Evaluatierapport Leiden Garenmarkt

Transcriptie

1 Evaluatierapport Leiden Garenmarkt Een inventariserend onderzoek in de vorm van proefsleuven Opsteller: H.J.N. van Engeldorp Gastelaars, MA Senior Archeoloog: Drs. C.Y. Burnier Datum: Versie: 1.0 Afb. 1 Overzichtsfoto werkput 1: op de voorgrond een beerput, op de achtergrond muurwerk van de wolfabriek.

2 Administratieve gegevens van het onderzoeksgebied Projectnaam: Leiden, Garenmarkt Provincie: Zuid-Holland Plaats: Leiden Toponiem: Garenmarkt Kaartbladnummer: 30F Coördinaten: NW: / NO: / ZO: / ZW: / Archis-waarnemingsnummer: Cis-code: ADC-projectcode: Oppervlakte plangebied: Oppervlakte onderzoeksgebied: Complex en ABR codering: Periode(n): Projectverantwoordelijke: Bevoegde overheid: Circa 3300 m2 Circa 240 m2 Nederzetting stad (NS) Middeleeuwen, Nieuwe Tijd J. Loopik Gemeente Leiden, C. Brandenburgh KNA versie: 3.2 Uitvoering van het veldwerk: 24 tot en met 26 januari 2012 Beheer en plaats documentatie: ADC ArcheoProjecten in Amersfoort Huidig grondgebruik: Het plan- en tevens onderzoeksgebied is in gebruik als parkeerplaats en voorzien van oppervlakteverharding in de vorm van bakstenen. Aan de randen van het terrein is sprake van enkele bomen.

3 Afb. 2 Ligging plangebied Inleiding: doel en reden van het onderzoek De aanleiding tot het onderzoek betreft de voorgenomen aanleg van een parkeergarage op de locatie Garenmarkt (afb. 2). Hoewel de exacte locatie van de ingreep nog niet is bepaald staat vast dat deze zeker een omvang heeft van 3300 m2 en tot dieper als 2 m Mv zal reiken. Op de Archeologische waarden- en verwachtingenkaart van Leiden 1 maakt de locatie evenwel deel uit van het gebied met een Waarde Archeologie 4 (hoge archeologische verwachting binnen de singels). Op basis van de daaraan gekoppelde voorschriften geldt voor ruimtelijke plannen binnen dit gebied dat een vergunning voor het uitvoeren van het werk moet worden aangevraagd, indien de bodem wordt verstoord over een oppervlakte van meer dan 50 m2 en dieper dan 50 cm. In het kader van de procedure t.b.v. het verkrijgen van deze vergunning is in 2009 een inventariserend 2 veldonderzoek middels grondboringen uitgevoerd. Hieruit bleek dat op de locatie rekening gehouden moet worden met de aanwezigheid van archeologische waarden uit de Late Middeleeuwen en/of Nieuwe tijd. Exacte omvang, aard en datering van de waarden staat echter nog niet vast. De bevoegde overheid heeft daarom besloten dat op de locatie een waarderend IVO-proefsleuvenonderzoek uitgevoerd dient te worden. Dit ten behoeve van het verkrijgen van inzicht in de aard, datering en met name de complexiteit van de aanwezige archeologische resten zodat een accurate waardestelling gemaakt kan worden en inzicht ontstaat in de kosten en 3 tijd die nodig zijn voor een behoud ex-situ van de aanwezige archeologische waarden. 1 Hessing & Sueur Jordanov Brandenburgh 2010

4 Archeologische verwachting Aardwetenschappelijke gegevens De ondergrond van Leiden bestaat uit Pleistocene afzettingen, gelegen op een diepte van 12 tot 16 m NAP, met daarop Holocene afzettingen bestaande uit veen- en mariene zand- en kleipakketten. In een strook aan weerszijden van de Oude Rijn komen tevens fluviatiele klei- en zandafzettingen voor. In West-Nederland werd de sedimentatie direct of indirect beïnvloed door de zeespiegelstijging. In de loop van het Holoceen, vanaf ca jaar geleden, werd voor de kust een rij strandwallen gevormd, waardoor het achterland grotendeels werd afgeschermd van de zee. In het Hollandse getijdebekken achter de kustbarrière ontstonden afzettingen van zand en klei die tot het Wormer laagpakket van de Formatie van Naaldwijk worden gerekend. Verder landinwaarts kon als gevolg van de zeespiegelstijging veenvorming optreden (Basisveen, Nieuwkoop formatie). Alleen via de mondingen van rivieren, zoals bij de Oude Rijn, bleef de zee toegang tot het achterland houden. Naarmate de mondingen dichtslibden en de zeespiegel bleef stijgen, verzoette het milieu gaandeweg en ontstond een dik veenpakket, het Holland Laagpakket. In perioden van grote zee-activiteit werden vanuit de zeegaten soms delen van het veen geërodeerd en vond opnieuw afzetting van klei en zand plaats (transgressiefasen, Walcheren Laagpakket van de Naaldwijk formatie). Landinwaarts had de Oude Rijn de meeste invloed op de vorming van het landschap. De invloed van de Oude Rijn begon rond 4400 voor Chr., waarbij de bedding van de rivier zich regelmatig verlegde en aan weerzijden van de actieve geul oever- en komafzettingen (klei en zand) werden afgezet. Ook ontstonden in het lage achterland achter de oeverwallen kreek- en geulsystemen. De oeverafzettingen langs deze kreken en geulen lagen relatief hoog in het landschap. Op deze afzettingen kan bewoning vanaf de ijzertijd voorkomen. De ondergrond op de locatie bestaat uit afzettingen behorend tot het Laagpakket van Walcheren, Formatie van Naaldwijk, afgedekt door oeverafzettingen, Formatie van Echteld. Hier bovenop bevinden zich laat- en postmiddeleeuwse ophogingspakketten. Aan de zuidzijde van de locatie is op een diepte van 3,8 tot 4 m Mv sprake van zandige geul-afzettingen behorend tot het laagpakket van Walcheren. Historische situatie 4 In de Middeleeuwen behoorde het gebied tot de Pietershoeve. De ontginning daarvan dateert van voor de stadsuitleg van In eerste instantie functioneerde het als raamland. Hier stonden de rekken (ramen) waarop de lakens opgerekt en gedroogd werden. Bij de stadsuitleg werd aan de noordzijde van het plangebied, ter plaatse van de huidige Levendaal, een gracht, de Levendaalsgracht, aangelegd. De huidige straat Garenmarkt, gelegen aan de westzijde van het plangebied, werd omstreeks 1398 nog aangeduid als Molengracht. Na 1475 werd het deel ten noorden van de Raamsteeg, langs het hier besproken onderzoeksgebied, gedempt en de aangrenzende grond als bouwland uitgegeven. De bebouwing die hier verrees bestond uit woonhuizen en kleine bedrijfjes. Een van die panden was in bezit van de Oosterse kooplieden, d.w.z. leden van de verbonden Hanzesteden. Naar aanleiding hiervan werd het terrein ook wel de Oosterlingplaats genoemd. In 1632 werd vervolgens de garenmarkt verplaatst van de Breestraat naar de Oosterlingplaats waarna laatstgenoemde vervolgens aangeduid werd als Garenmarkt. Bij de ontploffing van het kruitschip aan de Steenschuur in 1807 werden de huizen aan de Garenmarkt waarschijnlijk wel beschadigd, maar bleven niettemin overeind. Omstreeks 1840 vestigde er zich een fabriek voor wolbewerking en wolspinnerij, die enkele van de huizen in gebruik nam als bedrijfsruimte. 5 In 1969 werden de huizen op het huidige plein dat is aangeduid als Garenmarkt gesloopt. Kort daarvoor, in 1965 was ook al de aan de noordzijde van het plangebied gelegen Levendaalsgracht gedempt. Archeologie Op de Indicatieve kaart van Archeologische Waarden (IKAW) maakt het plangebied deel uit van een zone waar een hoge verwachting aan is toegekend. Deze verwachting is voornamelijk gebaseerd op de mogelijkheid dat in de ondergrond sprake is van het voorkomen van oever- en beddingafzettingen van de Oude Rijn waarop eventueel sprake zou kunnen zijn van bewoningssporen uit de prehistorie en Romeinse Tijd. De aanwezigheid van waarden uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd speelt daarbij nauwelijks een rol. Dit vanwege het feit dat de op de IKAW toegekende waarde voornamelijk bepaald is op basis van de samenstelling van de ondergrond en de geschiktheid voor bewoning daarvan in het verleden. Op de meer gedetailleerde Archeologische waarden- en 4 Gebaseerd op Brandenburgh Zie ook Heiliegers In dit rapport wordt de vestiging van de spinnerij in 1880 geplaatst. Overige bedrijven binnen het plangebied betreffen zeker een brandstoffenopslagplaats (1893) en een smederij (1930).

5 verwachtingenkaart van Leiden 6 maakt de noordzijde van het plangebied, het deel langs het Levendaal deel uit van een gebied dat is aangemerkt als Waarde archeologie 2 d.w.z. een gebied met een archeologische waarde. Het overgrote deel van het plangebied behoord evenwel tot een zone die is aangemerkt als gebied met een Waarde Archeologie 4 (hoge archeologische verwachting). De begrenzing van deze zones is daarbij gebaseerd op de historisch bekende bewoningsgrenzen en niet alleen op de samenstelling van de ondergrond. Vooronderzoek Naar aanleiding van de voorgenomen ontwikkeling is in 2009 binnen het plangebied een booronderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn binnen het plangebied tien grondboringen uitgevoerd. In negen daarvan zijn in de top van de oeverafzettingen, circa 0,60 tot 1,50 m onder maaiveld, aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische waarden uit de Late Middeleeuwen en/of Nieuwe tijd aangetroffen. Het gaat daarbij om funderingsresten, mogelijke uitbraaksleuven en een ophogingspakket. Tevens is een fragment Romeins bouwpuin en kogelpotaardewerk aangetroffen. 7 Op basis van de bekende historische en archeologische gegevens moet binnen het plangebied rekening gehouden worden met de aanwezigheid van archeologische waarden. Het gaat daarbij dan zeker om sporen van bebouwing die vanaf 1475 op de locatie is aangelegd. Vraag is wel in hoeverre deze laat-middeleeuwse bebouwing, alsook die uit de daarop volgende Nieuwe tijd, eventuele beschadigd is bij de aanleg en het gebruik van de wolfabriek in de 19 e eeuw. Aangenomen wordt echter dat de laat- en postmiddeleeuwse bebouwing nog relatief goed bewaard is gebleven. 8 Ter plaatse van boring 10 van het vooronderzoek werd de aanwezigheid van een gracht vermoed. De top hiervan lag waarschijnlijk op een diepte van circa 1,2 m mv. Verder geldt dat ter plaatse in principe in de ondergrond sprake kan zijn van oever- en beddingafzettingen van de Oude Rijn, waarvan de top vanaf de (Late) Prehistorie in gebruik genomen kan zijn. Tijdens het booronderzoek is bijvoorbeeld mogelijk een fragment Romeins bouwpuin aangetroffen. Ook is ouder middeleeuws materiaal in de vorm van kogelpotaardewerk opgeboord. Onderzoeksvragen In het programma van eisen (PvE) zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: - Hoe is de horizontale en verticale gelaagdheid van het bodemarchief ter plaatse? - Hoe is de conservering van de vondsten en grondsporen? - Wat is de aard, omvang en het verloop van de aanwezige archeologische sporen en spoorclusters? - Uit welke periode dateren de sporen? - Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welk vondsttype of vondstcategorie behoren zij? - Kan op basis van de onderzoeksresultaten een verband gelegd worden met in de directe nabijheid van de vindplaats uitgevoerd onderzoek? - Wat kan gezegd worden over de materiële cultuur in de verschillende gebruiksperioden? - Wat kan gezegd worden over het bouwrijp maken, de bouw en de uiteindelijke sloop van bebouwing op de locatie? - Wat kan gezegd worden over de water- en afvalvoorziening gedurende de verschillende bewoningsfasen? - Zijn er aanwijzingen voor de aanwezigheid van ambachtelijke werkplaatsen? Zo ja, wat was de aard en functie van de verschillende werkplaatsen? - Wat kan gezegd worden over de sociale en economische status van de bewoners van de locatie? 6 Hessing & Sueur Jordanov Brandenburgh 2010

6 Onderzoeksmethoden Het onderzoek is uitgevoerd conform de KNA 3.2 en het opgestelde PvE. 9 Tijdens het Inventariserend Veldonderzoek (IVO) zijn 2 proefsleuven aangelegd. Proefsleuf 1 is oost-west georiënteerd en ligt in de zuidoostelijke hoek van het opgravingsterrein. Proefsleuf 2 werd aangelegd aan de westzijde van het terrein en heeft een noord-zuid ligging. In het PvE werd een werkwijze voorgesteld waarbij er drie proefsleuven zouden worden aangelegd. Dit bleek echter op het terrein niet mogelijk in verband met de aanwezigheid van kabels en leidingen. 2 van de 3 voorgestelde proefsleuven werden verschoven en vormden tijdens het onderzoek 1 hele proefsleuf. Dit is al voorafgaand aan het onderzoek kortgesloten met het bevoegd gezag. De proefsleuven waren 4 m breed en 30 m lang. In elke proefsleuf zijn 2 vlakken aangelegd waar dit mogelijk was. Als er muurwerk of sporen werden aangetroffen, werd daaromheen verdiept tot op de Rijnoever, om te kunnen controleren of er eventuele sporen uit de Romeinse Tijd aanwezig waren. Het graafwerk is verricht door een bandenkraan met gladde bak. Het vlak is laagsgewijs verdiept tot op het niveau waarop grondsporen of muurwerk zich begonnen af te tekenen. Het eerste vlak is aangelegd door de senior archeoloog. Waar mogelijk is het vlak met een smalle bak of met de hand verder verdiept naar vlak 2. Vondsten werden per spoor en per laag verzameld. Aanlegvondsten die niet aan sporen konden worden toegewezen werden verzameld in vakken van 4 bij 5 m. Grondsporen zijn direct ingekrast. De vlakken en de stort zijn met behulp van een metaaldetector onderzocht. Vervolgens is het vlak en ieder spoor daarin gefotografeerd en getekend met behulp van de robotic Total Station, waarbij om de 4 m een waterpashoogte is bepaald. De maaiveldhoogte werd om de 4 m langs de putrand bepaald. In overleg met het bevoegd gezag werd besloten de meeste (grond-) sporen niet te couperen. In werkput 1 werd spoor 3 gecoupeerd omdat het vlak op die locatie verder verdiept moest worden. Aangezien dit spoor slechts 2 centimeter diep was, is het alleen beschreven en niet gefotografeerd. Verder werden er 2 sporen aangetroffen in het profiel die wel beschreven en gefotografeerd konden worden. Bakstenen structuren werden opgeschoond, gefotografeerd, beschreven en getekend met behulp van de rts. Bouwelementen werden gedocumenteerd conform de Richtlijnen bouwhistorisch onderzoek (uitgave VROM/RGD). In ieder geval werden van de bovenzijde, de onderzijde en van iedere versnijding de hoogtematen genomen. De hoogtematen werden, indien mogelijk, in ieder geval aan het begin en einde van de betreffende muur genomen, alsmede op de hoeken en aanhechtingen. Bouwkundige details zoals fasering of reparaties werden zo nauwgezet mogelijk vastgelegd op tekeningen en middels een foto. Van alle aanwezige afzonderlijke baksteenmaten werden een baksteen verzameld. Het baksteenmateriaal werd beschreven en de baksteen formaten werden opgemeten. De 5- of wanneer mogelijk een 10 lagenmaat werden genoteerd. Het metselverband en de relatie met het aangrenzende muurwerk werden beschreven. Indien stenen vloeren aanwezig waren, werden in principe het vloerpatroon of een representatief deel hiervan getekend. Hierbij werd gelet op slijtagesporen en aanwijzingen voor de (functionele) indeling en herstellingen. Muren en vloeren werden niet verwijderd. In overleg met het bevoegd gezag werd er geen bouwhistoricus ingeschakeld. Tijdens het aanleggen van het diepste vlak werd een putprofiel aangelegd. Het putprofiel is gefotografeerd en getekend (op schaal 1:20) en vervolgens beschreven door een fysisch geograaf. Resultaten van het onderzoek Fysische geografie Tijdens het proefsleuvenonderzoek werden in beide putten langs één zijde profielkolommen gedocumenteerd. Beide putten laten een uniforme opbouw zien (afb. 3). Op het diepste niveau bevond zich vanaf tussen de 0,40 en 0,60 -NAP tot de maximale bodem van de put op 1,30 NAP een blauwgrijs, iets humeus, zeer siltig kleipakket. Dit pakket is waarschijnlijk een oeverwalafzettingspakket. Daarop ligt een donker grijs pakket van matig zandige klei met humeuze plantenresten van 20 tot 30 cm dik. De samenstelling doet vermoeden dat dit een 9 Jacobs 2011

7 overstromingspakket is. Er werden enkele aardewerk fragmenten in aangetroffen die te dateren vallen in de 14 e eeuw, maar er werd ook een scherf in aangetroffen die te dateren valt in de Romeinse tijd. Mogelijk was dit pakket het loopniveau in zowel de Romeinse tijd als Middeleeuwen. Op dit pakket is een bruingrijs gevlekt pakket aanwezig wat enkele fragmenten aardewerk, bouwmateriaal en houtskool bevat. Uit deze laag komen aardewerk fragmenten die kunnen worden gedateerd in de 14 e en 15 e eeuw. Deze laag is op enkele plekken verstoord door ingravingen vanaf het maaiveld die in sommige delen van werkput 1 zelfs dieper dan 1 meter kunnen reiken. De bouwvoor bestond uit geelgrijs grof zand wat werd opgebracht om het loopvlak te egaliseren voor de aanleg van het parkeerterrein. Afb. 3. Profiel halverwege werkput 2, noord-oost aanzicht Sporen en structuren Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn er in totaal 49 sporen aangetroffen, waaronder 23 muren, 8 vloeren, 4 beerputten en 1 waterput. De 6 kuilen die werden aangetroffen waren allen licht humeus en bevatten kleine fragmenten bouwmateriaal. De conserveringstoestand van alle sporen en structuren was goed. Werkput 1 Tijdens de graafwerkzaamheden in werkput 1 werden op het hoogste niveau muren en vloeren aangetroffen die gefundeerd waren op beton (afb.4). Beton werd vanaf omstreeks 1870 toegepast in de Nederlandse stedenbouw. Het werd vooral toegepast bij grote gebouwen met een industrieel karakter. Op afbeelding 5 is het

8 muurwerk en de vloer op het beton te zien. Deze zijn gemaakt van machinale bakstenen. De vloer was bedekt met een dikke laag vette zwarte aanslag en er waren veel sintels aanwezig. Mogelijk behoorde deze structuur tot de wolfabriek die op deze locatie heeft gestaan vanaf ongeveer 1840 tot de sloop in De zwarte aanslag kan erop wijzen dat deze vloer toebehoorde aan een stookgang. Spoor 4 is een grote ronde poer, die mogelijk de fundering vormde voor de schoorsteenpijp van de fabriek. Afb. 4. Voorlopig overzicht van de belangrijkste sporen en structuren in werkput 1 vlak 1 Afb. 5. Overzichtsfoto van de aangetroffen muurwerken in werkput 1 vlak 1

9 Spoor 17, 19, 21 en 25 zijn bakstenen structuren zoals muren en een vloer die zich direct onder de structuren van de fabriek bevinden en vermoedelijk gedeeltelijk gesloopt zijn om de bouw ervan mogelijk te maken. Spoor 12, 16 en 24 zijn bakstenen putten waarvan de koepels ontbraken. Daar de putten halfsteens zijn, niet gemetseld maar gestapeld en spoor 12 een gele aanslag bevat, is het waarschijnlijk dat deze putten een functie als beerput hadden. In het vlak was alleen een puinvulling te zien, die er waarschijnlijk in terecht is gekomen bij de bouw of de sloop van de wolfabriek. Het is mogelijk dat ze op dieper niveau nog vondsten bevatten maar dat was tijdens het onderzoek niet vast te stellen. Spoor 12 stak slechts voor een klein gedeelte uit onder de vloer van de fabriek, zoals rechts op afbeelding 5 te zien is. In werkput 1 werden 3 kuilen aangetroffen. In slechts één kuil werden enkele scherven gevonden. Deze zijn op basis van de uitgevoerde scan te dateren in de 14 e eeuw. Deze kuil bevatte ook veel mosselen, wat er mogelijk op wijst dat het een afvalkuil was. In het vooronderzoek door middel van proefsleuven werd de aanwezigheid van een gracht vermoed. Dit betrof boring 10, waarin tussen 120 cm en 350 cm onder maaiveld een zwak siltige, bruingrijze zandlaag met ondoordringbaar puin werd aangetroffen. Daaronder bevond zich een laag van 30 cm met zwak siltig donkergrijs zand, die geïnterpreteerd werd als de grachtbodem. Proefsleuf 1 werd aangelegd over boring 10. Dit gedeelte van de put werd tot 2 meter onder maaiveld aangelegd. Er werd hier inderdaad een puinvulling aangetroffen (het roze gedeelte op afb. 4). De werkput werd echter niet aangelegd tot op het niveau van de vermoede grachtbodem, hier is vooralsnog geen aanvullende informatie over verkregen. Werkput 2 In werkput 2 werden 2 (afval-) kuilen aangetroffen: spoor 12 en 23 op ongeveer 60 cm NAP (afb. 6). Aan de zijkant van spoor 23 bevonden zich enkele restanten van houten planken, wat er mogelijk op wijst dat deze kuil ooit omgeven werd door een ton. De vulling bestond uit zwartbruine humeuze klei met bouwmateriaal fragmentjes. Op basis hiervan kan dit spoor geïnterpreteerd worden als water- of beerput. Er werd geen dateerbaar materiaal in de sporen aangetroffen, maar aangezien ze in het profiel gedeeltelijk zichtbaar waren kon vastgesteld worden dat beide sporen waren ingegraven door de Middeleeuwse ophogingslaag. Dit doet vermoeden dat de kuilen pas na de 15 e eeuw zijn gegraven. Op dezelfde diepte als de kuilen bevond zich ook een bakstenen goot (spoor 6). Op een hoger niveau bevonden zich nog verscheidene andere bakstenen structuren, zoals een funderingsmuur in de zuidwand van de werkput en enkele vloerrestanten met plavuizen en tegels. In het noorden werden muren aangetroffen met in één muur een aanzet tot een booggewelf over de daaronder liggende put (uiterst links zichtbaar op afb. 7). Deze put was halfsteens opgebouwd zonder mortel, waaruit geïnterpreteerd kan worden dat deze put waarschijnlijk een functie als beerput had. Er konden vanaf het vlakniveau geen vondsten uit verzameld worden door de dikke laag puin die er in lag. Spoor 1 tot en met 4 bestonden uit bakstenen en betonnen structuren die resten van een zwarte aanslag bevatten. Deze structuren horen waarschijnlijk ook bij de wolfabriek. Spoor 8 bestond uit een put, waarvan de koepel en opening nog intact waren. De dikte van de putwand en het gebruik van harde mortel doet vermoeden dat deze put gebruikt werd als waterput. De oorspronkelijke bodemopbouw was in deze werkput nauwelijks verstoord en bestond uit de pakketten zoals beschreven in de paragraaf over de fysische geografie.

10 Afb. 6. Voorlopig overzicht van de belangrijkste sporen en structuren in werkput 2 vlak 1

11 Afb. 7. Overzichtsfoto noordzijde van werkput 2 genomen vanuit het oosten Vondstmateriaal Het is opvallend dat er in de Middeleeuwse ophogingslagen, de (afval-) kuilen en de beerputten maar weinig vondsten werden gedaan (tabel 1). Vondsttotalen INHOUD Totaal aantal Totaal gewicht AWG BAKSTN Tabel 1. Vondsttotalen Er zijn, waar mogelijk, 30 verschillende bakstenen in 34 fragmenten verzameld van de verschillende structuren. Deze worden gedeponeerd in het gemeentelijk depot van Leiden, alwaar ze toegevoegd worden aan de referentie collectie. In overleg met het bevoegd gezag werden er geen monsters genomen. In de vulling van de vermoedelijke beerputten was geen beervulling zichtbaar. Het hout rond spoor 23 in werkput 2 was van een te klein formaat om in aanmerking te komen voor dendrochronologie. Er werden 10 fragmenten aardewerk verzameld uit 3 verschillende sporen (tabel 2). Een dergelijk klein aantal is door middel van een scan door een aardewerkspecialist al gedetermineerd. Een uitgebreide verslaglegging hiervan wordt niet geadviseerd. De conservering van de aangetroffen vondsten waren goed. Organisch vondstmateriaal werd (behalve het hout rond in spoor 23) niet aangetroffen. Van diepere sporen onder het grondwaterniveau zoals afvalkuilen, waterputten en beerputten is te verwachten dat vondsten redelijk geconserveerd zullen zijn. Het fragment hout (spoor 23) rond de humeuze kuil in werkput 2 verkeerde in redelijke staat.

12 Vondsten: inhoud per put en spoor PUTNR VLAKNR SPOORNR VONDSTNR INHOUD AANTAL GEWICHT AWG 1 15, AWG 4 65, AWG 3 19, AWG 2 31,00 Tabel 2. Aardewerk vondsten per vondstnummer Conclusie Bovenstaande beknopte beschrijving van de sporen en structuren laat zien dat er tijdens het proefsleuvenonderzoek sporen zijn aangetroffen vanaf de 14 e eeuw, doorlopend tot en met de Nieuwe Tijd. Er zijn grofweg 3 fasen te onderscheiden. De vroegste fase is teruggevonden in grondsporen in de vorm van (afval-) kuilen die waarschijnlijk ontstaan zijn toen het gebied in gebruik was als raamveld. Het begin van de verstedelijking is terug te zien in de aanwezigheid van funderingen van huizen en erven die bekend zijn van historische kaarten na De industriële fase vanaf de 19 e eeuw is eveneens teruggevonden in de vorm van funderingsrestanten die waarschijnlijk bij de wolfabriek hoorden. Daar het loopniveau vanaf de IJzertijd waarschijnlijk onveranderd is gebleven tot aan de Middeleeuwen, bestond de kans dat er uit deze periode sporen en vondsten aangetroffen werden. Er werd inderdaad een Romeins fragment aardewerk aangetroffen in spoor 3000, waar ook laat-middeleeuws aardewerk in werd aangetroffen. De algehele conservering van sporen, structuren en vondsten is goed. De mate van verstoring was relatief laag. Op enkele plekken is de oorspronkelijke bodemopbouw verstoord door ingravingen vanaf het maaiveld. De aanleg van de 19 e -eeuwse bebouwing heeft de oudere, onderliggende bebouwing wel beschadigd, maar ook gedeeltelijk hergebruikt als fundering. Recapitulatie van de onderzoeksvragen Aan de hand van de gegevens die in dit evaluatie-rapport zijn beschreven zal beargumenteerd worden of de onderzoeksvragen die in het Programma van Eisen zijn gesteld beantwoord kunnen worden. 1. Hoe is de horizontale en verticale gelaagdheid van het bodemarchief ter plaatse? Uit de bestudering van de profielen zal blijken hoe de opbouw van de bodem is op de verschillende locaties. 2. Hoe is de conservering van de vondsten en grondsporen? De staat waarin de vondsten en grondsporen verkeerden tijdens het onderzoek geven de mate van conservering aan. 3. Wat is de aard, omvang en het verloop van de aanwezige archeologische sporen en spoorclusters? De datering van de aanwezige archeologische sporen zoals muren, beerputten en kuilen kunnen hier inzicht in verschaffen. 4. Uit welke periode dateren de sporen? Door middel van de bestudering van historisch kaartmateriaal van de locatie en de globale datering van de aangetroffen structuren en vondsten kan hierin inzicht worden verkregen. 5. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welk vondsttype of vondstcategorie behoren zij? Een scan van het aangetroffen aardewerk en verzamelde bakstenen zal een nauwkeurige datering kunnen opleveren.

13 6. Kan op basis van de onderzoeksresultaten een verband gelegd worden met in de directe nabijheid van de vindplaats uitgevoerd onderzoek? De resultaten van voorliggend onderzoek worden in het conceptrapport verder uitgewerkt. 7. Wat kan gezegd worden over de materiële cultuur in de verschillende gebruiksperioden? Bestudering van het vondstmateriaal kan inzicht geven in de materiële cultuur. Gezien de kleine aantallen zal dit inzicht beperkt zijn. 8. Wat kan gezegd worden over het bouwrijp maken, de bouw en de uiteindelijke sloop van bebouwing op de locatie? Bestudering van de fasering van de verschillende bouwstructuren en de lagen waarop of waarin zij gefundeerd zijn kunnen hier antwoord op geven. 9. Wat kan gezegd worden over de water- en afvalvoorziening gedurende de verschillende bewoningsfasen? Er zijn goten, beer- en waterputten aangetroffen die te maken hebben met de water- en afvalvoorzieningen. Nadere bestudering van deze structuren kan hierover meer inzicht verschaffen. 10. Zijn er aanwijzingen voor de aanwezigheid van ambachtelijke werkplaatsen? Zo ja, wat was de aard en functie van de verschillende werkplaatsen? Bestudering van historische kaarten in combinatie met het vondstmateriaal en interpretatie van de bakstenen structuren kan inzicht verschaffen in de aanwezigheid en aard van eventuele ambachtelijke werkplaatsen. 11. Wat kan gezegd worden over de sociale en economische status van de bewoners van de locatie? Bestudering van het vondstmateriaal zal door de geringe omvang niet veel inzicht verschaffen in de herkenning van sociaal-economische statussen. Echter, uit de beantwoording van vragen 9 en 10 kan wellicht informatie verkregen worden waaruit kan worden afgeleid hoe de mensen leefden en wat voor status daar aan te koppelen valt. Begroting De kosten voor het uitvoeren van het proefsleuvenonderzoek bedroegen ,-- excl. BTW. Dit bedrag is opgebouwd uit de volgende onderdelen: Voorbereiding: 1.338,--. Veldwerk: 8.927,--. Technische uitwerking: 1.987,--. Rapportage: 2.024,--. Afronding: 444,--. Aangezien de vondsten geen specifieke uitwerking behoeven en er geen monsters zijn genomen, komen er geen aanvullende PM-kosten bij en blijft dit bedrag voor het gedane onderzoek inclusief de uitwerking onveranderd.

14 Literatuur Brandenburgh, C.R., 2010: Advies archeologisch proefsleuvenonderzoek Garenmarkt (document gemeente Leiden d.d. 11 juni 2010), Leiden. Heiliegers, J., 2008: Rapport oriënterend bodemonderzoek Garenmarkt ongenummerd te Leiden, Adverbo rapport , leiden. Hessing, W.A.M., C. Sueur, 2004: Archeologische waarden en verwachtingen op het grondgebied van Leiden, inventarisatie, kaarten en vertaling naar het ruimtelijk beleid, Amersfoort (Vestigia-rapport V120). Jacobs, E., 2011: Programma van Eisen IVO-P Leiden Garenmarkt. (ADC ArcheoProjecten) Goedgekeurd >?> Jordanov, M., 2009: Garenmarkt te Leiden; archeologisch vooronderzoek; een inventariserend veldonderzoek. RAAP-notitie 3321, Weesp.

15 Bijlagen De allesporenkaart van het onderzoeksgebied

16