iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå

Transcriptie

1 iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå

2 In opdracht van SenterNovem Juli 2007 Auteurs: dr. Edward Prendergast ir. Peter Erdtsieck

3 Managementsamenvatting In het kader van het project Frisse Scholen, is onderzoek uitgevoerd naar problemen met het binnenklimaat in nieuwbouwscholen. Naast de gezondheidsaspecten van personeel en leerlingen, is het uit het oogpunt van energiebesparing belangrijk dat bij nieuwbouw wordt voorkomen dat deze problemen optreden. Het blijkt namelijk dat binnenklimaatbevorderende voorzieningen in het algemeen een positief effect hebben op de gezondheid. Daarnaast blijkt, ondermeer uit het uitgevoerde onderzoek dat problemen met het binnenklimaat vaak met energie-inefficiënte, installatietechnische oplossingen worden bestreden. Voor het onderzoek is een oproep gedaan aan scholen met problemen om zich aan te melden voor het onderzoek. Er hebben zich in korte tijd veel scholen aangemeld. Ook scholen van gerenommeerde architecten en prijswinnende ontwerpen zijn aangemeld. Bij een deel van de scholen is een telefonisch interview afgenomen over de problemen. Daarna is een selectie gemaakt van scholen die nader zijn onderzocht. In totaal zijn 10 scholen geïnspecteerd (of onderzocht) door een deskundige om de oorzaken van de klachten te identificeren. Met interviews is een beeld verkregen van het ontwerpproces, om de organisatorische oorzaken van de problemen te achterhalen. De klachten van de scholen betreffen met name luchtkwaliteit (75%) en oververhitting (50%), daarnaast zijn ondermeer klachten over tocht en koude (20%) gemeld. Bij de onderzochte scholen blijkt dat vooral oververhitting een probleem is en dat hierdoor ook klachten over de luchtkwaliteit ontstaan. In de onderstaande tabel zijn de klachten en de geconstateerde technische oorzaken in de onderzochte scholen weergegeven. Luchtkwaliteit Oververhitting Koude en tocht onvoldoende capaciteit van toe- en/of afvoervoorzieningen toe- en afvoerpunten dicht bij elkaar, daardoor slechte ventilatie-efficiency slechte instelbaarheid / zichtbaarheid van gevelroosters onjuiste aansturing van voorzieningen toepassen van (te) veel glas in gevel of dak, zonder goede zonwering problemen met te openen delen: geen, te klein, slecht instelbaar of afgeschermd door zonwering (screen) ontbreken van een bypass op de WTW-unit geen zomernachtventilatie te weinig capaciteit van de geïnstalleerde koeling verwarming functioneert niet correct niet-bedienbare ventilatieroosters openingen voor spuiventilatie kunnen alleen ver worden open gezet verwarming functioneert niet correct De oorzaak van de problemen in het nieuwbouwproces ligt voornamelijk in het feit dat onvoldoende deskundigheid in de betreffende ontwerpteams aanwezig is. In de onderzochte gevallen was geen bouwfysisch adviseur met een integrale visie en aanpak wat betreft het binnenklimaat betrokken. De opdrachtgever was van mening dat de architect en de installatieadviseur het binnenklimaat zouden waarborgen pagina 2 van 28

4 Het is opvallend dat in veel van de onderzochte scholen niet wordt voldaan aan de eisen voor de basisventilatie uit het Bouwbesluit. Daarnaast blijkt een deel van de problemen door de uitvoering of inregeling van de installaties te worden veroorzaakt. Bij minder courante systemen, zoals betonkernactivering en vloerverwarming kan dit hebben gelegen in het feit dat partijen zijn geselecteerd met weinig ervaring met het betreffende systeem. Daarnaast blijkt de keuze voor de laagste aanbieder niet altijd de beste keuze voor kwaliteit, service en nazorg. In deze rapportage zijn eisen geformuleerd, die in het programma van eisen moeten worden opgenomen, om de geconstateerde problemen te voorkomen. Tijdens het gehele ontwerptraject moet gewaarborgd worden dat aan deze eisen wordt voldaan. Dit kan op het moment dat er vanwege het budget zaken moeten worden aangepast, problemen opleveren. Daarnaast zijn in de rapportage de belangrijkste lessen uit het onderzoek weergegeven: Opdrachtgevers dienen goed de randvoorwaarden te definiëren (het programma van eisen) en met partijen in zee gaan die hieraan kunnen voldoen. In het ontwerpteam dient het binnenklimaat de vereiste aandacht te krijgen. Het komt niet vanzelf goed. Hiervoor kan een bouwfysisch adviseur worden ingeschakeld. De wetgeving moet beter worden gecontroleerd en gehandhaafd. Daarnaast kunnen problemen worden voorkomen door een aantal aanvullende eisen ten aanzien van zomercomfort en het toepassen van te open delen pagina 3 van 28

5 Ten geleide Dit onderzoek is verricht in het kader van het project 'Frisse Scholen' dat SenterNovem als onderdeel van het programma Kompas, naar energiebewust wonen en werken uitvoert in op dracht van het ministerie Vrom. Het Frisse Scholenproject heeft zich tot nu toe gericht op scholen met verbouwplannen. Het blijkt echter dat ook in diverse recent gebouwde scholen problemen optreden met de kwaliteit van het binnenmilieu en het goed functioneren van de installaties voor verwarming en ventilatie. Problemen waarvan we kunnen leren en die daardoor in de toekomst bij nieuwbouw én verbouw kunnen worden voorkomen. Met dit doel voor ogen heeft SenterNovem het onderzoek Frisse Nieuwe Scholen gestart en advies en onderzoeksbureau mobius consult opdracht gegeven om de problemen bij recent ongeleverde scholen te inventariseren, analyseren en bespreekbaar te maken. Op basis van de resultaten zal najaar 2007 een derde Frisse Scholen-brochure verschijnen. In deze publicatie worden de meest voorkomende problemen besproken en aangeven hoe deze kunnen worden voorkomen. Tevens zal de brochure nader ingaan op de mogelijkheden tot verdergaande energiebesparing bij de bouw van een nieuwe school. ir. Hans Korbee programma-adviseur SenterNovem pagina 4 van 28

6 I n h o u d Managementsamenvatting 2 Ten geleide 4 1 Inleiding Frisse Scholen Binnenmilieu en energiegebruik Selectie van scholen Doel van het onderzoek Leeswijzer 9 2 Klachten Klachten van gebruikers Het samenhangen van klachten 10 3 Slechte luchtkwaliteit Problemen met ventilatievoorzieningen Problemen met gebruik ventilatievoorzieningen 13 4 Te warm Problemen door zoninstraling Problemen met te openen delen Problemen door toevoer van opgewarmde lucht Problemen door ontbreken van zomernachtventilatie Problemen met actieve koeling Problemen met de verwarming 19 5 Koude en tocht Problemen met tocht door ventilatieopeningen Problemen door aansturing van verwarming 20 6 Het ontwerp- en realisatieproces Beslismomenten Programma van Eisen Ontwerp Uitvoering, inregeling en nazorg 26 7 Lessen uitspraken van gebruikers Lessen voor opdrachtgever Lessen voor het ontwerpteam Lessen voor overheden pagina 5 van 28

7 B i j l a g e n 1 Lijst van scholen 2 Achtergrondinformatie ventilatie 3 Achtergrondinformatie opwarming 4 Achtergrondinformatie tocht pagina 6 van 28

8 1 Inleiding 1.1 Frisse Scholen SenterNovem voert in opdracht van het ministerie van VROM het Frisse Scholenproject uit. Dit project heeft als doel om bij bestaande en nieuwe scholen het energiegebruik te verminderen en het binnenmilieu te verbeteren. Uit onderzoek blijkt dat in 80% van de scholen de kwaliteit van het binnenmilieu onder de maat is. Niet alleen blijken deze problemen voor te komen in oudere scholen, ook in recent opgeleverde scholen komen te vaak problemen met het binnenklimaat voor. Om deze reden is het onderzoek Frisse Nieuwe Scholen gestart naar problemen met het binnenklimaat in nieuwbouwscholen. 1.2 Binnenmilieu en energiegebruik Het project Frisse Nieuwe Scholen richt zich op klachten over het binnenklimaat in nieuwbouwscholen. Naast de gezondheid van de gebruikers, is de onderliggende reden hiervoor het energiegebruik van deze scholen. Zoals uit uitgebreid literatuuronderzoek 1 blijkt, hebben gezondheidsbevorderende voorzieningen over het algemeen een positief effect op het energiegebruik. Uit het onderzoek is gebleken dat een slecht binnenklimaat vaak leidt tot maatregelen die energie kosten. Hiervoor kunnen twee redenen worden geïdentificeerd: Het eerste aanspreekpunt bij problemen met het binnenklimaat van veel scholen is de installateur. In eerste instantie zal daarom vaak naar een installatietechnische oplossing worden gezocht. Over het algemeen wordt hiermee het energiegebruik verhoogd. Een aantal scholen heeft inmiddels al luchtkoeling ( airco ) aangebracht. Anderen overwegen dit (zie foto 1). Over het algemeen is hierbij niet voldoende aandacht besteed aan mogelijke alternatieven voor luchtkoeling. In dit onderzoek was het tevens de bedoeling om extra maatregelen te evalueren die uit het oogpunt van energiebesparing zijn getroffen. Op één uitzondering na, hebben zich echter geen scholen aangemeld met dit soort extra maatregelen. Deze maatregelen zijn daarom niet onderzocht. Bij de school die zich wel heeft aangemeld, is een telefonisch interview afgenomen naar de klachten. De klachten betreffen vooral de luchtkwaliteit en blijken te worden veroorzaakt door aanpassingen aan het ventilatieconcept, die na ingebruikname zijn aangebracht. Het gasverbruik van de school bleek namelijk aanzienlijk hoger te zijn dan vooraf was gedacht. Omdat het een energiezuinig ontwerp betreft, is besloten de installateur te vragen maatregelen te treffen om het energiegebruik te verlagen. Als oplossing is gekozen om de ventilatiehoeveelheid te reduceren. Volgens de gebruiker zijn de instellingen aangepast zodat 1 Literatuuronderzoek gebouwgebonden gezondheid, comfort, productiviteit en ziekteverzuim in relatie tot energiegebruik, Boerstra e.a., september pagina 7 van 28

9 nu tijdens de lessen niet meer wordt geventileerd, maar alleen tijdens de pauzes. Het ligt voor de hand dat deze aanpassingen tot een ongezonde situatie leiden en veel klachten over de luchtkwaliteit veroorzaken. Foto 1 Toepassing van een lokale airconditioningunit in een klaslokaal. Omdat de condensor (de warme kant van de airco) voor de enige toevoeropening voor ventilatie hangt, wordt (nog) warmere lucht het lokaal binnengehaald, zodat naast het hoge energiegebruik van de aircounit tevens energieverniettiging plaatsvindt. 1.3 Selectie van scholen Nieuwe scholen met binnenklimaatproblemen, zijn via verschillende kanalen opgeroepen om te participeren in het onderzoek. De doelgroep van het onderzoek zijn scholen van het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs, die vanaf 2002 zijn gerealiseerd. In totaal hebben ca. 40 scholen zich aangemeld, waarna de inschrijving is gestopt. Ca 15% van de aanmeldingen zijn uit het voortgezet onderwijs, de overige zijn basisonderwijs. Op basis van onderzoek uitgevoerd door mobius consult voor SenterNovem 2, is berekend dat de totale doelgroep van het onderzoek bestaat uit ca. 350 basisscholen en 100 scholen in het voortgezet onderwijs. Onder de aanname dat de oproep voor deelname aan het onderzoek niet alle scholen heeft bereikt en dat het bereik onder basisscholen beter is geweest dan onder scholen in het voortgezet onderwijs, kan gesteld worden dat minimaal 10% van nieuwbouwscholen te maken heeft met ernstige problemen met het binnenklimaat. In bijlage 1 is de lijst met scholen opgenomen die bij dit onderzoek zijn aangemeld. De meeste scholen zijn aangemeld door leidinggevenden of facilitair medewerkers van de scholen zelf. Enkele scholen zijn aangemeld door ouders. Daarnaast is een aantal scholen afkomstig uit de adviespraktijk van mobius consult. 2 Aantal Utiliteitsgebouwen in Nederland, oktober 2006, kenmerk pagina 8 van 28

10 Van de aangemelde scholen is een selectie gemaakt van scholen die door een expert zijn geanalyseerd. Hiervoor is bij een deel van de scholen telefonisch meer informatie ingewonnen. Op basis van deze informatie zijn de scholen geselecteerd. De selectie had als doel om een zo breed mogelijk beeld van de problemen en oorzaken te krijgen. 1.4 Doel van het onderzoek Het onderhavige onderzoek richt zich op problemen met het binnenklimaat in nieuwbouwscholen. Het doel is om de volgende onderzoeksvragen te beantwoorden: Wat zijn de meest voorkomende klachten op nieuwbouwscholen? Wat zijn de technische oorzaken van deze klachten? Hoe is de oorzaak in het ontwerpproces ontstaan? Het onderzoek heeft niet als doel om een statistische onderbouwing te geven van de hoeveelheid klachten op nieuwbouwscholen. De resultaten van het onderzoek worden gebruikt om een handreiking samen te stellen voor scholen met nieuwbouwplannen, zodat de onderzochte problemen niet meer in nieuwe projecten hoeven op te treden. 1.5 Leeswijzer Na de inkadering van het gerapporteerde onderzoek in dit hoofdstuk, wordt in hoofdstuk 2 ingegaan op de probleemgebouwen die zijn aangemeld voor het onderzoek. Tevens wordt hier de relatie gelegd tussen binnenmilieu en energiegebruik, voor zover dat van toepassing is op dit onderzoek. De aanmeldingen zijn onderverdeeld in drie typen klachten, die per hoofdstuk worden besproken. Per type klachten is een bijlage bijgevoegd met een korte theoretische uitleg van verschillende factoren die van invloed zijn op de klachten. In de hoofdstukken zelf worden de klachten besproken, die in gerealiseerde scholen zijn geconstateerd. Incidenteel worden klachten besproken die telefonisch zijn gerapporteerd door de gebruiker zelf. In hoofdstuk 6 worden de aandachtspunten per fase van het ontwerp/realisatieproces besproken. Hierin staan in principe de maatregelen, die genomen moeten worden om de, in de eerste hoofdstukken genoemde fouten te voorkomen. In het laatste hoofdstuk staan kort en bondig de belangrijkste lessen uit het onderzoek pagina 9 van 28

11 2 Klachten 2.1 Klachten van gebruikers De 39 aangemelde scholen geven aan dat zij te maken hebben met de volgende klachten: Slechte luchtkwaliteit ca. 75% Te hoge temperaturen (in zomer) ca. 50% Tocht en koude ca. 20% Overige klachten ca. 15% Bij klachten over slechte luchtkwaliteit worden problemen gerapporteerd als benauwd, hoofdpijn, geïrriteerde keel en droge lucht. Vaak wordt een gebrek aan (bruikbare) te openen delen aangegeven als oorzaak van de klachten. Klachten over te hoge temperaturen komen niet alleen in de zomerperiode voor, maar treden op vanaf maart tot oktober. Vaak wordt aangedragen dat de gevel uit veel glas bestaat en/of dat er geen adequate zonwering aanwezig is. Ook worden problemen met de aansturing van de verwarming gemeld. Tochtklachten worden zowel gemeld bij ventilatieroosters, als bij te openen delen. De overige klachten bestaan uit klachten over schimmels en te warm in de winter. Opgemerkt wordt, dat de hierboven genoemde percentages de klachten zijn waarmee de school is aangemeld. Bij de 10 scholen die zijn onderzocht door mobius consult, blijkt dat oververhitting meestal het voornaamste probleem is. In deze rapportage worden de klachten / problemen afzonderlijk behandeld. Zoals zal blijken is er echter een duidelijke samenhang tussen de verschillende klachten. Hieronder wordt daar kort op ingegaan. 2.2 Het samenhangen van klachten De meeste scholen, die zich hebben aangemeld hebben klachten op meerdere vlakken. Dit heeft te maken met het feit dat de oorzaken vaak gerelateerd zijn. Verschillende klachten zijn terug te voeren tot één gemeenschappelijke oorzaak, maar één klacht wordt ook vaak veroorzaakt door een samenspel van verschillende oorzaken. Dat verschillende klachten één oorzaak kunnen hebben, wordt geïllustreerd door het volgende voorbeeld. Onvoldoende (basis)ventilatie is de oorzaak van een slechte luchtkwaliteit (benauwd, hoofdpijn). Daarnaast kan het zijn dat door onvoldoende ventilatie te veel warmte ophoopt in een lokaal, zodat ook oververhitting optreedt. Om de problemen op te lossen wordt vervolgens een raam opengezet, waarna weer tochtklachten ontstaan. Dat een probleem veelal meer dan één oorzaak heeft, blijkt vaak bij klachten over oververhitting. Oververhitting kan bijvoorbeeld worden veroorzaakt door veel glas in te gevel. Het wordt in het algemeen pas een groot probleem als dit gecombineerd wordt met: pagina 10 van 28

12 geen zonwering en/of onvoldoende ventilatie en/of te openen ramen die worden afgeschermd door screens aan de buitenzijde van de gevel. Al met al is het creëren van een goed binnenklimaat van verschillende factoren afhankelijk. Alleen door de bouwkundige en installatietechnische elementen goed op elkaar af te stemmen, kunnen problemen worden voorkomen pagina 11 van 28

13 3 Slechte luchtkwaliteit In dit hoofdstuk worden de in de praktijk geconstateerde problemen met betrekking tot een slechte luchtkwaliteit besproken. 3.1 Problemen met ventilatievoorzieningen Onvoldoende toevoercapaciteit In een aantal onderzochte scholen is geconstateerd dat de toevoercapaciteit voor ventilatielucht niet voldoet. Bij scholen met natuurlijke toevoer van ventilatielucht, blijken de gevelroosters op twee manieren niet te voldoen 3 : Er zijn te weinig gevelroosters geplaatst. De capaciteit van de toevoerroosters varieerde van ca. 25% tot ca. 100% van de eisen uit het bouwbesluit. (foto 2). Roosters zijn bouwkundig weggewerkt in de gevel. Door bouwkundige obstructies kan de capaciteit van het rooster aanzienlijk worden verlaagd. (foto 3). Foto 2 (links) Klaslokaal met slechts 2 ventilatieroosters (pijlen); boven de deur en boven het raam. Foto 3 (rechts) Ventilatieroosters weggewerkt achter een afdekplaat boven het raam. Hierdoor wordt de specifieke capaciteit van het rooster aanzienlijk verminderd (e.e.a. afhankelijk van de uitvoering). Onvoldoende afvoercapaciteit In een aantal onderzochte scholen is niet voldaan aan de eisen uit het Bouwbesluit inzake de minimale afvoercapaciteit. Hierbij moeten de eisen voor een verblijfsgebied worden aangehouden en niet de eisen voor een verblijfsruimte (zie bijlage 2). In de praktijk is op de volgende wijzen geconstateerd dat de afvoervoorzieningen niet voldeden: 1. Onvoldoende afzuigcapaciteit geïnstalleerd in het lokaal. 2. Onvoldoende overstroomvoorzieningen van het lokaal naar de gang of de hal waar zich de centrale afzuigvoorziening bevindt. 3 Opgemerkt wordt dat, bijvoorbeeld door de gemeente Rotterdam wordt getolereerd dat, indien afvoer van ventilatielucht direct in het lokaal plaatsvindt, de toevoercapaciteit van het rooster mag worden gebruikt bij een hoger drukverschil dan conform het bouwbesluit (2 Pa i.p.v. 1 Pa). In deze rapportage is uitgegaan van de waarden van het bouwbesluit pagina 12 van 28

14 Slechte ventilatie-efficiency Voor het goed ventileren van een lokaal is het noodzakelijk dat de verse lucht zich voldoende in het lokaal kan verspreiden. Indien de toe- en afvoervoorzieningen zich dicht bij elkaar bevinden, is de kans groot dat verse ventilatielucht voor een groot deel direct weer wordt afgezogen. Door deze kortsluiting tussen toe- en afvoer vindt dan in het overige deel van het lokaal onvoldoende ventilatie plaats (foto 4). Foto 4 Toevoerroosters (pijl omlaag) en afvoerrooster (pijl omhoog) op zeer korte afstand van elkaar. De toevoer is tevens gesitueerd zeer nabij de (vaak openstaande) deur (horizontale pijl). De ventilatie-efficiency is zeer slecht. 3.2 Problemen met gebruik ventilatievoorzieningen Verschillende malen is geconstateerd dat in een gebouw wel voldoende ventilatievoorzieningen zijn opgenomen, maar dat deze niet worden gebruikt. Overlast door tocht Ventilatieroosters worden vaak door gebruikers dichtgezet om (tijdelijke) tochtklachten te bestrijden. Gevolg hiervan is dat incidenteel onvoldoende ventilatielucht wordt toegevoerd, waardoor de luchtkwaliteit verslechtert. In verschillende onderzochte gebouwen is voor de gebruiker niet duidelijk te zien of een rooster open of dicht staat (foto 5). Het komt hierdoor voor dat roosters regelmatig langere tijd dicht blijven staan. De luchtkwaliteit wordt hierdoor structureel negatief beïnvloed. Foto 5 Toevoervoorzieningen weggewerkt in het plafond (aanzicht van onderaf). In deze situatie is niet zichtbaar of roosters open of dicht staan pagina 13 van 28

15 Onjuiste aansturing van voorzieningen In de praktijk is verschillende malen geconstateerd, dat foutieve aansturing van ventilatievoorzieningen (mede) een oorzaak is van een slechte luchtkwaliteit. Dit betreft: Elektronisch aangestuurde ventilatieroosters, die automatisch sluiten na 2 uur, waarna ze weer handmatig moeten worden open gezet. Waarschijnlijk is dit op deze wijze ingesteld uit het oogpunt van energiebesparing. Gevolg is dat de ventilatieroosters vaak gesloten zijn. Elektronisch aangestuurde ventilatieroosters sluiten automatisch tijdens de lessen. De regeling is ingesteld om energie te besparen en om tochtklachten tegen te gaan. Het gevolg is dat de luchtkwaliteit als zeer slecht wordt ervaren (bron: telefonisch interview). Geen ventilatie voor of na gebruikstijden. Waarschijnlijk is dit uit energiebesparingsoogpunt zo ingesteld. Het ventileren van de lokalen voor ongeveer een uur voor of na schooltijd is noodzakelijk om de luchtkwaliteit te waarborgen. Instelbaarheid ventilatievoorzieningen Er is geconstateerd dat in veel gevallen de bediening van de toevoerroosters in de gevel moeilijk bereikbaar is (foto 6). Foto 6 Rooster boven het raam alleen bedienbaar door op een stoel of tafel te gaan staan pagina 14 van 28

16 Frisse Nieuwe Scholen 4 Te warm In dit hoofdstuk worden de in de praktijk geconstateerde problemen met betrekking tot te hoge temperaturen besproken. 4.1 Problemen door zoninstraling Toepassing van te veel glas Glazen delen zijn de voornaamste reden van opwarming van gebouwen door zoninstraling. In zes van de tien onderzochte scholen is de hoeveelheid glas (hoofd)verantwoordelijk voor de problemen met oververhitting. Dit beeld werd bevestigd door de telefonische interviews. Hieronder zijn de belangrijkste geconstateerde oorzaken opgesomd: Het toepassen van veel glas in de gevel (foto 7). Zonwerend glas laat 2 tot 3 maal meer zonnewarmte door dan een goede (buiten)zonwering. Foto 7 Veel (zonwerend) glas in de gevel Het toepassen van (veel) glas in het dak (foto 8 en 9). Met name in de zomer, bij een hoge zonnestand, komt door daglichtkoepels en lichtstraten veel warmte binnen. Meestal zijn transparante delen in het dak niet met zonwering of zonwerend uitgevoerd. Foto 8 en 9 Lichtstraat en lichtkoepel in school, beide zonder zonwering pagina 15 van 28

17 Het toepassen van beglazing tot op de grond. Laag geplaatste beglazing levert geen bijdrage aan het daglichtniveau in een ruimte, maar laat wel veel zonnewarmte binnen (foto 10). Foto 10 Glazen delen tot vloerniveau. Geen goede zonwering Het is altijd noodzakelijk om goede zonwering aan te brengen. Zonwerend glas is geen goede zonwering en laat twee à drie keer meer warmte door dan een goede zonwering. Een automatisch aangestuurd uitvalscherm is de best toepasbare zonwering als het gaat om het weren van zon (foto 11). Foto 11 Uitvalschermen als zonwering 4.2 Problemen met te openen delen Capaciteit In zes van de tien onderzochte scholen zijn deze problemen aangetroffen met de te openen delen. Hieronder is een opsomming gegeven van geconstateerde problemen in de praktijk: pagina 16 van 28

18 Geen te openen delen in de gevel (foto 12) Foto 12 Geen te openen delen in de gevel. De te openen delen zijn te klein (foto 13) Foto 13 Te weinig / te kleine te openen delen in een lokaal gebruikt als speelruimte (zie pijl in foto). Te openen delen zijn te groot (foto 14) Bij te grote te openen delen of te openen delen op een ongeschikte plaats, is het niet mogelijk om de luchttoevoer voldoende te doseren. Hierdoor ontstaan snel tochtklachten, met name bij opwarming van het gebouw in het voor- en naseizoen. Foto 14 Het enige te openen deel in een klaslokaal is een deur pagina 17 van 28

19 Te openen delen worden afgesloten door zonwerende screens (foto 15) Foto 15 De openingen voor spuiventilatie worden afgesloten door een gesloten buitenzonwering. Beperking gebruiksmogelijkheden door geluidsoverlast In één school is gemeld dat de ramen in de lokalen niet worden geopend, omdat dit te veel overlast veroorzaakt. De betreffende ramen bevinden zich aan de zijde van het schoolplein. Door het geluid van spelende kinderen van andere klassen, worden de lessen dusdanig verstoord, dat de ramen tijdens de lessen niet open kunnen blijven staan. 4.3 Problemen door toevoer van opgewarmde lucht In één van de onderzochte scholen bleek op de warmteterugwinunit geen bypas te zijn geïnstalleerd. Hierdoor wordt in het zomerseizoen de (enigszins) koele buitenlucht opgewarmd door de warme binnenlucht. Dit deel van de installatie is over het algemeen niet zichtbaar en niet bedienbaar door de gebruiker. 4.4 Problemen door ontbreken van zomernachtventilatie In drie van de tien onderzochte scholen is geconstateerd dat geen zomernachtventilatie wordt toegepast. Er zijn hier twee aanwijsbare redenen voor: Energiebesparing. Ventileren kost energie. Door in de zomer s nachts niet te ventileren, wordt (op verkeerde wijze) energie bespaard. Voorkomen van geluidsoverlast voor omwonenden. In een aantal scholen blijken de afzuigventilatoren op het dak een dusdanig geluidsniveau te produceren, dat dit overlast oplevert voor omwonenden. Om de klachten te verhelpen worden de afzuigventilatoren buiten de gebruikstijden van de school uitgezet pagina 18 van 28

20 4.5 Problemen met actieve koeling In sommige schoolgebouwen wordt toevoerlucht (actief) gekoeld als de temperatuur in het gebouw te veel oploopt. Er is echter geconstateerd dat de capaciteit van de koeling niet altijd toereikend is. Door de hoge interne warmtelast van een school zal, vooral als veel glas is toegepast, een aanzienlijke koelcapaciteit noodzakelijk zijn om de temperatuur voldoende te kunnen beheersen. 4.6 Problemen met de verwarming In verschillende gebouwen zijn er problemen met opwarming in het stookseizoen. De oorzaak van deze problemen blijkt te liggen in het verwarmingssysteem. Er kon niet vastgesteld worden of de problemen een ontwerpfout betroffen of een instellingfout. Zowel met vloerverwarming als met verwarming door actief beton, is geconstateerd dat de problemen niet binnen een acceptabele tijd na oplevering zijn opgelost door de installateurs. De gebruiker zelf heeft geen zicht op de aansturing van het systeem en kan het systeem meestal niet individueel regelen. De volgende problemen zijn in de praktijk (in het stookseizoen) geconstateerd: Onjuiste aansturing van de vloerverwarming. Hierdoor is de temperatuur in de klaslokalen s ochtends vroeg al te hoog. Voorzieningen voor spuiventilatie worden ook op koude dagen geopend om het lokaal af te koelen, voordat de school begint. Onjuiste aansturing (waarschijnlijk) van actief beton. Hierdoor ontstaat een temperatuursverschil van meer dan 4 o C binnen het gebouw. Verdelers van vloerverwarming zijn gesitueerd in verschillende inpandige ruimtes. Omdat alle (warme) leidingen hier samenkomen, worden deze ruimtes erg warm en kunnen niet gebruikt worden (bron: telefonisch interview) pagina 19 van 28

21 5 Koude en tocht In dit hoofdstuk worden de in de praktijk geconstateerde problemen met betrekking tot koude en tocht besproken. 5.1 Problemen met tocht door ventilatieopeningen Overlast als gevolg van tocht door ventilatieopeningen wordt vooral als probleem ervaren als de openingen niet goed bediend kunnen worden. Twee concrete voorbeelden uit de praktijk zijn hierbij: 1. Ventilatieroosters zijn niet bedienbaar. Ventilatieroosters dienen volgens het Bouwbesluit traploos regelbaar te zijn. In één onderzochte school zijn de elektronisch aangestuurde roosters niet individueel regelbaar. In een andere school waren ventilatieroosters bij oplevering niet bedienbaar en stonden altijd open. Op foto 16 is zichtbaar dat de bediening van deze roosters achteraf is aangebracht door twee spijlen uit het afwerkrooster te knippen. 2. Openingen voor spuiventilatie die alleen ver open gezet kunnen worden, zoals de deur in foto 14. Tijdens een hittegolf geeft dit geen problemen, maar wel vroeg of laat in het seizoen, wanneer het gebouw ondermeer door zoninstraling flink opwarmt terwijl de buitentemperatuur nog relatief laag is. Foto 16 Achteraf aangebrachte bediening van het ventilatierooster. 5.2 Problemen door aansturing van verwarming In twee scholen is geconstateerd dat de effectieve capaciteit van de verwarming koudeklachten veroorzaakt. Dit betreft de volgende situaties: Een school met standaardverwarming door radiatoren. Het lokaal met koudeklachten bevindt zich aan het eind van het leidingcircuit. De radiatoren zijn bovendien in een deel van de school ineffectief opgesteld voor glazen geveldelen. Het betreffende lokaal is niet voldoende te verwarmen met de voorzieningen, zodat elektrische bijverwarmers zijn bijgeplaatst pagina 20 van 28

22 Een school met vloerverwarming meldt structureel problemen met de verwarmingscapaciteit. Door het ontbreken van installatietekeningen was het niet mogelijk om vast te stellen of te weinig verwarmingscapaciteit is geïnstalleerd. Vermoedelijk betreft het hier een probleem met de regeling pagina 21 van 28

23 6 Het ontwerp- en realisatieproces In het kader van het onderzoek Frisse nieuwe scholen, zijn interviews gehouden met personen die betrokken zijn geweest bij het ontwerp- en realisatieproces van een nieuwe school. Dit betrof met name personen die vanuit de school bij het proces betrokken zijn geweest. De interviews geven een beeld van de wijze waarop vertegenwoordigers van scholen betrokken zijn bij het ontwerp- en realisatieproces. Binnen de kaders van dit onderzoek was het niet mogelijk dit aspect verder uit te diepen. De algemene conclusies uit het onderzoek zijn: In het algemeen is er geen adviseur in het ontwerpteam betrokken die een goed binnenklimaat kan waarborgen. Een integrale visie en aanpak wat betreft binnenklimaat ontbreekt. Opdrachtgevers vertrouwen er op dat architect en installatieadviseur voldoende kennis en ervaring hebben om een goed binnenklimaat te waarborgen. Ook bij gerenommeerde architecten en prijswinnende ontwerpen, zijn ernstige problemen in het binnenklimaat geconstateerd. Gedurende het ontwerptraject zijn vaak, om budgettaire redenen, voorzieningen komen te vervallen. De consequenties hiervan zijn hierbij meestal niet goed doorzien. Uit het onderzoek blijkt dat regelmatig een bouwvergunning wordt afgegeven, voor een ontwerp dat niet aan het Bouwbesluit voldoet. 6.1 Beslismomenten In de scholen met problemen zijn op bepaalde beslismomenten keuzes zijn gemaakt, die uiteindelijk de problemen hebben veroorzaakt. Hieronder worden de belangrijkste van deze beslismomenten beschreven en wordt aangegeven hoe kan worden voorkomen dat deze beslissingen worden gemaakt. Programma van Eisen Een aantal eenvoudige voorzieningen om problemen met het binnenklimaat te voorkomen, kunnen in het programma van eisen worden gedefinieerd. Uitgaande van de onderzochte scholen, wordt geconcludeerd dat het programma van eisen voor de nieuwbouw niet voldoende duidelijk was, of dat tijdens het ontwerptraject afgeweken is van de uitgangspunten. Daarnaast is de selectie van de architect doorslaggevend voor de uiteindelijke ontwerpkeuzes. De architect verbindt zijn naam aan het ontwerp en heeft daarover een duidelijke visie. De visie van de architect moet overeenkomen met de visie van de school en met de uitgangspunten uit het Programma van Eisen. Uit het onderzoek blijkt dat de visie van de school niet altijd overeenkwam met de visie van de architect, bijvoorbeeld wat betreft het toepassen van buitenzonwering. Ontwerp De problemen in het binnenklimaat binnen de onderzochte projecten zijn over het algemeen veroorzaakt door een gebrek aan kennis in het ontwerpteam. In geen van de ontwerpteams is pagina 22 van 28

24 een bouwfysisch adviseur aangesteld om het binnenklimaat te waarborgen. In het maken van keuzes waren daarom de gevolgen voor het binnenklimaat onvoldoende bekend, waardoor vooral esthetische overwegingen de beslissingen bepaalden. Enkele voorbeelden uit dit rapport: Foto 2: De architect wilde geen inlaat aan de zijkant van het verlaagde plafond. Foto 5: De ventilatievoorzieningen zijn uit esthetische overwegingen weggewerkt. foto 7: Buitenzonwering is niet toegepast omdat hiermee het transparante karakter van het gebouw werd verstoord. foto 8: Licht van boven is mooi en functioneel. foto 10: Uit esthetisch overwegingen loopt het glasvlak door tot vloerniveau. N.B. De esthetische uitstraling van een gebouw is van groot belang voor het welzijn en welbevinden van zowel de gebruikers van een gebouw als de mensen uit de omgeving van het gebouw. Er wordt hier dan ook niet geadviseerd om gebouwen alleen op functionaliteit te ontwerpen. Echter, om een goed gebouw te ontwerpen is het van belang dat de consequenties op bijvoorbeeld het binnenklimaat volledig worden meegenomen in het beslisproces. Een aantal van de onderzochte scholen heeft hun bezorgdheid over bepaalde aspecten geuit tijdens het ontwerptraject. Deze is echter terzijde geschoven. Hier werden esthetische argumenten voor gebruikt ( de architect wilde absoluut geen buitenzonwering ) of er werd verzekerd dat het ontwerp conform de richtlijnen was ( te openen ramen zijn niet nodig bij gebalanceerde ventilatie ). Door de vele aandachtspunten voor de school in een ontwerptraject en het gebrek aan technische kennis van de school, is er vervolgens van uitgegaan dat de leden van het ontwerpteam over voldoende expertise beschikten om een goed binnenklimaat te waarborgen. Uitvoering, inregeling en nazorg In vijf van de tien onderzochte scholen zijn er problemen met de installaties. Er kon niet in alle gevallen worden vastgesteld of de problemen in het ontwerp, de uitvoering of de inregeling zijn veroorzaakt. In zeker drie gevallen is het probleem veroorzaakt in de uitvoering of door een verkeerde inregeling. De selectie van de installateur is dan ook van groot belang, met name omdat deze ook na ingebruikname vaak betrokken blijft bij de installatie. De keuze om zondermeer de goedkoopste partij de opdracht te gunnen kan tot problemen leiden. Daarnaast blijkt het, zeker bij minder courante systemen, raadzaam om installateurs in te schakelen die ervaring hebben met het betreffende systeem. Financiën De beschikbare financiën worden bij scholenbouw vaak als probleem ervaren. Dit kan een reden zijn dat problemen ontstaan, doordat niet de juiste expertise in het ontwerpteam wordt betrokken of dat zondermeer de laagste aanbieding doorslaggevend is. Er zijn echter ook problemen aangetroffen bij scholen waar wel meer budget beschikbaar was. Dit budget is dan echter vooral aangewend om de esthetische uitstraling van de school te vergroten. Een bouwfysisch adviseur is slechts een kleine kostenpost in vergelijking met andere posten in het ontwerp/bouwproces. Er wordt daarom geconcludeerd dat problemen met het binnenklimaat niet primair een financiële oorzaak hebben pagina 23 van 28

25 In het vervolg van dit hoofdstuk wordt per fase aangegeven op welke zaken gelet moet worden om te voorkomen dat ernstige problemen met het binnenklimaat ontstaan. Het realiseren van een goed binnenklimaat is echter niet eenvoudig en is van vele, met elkaar samenhangende factoren afhankelijk. 6.2 Programma van Eisen Het is van essentieel belang om een duidelijk programma van eisen te maken, omdat dit de basis vormt voor het gehele ontwerp. Bij de aandachtspunten worden (hier) niet de punten vermeld, die volgens het Bouwbesluit verplicht zijn. Ventilatie Het is niet noodzakelijk om in het programma van eisen een keuze te maken voor natuurlijke toevoer van ventilatielucht of gebalanceerde ventilatie. Beiden hebben voor- en nadelen (zie ook bijlage 2). Het is wel van belang om voor beide systemen de randvoorwaarden op te nemen waaraan tenminste moet worden voldaan. Voor beide concepten wordt geadviseerd het volgende op te nemen in het programma van eisen: Waarborgen van de ventilatie-efficiency, bijvoorbeeld door ter plaatse van de gevel ventilatielucht toe te voeren en ter plaatse van de gangzijde lucht af te voeren. Het realiseren van de mogelijkheid tot luchtverversing 24 uur per dag, zonder dat daarbij hinder voor omwonenden ontstaat. Voor het concept met natuurlijke toevoer wordt geadviseerd op te nemen: Aanbrengen van voorzieningen (bouwkundig of met radiatoren) ter plaatse van de ventilatie-toevoerroosters om tochtproblemen tegen te gaan. Toepassen van eenvoudig bedienbare ventilatieroosters, met duidelijk zichtbare aanduiding van de instelling van het rooster. Voor het concept met gebalanceerde ventilatie wordt geadviseerd op te nemen: Toepassen van een warmteterugwin-unit op de retourlucht, met een bypass voor de zomer. Oververhitting Indien er eisen ten aanzien van het binnenklimaat zijn opgenomen, wordt veelal gesteld dat minder dan 250 overschrijdingsweeguren mogen optreden over het gehele jaar, inclusief vakantietijd (richtlijn Rijksgebouwendienst). In principe is dit een goed uitgangspunt, de toetsing ervan vergt echter een ingewikkelde berekening. Niet zozeer het maken van de berekening, maar het kiezen van realistische uitgangspunten is vaak een struikelblok. Alleen als de juiste uitgangspunten worden genomen, geeft de berekening een juist beeld van de te verwachte situatie. N.B. Voor TO-berekeningen geldt als standaard referentiejaar Omdat de recente zomers aanzienlijk warmer zijn, is dit referentiejaar niet meer representatief. Om die reden wordt aangeraden om voor de berekeningen een van de recente jaren als referentie te kiezen pagina 24 van 28

26 Om problemen te voorkomen wordt geadviseerd om de onderstaande minimumeisen op te nemen, voor de realisatie van een acceptabel binnenklimaat in de zomer: (Automatische) buitenzonwering in de vorm van uitvalschermen. Minder dan 50% glas op zonbelaste gevels. Minimaal 2 x 1 m 2 volledig te openen ramen per klaslokaal. Te openen delen op alle (zonbelaste) gevels (ook in verkeersruimten). Zeer beperkte toepassing van transparante delen in het dak, tenzij deze delen op het noorden zijn gericht. De mogelijkheid voor zomernachtventilatie (zonder dat de omwonende hier overlast van ondervinden). Tocht en koude Geadviseerd wordt om op te nemen: Toepassen van traploos instelbare openingen voor spuiventilatie. Voor het concept met natuurlijke toevoer wordt geadviseerd op te nemen: Aanbrengen van voorzieningen ter plaatse van de ventilatie toevoerroosters om tochtproblemen tegen te gaan. Dit kunnen bouwkundige voorzieningen zijn, zoals een geperforeerd plenum, of installatietechnische voorzieningen, zoals een radiator. 6.3 Ontwerp Selectieprocedure De eisen uit het programma van eisen, moeten nadrukkelijk worden onderschreven door degenen die worden geselecteerd. De visie van architecten ten aanzien van welzijn en architectuur is in de door hen gerealiseerde ontwerpen zichtbaar. Veel architecten stellen eisen aan het gevelbeeld van een gebouw. Deze visie moet overeenstemmen met de visie van de school en het Programma van Eisen. Door (voorgaande) ontwerpen van de architect te bekijken en door bij de selectieprocedure de architect de uitgangspunten te laten onderschrijven, kan voorkomen worden dat hierover problemen ontstaan. Hierbij wordt opgemerkt dat ook na ingebruikname toestemming van de architect moet worden verkregen als het gevelbeeld wordt gewijzigd. Om te voorkomen dat voorzieningen komen te vervallen als gevolg van bezuinigingen, is het van belang dat het ambitieniveau van de architect, aansluit bij de budgettaire mogelijkheden. Ontwerpteam De beheersing van het binnenklimaat is een afstemming van bouwkundige en installatietechnische elementen. Een installatieadviseur heeft gedegen kennis van de installatietechnische zaken, maar heeft meestal onvoldoende kennis van bouwkundige zaken. In de onderzochte probleemgevallen is geen bouwfysisch adviseur in het ontwerpteam betrokken. Een bouwfysisch adviseur geeft onafhankelijk en objectief advies en heeft een integrale visie op (ondermeer) het binnenklimaat en de energiehuishouding pagina 25 van 28

27 Toetsing Uit het onderzoek blijkt dat de eisen uit het Bouwbesluit niet altijd juist in het ontwerp worden opgenomen. In principe toetst de gemeente of aan de minimale eisen uit het Bouwbesluit wordt voldaan. In de praktijk blijkt echter dat de bouwaanvragen niet altijd kritisch worden getoetst of gehandhaafd. Het voldoen aan de minimumeisen uit het Bouwbesluit, zoals het voldoen aan de capaciteit van toe- en afvoervoorzieningen voor ventilatie, is van groot belang. 6.4 Uitvoering, inregeling en nazorg Tijdens de uitvoering kunnen altijd bepaalde zaken fout lopen. Het is dan ook van belang om met partijen in zee te gaan, die een goede reputatie hebben om problemen na oplevering snel en goed op te lossen. Het kiezen van de laagste aanbieder is hierbij in het algemeen niet de beste (en uiteindelijk de goedkoopste) keuze. Het is van belang op uitvoerders te kiezen, die ervaring hebben met de toegepaste technieken. Dit geldt met name bij minder courante technieken, zoals betonkernactivering, maar ook bij vloerverwarming e.d pagina 26 van 28

28 7 Lessen uitspraken van gebruikers 1. De architect had al veel scholen gebouwd, dus ik dacht dat het wel goed zou komen. 2. De architect wilde absoluut geen buitenzonwering, dat paste niet in het gevelbeeld. 3. Volgens de installatieadviseur konden er geen berekeningen worden gemaakt over de opwarming in de zomer. 4. Het binnenklimaat is zeer slecht; het leidt tot ziekte bij leerkrachten en leerlingen. Er zijn veel klachten over keelaandoeningen, problemen met luchtwegen en allergische reacties. De klachten verdwijnen in het weekend en in de vakanties. 5. In de lokalen kunnen de ramen maar een paar centimeter open worden gezet. 6. Omdat de verwarming niet goed wordt aangestuurd, is het s ochtends in sommige lokalen al 26 o C. 7. We hebben inmiddels al heel vaak contact gehad met de installateur, maar volgens mij weet hij het ook niet meer. 8. s Zomers kunnen we s nachts niet ventileren omdat er te veel geluidsoverlast voor omwonenden is. Daardoor koelt het niet af en wordt het steeds warmer. 9. s Zomer is het vaak veel te warm; bij 23 graden buiten is het binnen vaak al tegen de 30 graden. 's Winters is het in delen van het gebouw te koud. Het is nagenoeg niet mogelijk te ventileren omdat in één gevel nergens te open delen zitten. Achteraf hoor je dat de architect met ons gebouw is genomineerd voor een prijs! 10. Per lokaal kan maar 1 raam open; de afgelopen zomer was een ramp. 7.2 Lessen voor opdrachtgever Het is van belang om een goed programma van eisen op te (laten) stellen, met daarin de eisen gesteld in paragraaf 6.2 en hier tijdens het ontwerpproces consequent aan vast te houden. Bestudeer bij de selectieprocedure de reeds gerealiseerde projecten van een architect. Neem contact op met de gebruikers van deze projecten. Architecten en installatieadviseurs hebben zelf vaak onvoldoende (integraal) inzicht om een goed binnenklimaat te realiseren. Een bouwfysisch adviseur binnen het ontwerpteam kan een goed binnenklimaat waarborgen. Goedkoop is (soms) duurkoop; ga in zee met kundige en betrouwbare partijen, die ook zorg dragen voor een goede nazorg pagina 27 van 28

29 7.3 Lessen voor het ontwerpteam Het komt niet vanzelf goed met het binnenklimaat. Houdt vast aan de eisen in paragraaf 6.2 tijdens het gehele ontwerpproces. Het uitvoeren van TO-berekeningen dient kritisch te gebeuren door een specialist. Indien berekend wordt met verkeerde uitgangspunten, hebben de berekeningen geen toegevoegde waarde. Installeer voldoende toe- en afvoercapaciteit voor ventilatie in elk lokaal, in ieder geval niet minder dan de eisen uit het bouwbesluit (meestal: verblijfsgebied, bezettingsgraad B2). Waarborg tevens de ventilatie-efficiency door toe- en afvoervoorzieningen op voldoende afstand te situeren. Zonwerend glas weert de zon een factor twee tot drie slechter dan buitenzonwering. Bij toepassing van zonwerend glas is meestal actieve koeling noodzakelijk. Als geen koeling wordt toegepast, is buitenzonwering bijna altijd noodzakelijk. Spuiventilatie (te openen ramen) is altijd noodzakelijk om een goed binnenklimaat te realiseren. Dit geldt zowel bij natuurlijke als mechanische toevoer van ventilatielucht. De te openen delen moeten niet te groot of te klein zijn, niet belemmerd worden door bijvoorbeeld zonwering en in verschillende standen kunnen worden opengezet. 7.4 Lessen voor overheden Aan de minimumeisen uit het Bouwbesluit wordt bij scholen niet altijd voldaan. Het aanscherpen van de controle op de aanvraag bouwvergunning en verbeteren van de handhaving is noodzakelijk. Voor het beheersen van de temperatuur in de zomer en de leefbaarheid in de school wordt geadviseerd om, net als bij woningen, een minimumoppervlakte aan te openen delen verplicht te stellen. Om te voorkomen dat het in een school na realisatie noodzakelijk is om koeling te installeren, wordt aanbevolen om, bijvoorbeeld via een module zomercomfort binnen de EPN, maatregelen te bevorderen die oververhitting tegengaan (zoals buitenzonwering) pagina 28 van 28

30 B i j l a g e N iáàëí=î~å=ëåüçäéå=

31 iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå= Basisschool Waterrijk Bergenbosschool Bred school Leidscherijn Brede scholen CBS De Wendakker CBS Het Mosterdzaadje Compagnonschool De Combi (Maria Goretti school + Willibrordus) De Hoeksteen De Merwijck De Regenboog Ds. Joh. Groenewegenschool FOCUS-sbo Het Baken Het Mozaïek Het Mozaïek Hof ter Weide J.C.Pleysierschool Keizerskroon Leidscherijn College Meander school Merkelbachschool Metzo college Noorderbreedte OBS De Hobbitstee OBS De nieuwe wereld OBS De Watermolen OBS Tuindorp OSG Sevenwolden Utrecht Apeldoorn Utrecht Hoofddorp Zwolle Gortel Heerenveen Willebrord Wijk en aalburg Kessel Schiedam Werkendam Haarlem Berkel en Rodenrijs Delft Zeewolde Utrecht Den Haag Losser Utrecht Brunsum Amsterdam Doetinchem Veendam Leerdam Purmerend Koog a/d Zaan Utrecht Grou =

32 iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå= Prins Florisschool Prins Johan Frisoschool Rijnlands lyceum SBO de Tweern St. Jozef Stedelijk Lyceum Triangel Vrije school Assen Vrijenburgschool Wartburg College Papendrecht Berkel en Rodenrijs Oestgeest Goes Nieuw Bergen Enschede Delfgauw Assen Barendrecht Rotterdam =

33 iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå= B i j l a g e O ^ÅÜíÉêÖêçåÇáåÑçêã~íáÉ=sÉåíáä~íáÉ= =

34 iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå= OKN= téííéäáàâé=éáëéå= Het Bouwbesluit schrijft een minimale benodigde basisventilatie voor. Deze minimale luchthoeveelheid, is niet een waarborg voor een (zeer) goede luchtkwaliteit, maar het geeft een minimale luchthoeveelheid weer. In de praktijk leidt deze ventilatiehoeveelheid niet tot grote klachten bij de gebruiker. Conform de GGD-richtlijn 1 valt de ventilatiehoeveelheid conform het Bouwbesluit in de categorie onvoldoende (e.e.a. afhankelijk van de uitvoering). Om conform deze richtlijn in de categorie goed te komen dient de ventilatiehoeveelheid ongeveer een factor 2,5 hoger te zijn. De minimale eis voor luchtverversing in een klaslokaal is 3,5 l/s/m 2 vloeroppervlak (bij bezettingsgraad B2). Om de ventilatie te waarborgen, is het noodzakelijk om de toe- en afvoervoorzieningen op minimaal deze luchthoeveelheid te dimensioneren 2. Bij een disbalans in de toe- en afvoervoorzieningen, is de luchtverversing niet meer gewaarborgd en is het waarschijnlijk dat (in een deel van het gebouw) klachten ontstaan. Meestal worden de voorzieningen door een adviseur of leverancier gedimensioneerd op deze eisen. Sommige voorzieningen, zoals ventilatieroosters in de gevel beïnvloeden de uitstraling of esthetische kwaliteit van een gebouw. Een architect kan in die situatie een sterke mening hebben over de toepassing van deze elementen. Opgemerkt wordt, dat in het Bouwbesluit eisen worden gesteld aan verblijfsruimten en verblijfsgebieden. In principe moet een klaslokaal aan de eisen voor een verblijfsgebied voldoen. Door onjuist of creatief toepassen van het Bouwbesluit kan een lokaal als verblijfsruimte met lagere eisen worden gedefinieerd. In het Bouwbesluit wordt niet vereist dat te openen ramen in een klaslokaal worden toegepast. Dit is wel sterk aan te raden. Door de eisen die het Bouwbesluit stelt aan de voorzieningen voor basisventilatie, kunnen de te openen ramen echter niet als toevoer voor de basisventilatie worden gezien. OKO= séåíáä~íáéåçååééíéå= In het algemeen worden twee ventilatieconcepten toegepast. Beide concepten zijn in dit onderzoek betrokken: 1. Natuurlijke toevoer met mechanische afvoer. 2. Gebalanceerde ventilatie (mechanische toe- en afvoer). Andere concepten zijn over het algemeen variaties hierop. 1 GGD-richtlijn Beoordeling ventilatie op scholen, LCM, december In sommige gemeenten wordt het toegestaan om de toevoercapaciteit van gevelroosters op een andere manier te bepalen dan volgens het bouwbesluit is vastgesteld. Onder de voorwaarde dat de vereiste mechanische afvoercapaciteit direct in het klaslokaal is aangebracht, mag de toevoercapaciteit van de roosters dan bij een drukverschil van 2 Pa worden genomen in plaats van 1 Pa. Afhankelijk van het toegepaste rooster wordt daarmee (op papier) ca. 50% meer toevoercapaciteit gerealiseerd =

35 iéêéå=î~å=âäáã~~íéêçääéãéå=çé=åáéìïäçìïëåüçäéå= Bij concept 1 wordt lucht via ventilatieroosters in de gevel toegevoerd. De afzuiging vindt mechanische plaats. Voordelen concept 1: De gebruiker vindt het vaak prettig als de lucht direct van buiten wordt toegevoerd. De toevoer is makkelijk en direct regelbaar door de gebruiker. Over het algemeen is concept 1 goedkoper dan concept 2. Nadelen concept 1: Door de benodigde hoeveelheden ventilatielucht is de kans op tochtklachten aanwezig. Als de gebruiker de roosters afsluit, is de luchtverversing niet gegarandeerd. Reiniging van de ventilatieroosters is noodzakelijk, maar wordt vaak niet uitgevoerd, waardoor vervuiling optreedt. Dit kan de zowel de kwaliteit als de hoeveelheid toevoerlucht beïnvloeden. Bij concept 2 wordt de ventilatielucht zowel mechanisch ingeblazen als mechanisch afgezogen. Vaak wordt de toevoerlucht opgewarmd met de afvoerlucht door middel van WarmteTerugWinning (WTW). Voordelen concept 2: In principe wordt de luchtverversing gegarandeerd. In de berekeningen is het eenvoudiger om dit concept energiezuinig uit te voeren. Nadelen concept 2: De gebruiker heeft geen zicht op het correct functioneren van het systeem. Reiniging en onderhoud aan de installatie zijn noodzakelijk en daardoor een kostenpost. Als geen reiniging en onderhoud plaatsvindt, kan het systeem de oorzaak van verontreinigingen worden. OKP= _~ä~åë=áå=íçéj=éå=~ñîçéê= Om de ventilatiehoeveelheid te waarborgen, is het van belang om de toe- en afvoercapaciteit op elkaar af te stemmen. Bij gevelroosters is de toevoercapaciteit een technische specificatie van het rooster. Deze wordt op voorgeschreven wijze bepaald en kan bij de leverancier worden opgevraagd. Bij mechanische toevoer èn bij mechanische afvoer wordt de capaciteit bepaald door de luchtbehandelingskast (LBK), de dimensionering van de kanalen en de grootte van het rooster. Indien voldoende afvoercapaciteit is gerealiseerd, wordt vaak aangenomen dat de toevoer vanzelf goed komt. Dit is niet zondermeer het geval. Het is noodzakelijk (en wettelijk vereist) dat lucht direct van buiten wordt toegevoerd, omdat anders geen sprake is van verse lucht. Als er onvoldoende toevoercapaciteit aanwezig is, kunnen verschillende problemen optreden: 1. De kans is groot dat luchttoevoer plaatsvindt vanuit de gang, zeker als de gangdeur open staat. Hierdoor wordt vervuilde lucht aangezogen. 2. De afvoercapaciteit wordt bijna nooit per ruimte gewaarborgd, maar geldt voor een gebouw(deel) dat op eenzelfde afvoerkanaal is aangesloten. Een groter deel van de afvoer zal plaatsvinden waar de lucht het makkelijkst wordt toegevoerd =