ORANJEBITTER DE SMALLE GEMEENTE VAN ROTTERDAM IN DE PARTIJSTRIJD TUSSEN DE PATRIOTTEN EN DE ORANGISTEN') DOOR DRS. E.H.A.H. PALMEN

Transcriptie

1 ORANJEBITTER DE SMALLE GEMEENTE VAN ROTTERDAM IN DE PARTIJSTRIJD TUSSEN DE PATRIOTTEN EN DE ORANGISTEN') DOOR DRS. E.H.A.H. PALMEN In de historiografie van de partijstrijd tussen de patriotten en de orangisten wordt de viering van de verjaardag van stadhouder Willem V op 8 maart 1783 in Rotterdam en de volstrekt uit de hand gelopen confrontatie tussen de schutterij en de oranjeklanten in de nacht van 3 op 4 april 1784 als een belangrijk wapenfeit beschouwd. Het beeld dat historici als Pieter Geyl, C.H.E. de Wit en Simon Schama over deze gebeurtenissen oproepen is enigszins eenduidig te noemen. We kunnen van hen leren dat de verjaardag van Willem V door de 'smalle gemeente' van Rotterdam werd aangegrepen om haar politieke steun aan de geplaagde stadhouder te betuigen^). Sinds het uitbreken van de Vierde Engelse Oorlog in 1780, die voor de Republiek rampzalig verliep, stond hij immers bloot aan een stroom van wassende kritiek. Door de eenduidige nadruk op de politieke implicaties van deze evenementen hebben we naar mijn gevoel hun 'couleur locale' uit het oog verloren. De dossiers van de Statencommissie, die in 1784 met het onderzoek naar het tumult werd belast, en de rechterlijke archieven bieden immers een schitterende mogelijkheid de wijze waarop gewone mannen en vrouwen in de tweede helft van de achttiende eeuw feest vierden, hun politieke kleur bekenden, elkaar naar het leven stonden of elkaar steunden in de dagelijkse strijd om het bestaan, te onderzoeken. Vrouwen als Kaat Mossel en Keet Zwenke hebben een plaats in het collectieve geheugen van Rotterdam verworven, maar zij waren zeker niet de enige die in het rumoerige decennium van de jaren tachtig van de achttiende eeuw op een bloemrijke wijze van hun liefde voor het Oranjehuis getuigenis aflegden. Ik zal de partijstrijd tussen de patriotten en de orangisten in Rotterdam daarom niet zozeer vanuit een politiek perspectief interpreteren, maar uitgaan van een historisch-antropologische benadering, waarbij ik met name geïnteresseerd ben in de de invloed van de volkscultuur op de 'outlook' van de 'tumultueuze bewee- 243

2 gingen'. De huidige stand van het onderzoek naar de volkscultuur in Europa stelt ons in staat de wijze waarop de partijstrijd zich in Rotterdam voltrok in een breder kader te plaatsen dan het louter regionale. Daartoe wil dit artikel een eerste aanzet geven. /- e/7 Reeds enkele dagen vóór de verjaardag van de stadhouder werden gegoede burgers en kleine middenstanders van Rotterdam gedwongen aan de feestvreugde een financiële bijdrage te leveren. Groepjes oranjeklanten trokken langs de huizen en eisten geld, waarbij zij zich aan fatsoensnormen weinig gelegen lieten liggen. Zo belden verschillende mannen bij pondgaarder Bartholomeus Hooft aan, op 5 maart om negen uur 's avonds, en 'zeyden op een zeer dreigende toon niet te zullen heen gaan voor dat hun wat gegeeven was en zich ook met geen dubbeltjes contenteerden dog grover geld wilde zien'^). Hooft sloeg de schrik om het hart, want hij had van zijn collega Hartigh het gerucht vernomen dat het gemeen van plan was zijn huis -naast dat van Cornelis van der Hoeven en Nicolaas de Groot- te plunderen. Zij hadden graan naar Engeland verscheept, waardoor de prijs van het brood verhoogd werd. Het is een bekend verschijnsel dat de smalle gemeente in tijden van schaarste alles in het werk stelt de export van graan te voorkomen en een juiste prijs, een /oval/on /?o/?w/tf/re, voor het brood probeert af te dwingen'*). Bakkers, grutters en pondgaarders hadden vanwege hun nering in het basisvoedsel van die dagen zekere verplichtingen tegenover de gemeenschap. Deze 'moral economy' werd in de tweede helft van de achttiende eeuw echter door de ideologie van /tf/5se/*-/<7/>e verdrongen"). Toch kunnen we ons afvragen of de vrees van Bartholomeus Hooft gegrond was. Ook boekverkoper Jan Krap Adriaanse, die op de Hoogstraat woonde, kreeg immers met de bedes te maken. Hij verklaarde dat 'een dag of twee voor den 8. Maart 1783 aan zijn deposant huys door troepen van Vrouwlieden en jongens is gevraagd om geld, of turf en hout ter eere van de Prins. Dat in het byzonder op den 7 Maart des avonds tusschen ligt en donker (zoals deposant van zijn naaister en knegt vernoomen heeft) te zyner huyze zyn gekomen een party jongens vragende als vooren, dat zyn deposant huysvrouw weggerende wat te geven, deselve jongens een der uitzet-bakken uit zyn deposant zyn winkel hebben gehaalt, dog welke zyn huysvrouw door deselve na te loopen had weerom 244

3 gekregen. Dat hy des morgens van den 8 Maart zyn deur openmaakte, op deselve deur geplakt vond een oranjien papier, waar op geschreven stond: Gee/ye geert ge/cf, gee/ye gee/7 /w//, /row cfa/? morgen /war bwytert zooeter orö^ye zo ye maar */«/ƒ/. Dat zyn deposant huysvrouw hem deposant ook nog vertelt heeft, dat een van de genoemde jongens horende dat zyn deposant huysvrouw niet wilde geeven en een boekje in de hand hebbende een ander tegens deselve zeide, kom schryf maar op'^). Vergelijken we de elementen in deze notariële verklaring met de zesentwintig andere gevallen die ik van dergelijke bedes in het bronnenmateriaal heb aangetroffen, dan kunnen we daarin een aantal overeenkomsten ontdekken. (Zie bijlage I). De bede bestaat niet alleen uit geld, in de vorm van een 'fooytje', 'drinkgeld', of 'drinkpenning', maar ook uit brandstof, een 'houtje en turf je'. Op een tractatieweigering volgde in de regel alleen het dreigement van een sanctie, waarbij met name de woningen van de tractatieweigeraars het zouden moeten ontgelden. De meeste bedes vonden vóór de verjaardag van de stadhouder en tijdens de schemering plaats. In de literatuur wordt er vaak van een vorm van 'chantage' gesproken, die plaats zou vinden vanwege de hoge graanprijzen die rond 1783 heersten^). We kunnen hierbij echter veeleer aan een oud gebruik in de feestcultuur van Europa denken. Tijdens feesten als het carnaval, Sint-Maarten en Sint-Barbara trokken met name jongeren langs de huizen en vorderden een bede alsof dat hun goed recht was. De bedes bestonden, behalve uit geld, ook uit brandstof voor de vreugdevuren die bijvoorbeeld op Fakkelzondag of Sint-Maarten ontstoken werden^). Onlangs heeft Louis Janssen er nog eens op gewezen dat de viering van Sint-Nicolaas in preïndustrieel Europa eveneens met deze eistochten gepaard ging. De schemering en de maskerades moesten de anonimiteit van de deelnemers daarbij waarborgen^). De adressen van de getuigen stellen ons in staat de eistochten te reconstrueren. Zo liep er een tocht van de Scheepmakershaven over de Leuvehaven naar de Wijnhaven, waarbij ert /?Ö55Ö/?/ de Jodenlaan werd aangedaan. Ook de Bierstraat, Vissersdijk en Molensteeg en de Zijl, Haagseveer, Hoogstraat en Oppert kunnen we als volwaardige tochten typeren. In weerwil van de getuigen a charge, waarvan de meesten beweerden dat de oranjeklanten het speciaal op hen gemunt hadden, kunnen we ons afvragen of het wel hun bedoeling was bepaalde Rotterdammers het leven zuur te 245

4 maken. Bartholomeus Hooft, die aan de Leuvehaven woonde, en Jan Krap Adriaanse hadden eerder de pech aan de route van een eistocht te wonen. De 'schaamteloze afpersingen', zoals de patriotten de eistochten typeerden, brengen ons op het spoor van een carnavalesk scenario. Het carnavaleske, dat door de Britse historicus Peter Burke als een 'festival van agressie, vernieling en ontwijding' wordt gekarakteriseerd, was in de volkscultuur van Europa een belangrijk element^). Een feest staat per definitie in schril contrast met het ritme van het dagelijkse leven: het behoort iets uitzonderlijks te zijn. Waren de eistochten het enige carnavaleske element in de viering van de verjaardag van de stadhouder? Zeker niet. Een bekend thema in de volkscultuur is dat van de 'verkeerde wereld'. De maatschappelijke orde werd zo nu en dan door middel van omkeringsriten letterlijk op zijn kop gezet. Wie in het dagelijkse leven geen macht bezat, werd tijdens een carnavalesk feest met macht bekleed. Wie als man door het leven ging, verkleedde zich als vrouw. Op Onnozele-kinderendag (28 december) trokken jongeren als bisschop of priester langs de huizen, zegenden de mensen, zamelden geld in, droegen de mis op en preekten vanaf de preekstoel. In de pictatoriale literatuur van Europa komen we het thema tegen in de muizen die op de katten jagen en in de echtgenoten die hun mannen slaan"). Op 8 maart 1783 zouden voor het huis van heibaas Nicolaas Abkenius in de Zwanensteeg enkele 'staatsdames' verschijnen. Bakker Jan Hijman uit het Achterklooster verklaarde voor de onderzoekscommissie van de Staten van Holland dat Keet Zwenke werd 'ingebragt door Caat Mossel, die in haar daaglijkse klederen, dog met Orange vercierd was.' Keet Zwenke ging echter 'gekleed en gekapt... als eene Dame' en 'dat er op dien tyd nog meerdere vrouwlieden zo gekleed & gekapt aldaer geweest zijnde'^). In de kolderieke voorstelling van de hartsvriendinnen Catharina Mulder, alias Kaat Mossel, en Keet Zwenke, alias Ruige of Zwarte Keet, herkennen we het thema van de 'verkeerde wereld'. De Engelse cultureel antropoloog Victor Turner zou in deze carnavaleske vertoning een 'ritual of status reversal' hebben herkend, een omkering van statusrollen^). Zoals de meeste bewoners van het Achterklooster hadden Keet Zwenke en Kaat Mossel het niet breed. Ze 246

5 leenden de kleren voor deze carnavaleske vertoning dan ook van gegoede burgers van de stad. Behalve de omkering van statusrollen vond er ook travestie tijdens de verjaardag van de stadhouder plaats. Zo bevond zich onder de 'gemene vrouwlieden' die het huis van Johannes Vogel passeerden, een molenaarsknecht met een 'modieuze vrouwmuts' op het hoofd; hij '(stelde zich aan)' als een 'uitzinnig mens''*). Wij hebben gezien dat een tractatieweigering tijdens een eistocht niet meteen gesanctioneerd werd. Tijdens de verjaardag van de stadhouder bleef het echter niet langer bij dreigementen. Versierd met oranje linten of strikken vielen de feestgangers passanten lastig, waarbij soms rake klappen werden uitgedeeld. In de ogen van de feestgangers hadden sommige passanten te weinig oranje aan het lijf of droegen ze de insignes op de verkeerde plaats; het ontbrak hen aan een ora^/e/ras. Zo verklaarde Johannes Hooft, zoon van pondgaarder Bartholomeus, dat hij in de Oppert door een tiental mannen werd aangehouden, die hem om zijn pas vroegen. Hij liet hen het oranje lintje zien dat hij onder zijn jas droeg. Zij 'gelasten' hem 'dat lindje op den hoed te zetten en vervolgens met deze te zwaijen & hoezee te roepen onder bedrijging dat zij hem Deposant indien hy zulx weygerde in het water smijten of dood slaan''*). Jeremias Blom kreeg het in de Lange Pannekoekstraat met de Bijltjes van de admiraliteitswerven aan de stok. Zij wilden zijn pas zien. Hij vroeg 'of hy, die een vry burger was onder hun Censuur stond & op bevel Oranje moest toonen.' Blom liet hen het lintje zien, dat hij intussen van zijn knecht gekregen had. 'Neen, Pharao, Orange moet booven, je moet het lintje op je hoed dragen.' Hij kreeg een familiaire klap op het hoofd, nadat hij dat had gedaan'*). Wie geen oranjepas op zak had kon de vrije doorgang in een rijk waar de zotheid regeerde wel vergeten. En dat rijk werd natuurlijk door een Koning van de Wanorde bestuurd, te herkennen aan zijn maskerade- of harlekijnkleren. Zo zag de Lutherse predikant Johan Frederik Scheffer 'een ongemeen groot aantal manspersoonen, die my toeschenen scheepstimmerlieden te zyn, met Oranje strikken myn huis voor bij trekken, hebbende een tot voorganger die als een arlequin of zot gekleed op zijn hoofd een oranje muts en in zyn hand een staf had, terwyl die onder een aanhoudend geschreeuw van hoezee, oranje boven, door de menigte met de hoeden beswaaijd wierd'^). Ook Petrus Josephus Schatten zag vanuit het stadhuis een 'troep scheepstimmerlieden' die werden 'voorafgegaan door een jongen in Maskera- 247

6 Woeste vre«ggte&edn/ve/7 /e /?o//ercfflm op cfe ve/yaa/ï/ag va/7 s/atf/7o«öfer K, 5 waar/ /753. /Topergravwre door /?««/>r ^//?/:e/e5, 7797.

7 de of Arlequin kleederen''*). Op de bekende gravure van Reinier Vinkeles naar Jacob Buys van de Woeste K/-ewg /ebe /n/ve/7 /e /?ojte/ï/tf/?? werden de oranjeklanten eveneens door een vrouw met een zotskap op het hoofd voorafgegaan. De Bijltjes van de admiraliteitswerven bezochten met hun Koning van de Wanorde de particuliere scheepswerven van Van Zwijndregt, Van der Kerkhof en Van Brakel aan de Zalmhaven. Zij ordonneerden de scheepstimmerlieden die daar aan het werk waren zich bij de stoet aan te sluiten en dreigden de werkwilligen in het water te smijten. Vervolgens plunderden zij het bierhuis van de werf. De hond die het bewaakte werd vergiftigd. Als klap op de vuurpijl werd het 'jasje' geluid, de klok van het scheepstimmerliedengilde bij de Schiedamse Poort, waarmee aan de werkdag officieel een einde kwam^). Ook het zakkendragersgilde gaf van zijn oranjegezindheid acte de presence. De gildebroeders versierden het zakkendragershuisje aan de Nieuwemarkt met 600 lampionnen en een chassinet, een op geolied papier geschilderde voorstelling die over een raam werd gespannen en met kaarsen verlicht. Zij wilden daarmee de berichtgeving in de patriotse D/emer o/ Wafergratf/s Meersc/ze Cowrart/ logenstraffen, waarin de Rotterdamse correspondent beweerde dat de zakkendragers niet te porren waren voor een openlijke steunbetuiging aan Willem Drie dagen na de verjaardag van de stadhouder verzochten 113 burgers de magistraat van Rotterdam een vrijkorps te mogen oprichten. De gebeurtenissen vóór en tijdens de verjaardag van Willem V hadden aan het licht gebracht dat de schutterij niet in staat was de gegoede burgers van Rotterdam de bescherming te bieden die zij nodig hadden. Uiteraard was dit het patriotse offensief op de orangistische aanhankelijkheidsbetuigingen van de smalle gemeente tijdens de achtste maart. Reeds de voorman van de patriotten, Joan Derk van der Capellen tot den Poll, hield in zijn beroemde pamflet ^4a/? /7e/ vo//: vtfa? 7Vede/7<7/?tf een vurig pleidooi voor de burgermilitie. Deze vormde in zijn ogen de enige garantie voor de vrijheid van de burgerij. Weliswaar erkende Van der Capellen de noodzaak van een staand leger, hoe zou de Republiek zich anders tegen de buitenlandse mogendheden kunnen verdedigen, maar deze knieval voor de sta/ws (71/0 liet hij vergezeld gaan van een parool: 'Wapent 249

8 U lieden allen!' Door de bemoeienissen van de hertog van Brunswijk, de officiële raadsman van Willem V, met de legeraugmentatie, vreesden de patriotten een geweldsmonopolie van de stadhouder. Hij zou als bevelhebber van de Staatse vloot en het Staatse leger over alle militaire middelen beschikken om zijn macht te consolideren en uit te breiden^*). In de vroedschap van Rotterdam ijverde met name Jan Jacob Elsevier voor een radicale hervorming van de burgerwacht. De wijkindeling, op grond waarvan de recrutering voor de twaalf compagnieën van de schutterij tot stand kwam, was aan een revisie toe. Ook wilde hij een welstandsgrens voor de schuttersdienst instellen, zodat de rotgezellen, de minvermogende schutters, van deelname aan de burgerwacht werden uitgesloten. Elsevier voerde het bevel over de compagnie van wijk 9 en voorzag zijn adelborsten van nieuwe uniformen en snaphanen. Ook Francois Guillaume de Monchy stak zijn schutters van compagnie nr. 3 in een nieuwe montering. De vrijkorpisten oefenden vanaf november 1783 op de buitenplaats van de koopman Daniel Havart. In de volksmond werden zij geringschattend de 'dertiende compagnie' genoemd^). De burgermilitie was niet geliefd bij de smalle gemeente van Rotterdam. Waren de exercities van de schutters immers niet een doelbewuste provocatie van het 'oranjegemeen'? Leonardus van Zwijndregt, luitenant van compagnie nr. 9, verwoordde dat pregnant voor de onderzoekscommissie van de Staten van Holland. De schutters trokken vanaf de paradeplaats in de Prinsenstraat naar het zakkendragershuisje op de Nieuwemarkt. Via de Halstraat deden zij de Kaasmarkt aan, waar Jan van der Hof woonde, dichter van orangistische verzen. In de Lampensteeg trok de compagnie langs de woning van de koopman Dirk Jan Story, initiatiefnemer van het 'Zoopjesrekest', waarin 450 burgers van Rotterdam de magistraat verzochten het vrijkorps te verbieden. Via de Hoogstraat bereikte zij tenslotte het eindpunt van de mars: het stadhuis^). Een dergelijke route kunnen we zonder meer als een strategische aangelegenheid typeren. Op 29 maart 1784 trof Jan Krap Adriaanse aan zijn voordeur de volgende proclamatie van een openbare veiling aan. vér/;oo/?/a7g v#/? eert ex/ra /ratf/ye /w/r/// Ar/v/gs*/AWWM- 250

9 ./.Ara/? e/7./..dear/rer, /?oea:/2a/7de/aar5, z(/#i va/? mee/2/'/2g voorre- /:e/7//2g de/" Oed/7e«re/7 va/7 /2e/ //20/75 //25o/ve/2/e Knf/cor/w /e o/7e/2 de /?ove/7gem.,4mmwm7/e, be5/aa/7de M/7 5/2a/7/2a/7e/7 o/o/7e//e/7, we/mg ge rw//:/e 5öZ?e/5, /7/e/:e/7, 5/70/2/0/25, e/7 ee/7/ge Moorse were/2. >2 vva/ müfür verder /e A:oo/? worde/7 ge/?re5e/2/eerd, a/5 mee^e ee/7 /?ör/_v /2/ewvve z//'/7i/e o/öwwe ro/:/:e/7 me/ w/7 gevoerd va/2 ve5/e/2 e/2 &roe/;e/2, 5/o/7/:ow5e/2 //2 5oor/e/7 e/7 mee/* ö/7^e/*e goe^ere/7, /e vee/ om /e De goedere/7 zw//e/2 wor^/e/2 ver/:oc/2/ e/2 ziy/i /egge/7d/e in ee/7 va/7 f/e T/eer P./Töa/-/eA2 ög/er tfe 5c/2o/5e /:er/: e/7 voor e/7 o/? t/e ver/:oo/?dag voor ee/2 //cfer /e z/e/2. Zeg/ /2e/ Op 1 april, toch al een dag van scherts^), treffen we aan de Grote Wijnbrug een soortgelijke proclamatie aan, dit keer in de vorm van een 'waarschouwing van mynheren van de Weth'. /4/5 de //eere/2 VÖ/2 de We//2 /2eZ?Z?e/2 gegeeve/2 ee/2 adve/*/e/7//e voor de Zwrgerwög/, /2e/ uwe /?e/er, da/ ^ /2e/ /ege/25 /2e/ /?//jcem5e vr/y cor/75 /2adde/7 gedaa/7, maür/* ^y /:w/2/7e/7 5/aa/ ma- /:e/2, da/ mo/25/ewr de Waa/ e/2 H^/5/2o/do/7der5 0/7 /2W/2 z/e/ zw//e/2 /2e/?/?e/2. z/c/2 ee/2 >^der voo/" 5c/2ade e/2 zeg/ /2e/ de a/7dere/2 voo/7^). Met deze schertsproclamaties zijn we bij een vertrouwd genre in de volkscultuur aanbeland: dat van de parodie. Volgens Peter Burke is het voorvoegsel 'scherts' nogal misleidend. In zijn optiek had de imitatie van elementen uit de officiële cultuur, waaronder we bijvoorbeeld religieuze en juridische gebruiken kunnen rekenen, niet meteen een subversieve bedoeling. Hij meent dat de parodie eerder een bewijs is voor de 'daal-theorie', waarin het 'volk' religieuze en juridische gebruiken overnam en internaliseerde. 'Het lijkt erop dat de scheppers van de volkscultuur kant-en-klare procedures uit de officiële cultuur van kerk en rechtspraak hebben overgenomen, omdat zij voor bepaalde doeleinden niet over even doeltreffende 251

10 eigen procedures beschikken'^). Ik ben het niet eens met deze interpretatie van de parodie. Afgezien van het feit dat de elite niet het alleenrecht had over de gebruiken die Burke noemt, is zijn interpretatie naar mijn idee in strijd met de functie van deze stijlfiguur. De schertsproclamaties dreven wel degelijk de spot met de wijze waarop de magistraat van Rotterdam de openbare orde probeerde te handhaven, terwijl bekende patriotten van Rotterdam op de hak werden genomen. De 'advertentie van de burgerwacht' in de tweede schertsproclamatie was immers een verwijzing naar de publikatie van 24 maart, waarin een verbod werd uitgevaardigd tegen het beledigen en molesteren van schutters. De oranjeklanten namen de vorm van een dergelijk document weliswaar over, maar herschreven de inhoud ervan ten eigen faveure. Wat in de publikatie van 24 maart een waarschuwing tegen het molesteren van de burgerwacht heette te zijn, werd in de gepariodeerde versie juist een waarschuwing voor de potentiële slachtoffers van een dergelijk molest. De oranjeklanten gaven Pieter de Waal en Jacob Wishof op een quasi officiële wijze te kennen dat zij 'donders op hun ziel' mochten verwachten. De Waal en Wishof kennen we als notoire patriotten. Zij behoren tot de ondertekenaars van patriotse rekesten, waarmee de magistraat sinds 1782 werd bestookt. De Waal was tevens lid van het vrijkorps. Dat geldt ook voor Pieter Caarten, een aanzienlijk koopman in tabak, en Johannes Dekker, die in de schertsproclamatie van de openbare verkoping worden genoemd^). Exercitiegenootschappen als het Rotterdamse vrijkorps '(hebben) het patriottisme een gezicht gegeven,' aldus Frans Grijzenhout^). Hij bestempelt de oefeningen in de wapenschouw en de gezelligheidsfuncties die daaraan verbonden waren, zoals de feestmaaltijden, als 'burgerrituelen'^). De acties van de oranjeklanten waren dan ook op het 'gezichtsverlies' van deze sjieke schutters gericht. In hun beledigingen ging het voortdurend om het tfü77z/ea7 van de adelborsten, dat in de meest letterlijke betekenis van het woord door het slijk werd gehaald. De schutters werden met drek, citroenschillen en, toen Catharina Mulder eenmaal gedetineerd was, met mosselschelpen bekogeld^). De felle oranjeklante Grietje Kim sprak de hoop uit dat het tijdens de exercitie van compagnie nr. 9 zou regenen 'of het met bakken uit den Hemel gegoten wierd en niet alleen water maar ook stront'-^). Toch kon ze ook enige bewondering voor de uitmonstering van de schutters aan de dag leggen: 'Zy gaan zo mooy gekleed, zy gaan zo 252

11 groots als schoppenboer'^). Cornells van Leeuwen merkte over de zwarte cocardes van de vrijkorpisten op: 'Wat zouden ze voor kwaad doen, zij zien er al uit als geesten'^). De Bijltjes parodieerden op de admiraliteitswerven aan de Oostpoort de exercities van de schutterij. Leonardus van Zwijndregt verklaarde voor de onderzoekscommissie van de Staten van Holland dat zij 'werkeloos en op de werf opgesloten, veelerley zottigheden pleegden, met oranje strikken voorzien, het optrekken van een wagt nabootzende, ijder met een stok op de schouder, een draagende een Oranje vaandel, hebbende er een ledig biervat en een ander een ijzeren plaat om den hals hangende, op welke plaat zy met een hamer sloegen'^). Tijdens de wachtbeurten van compagnie nr. 9 kwam het tot verschillende opstootjes tussen de adelborsten en de oranjeklanten. Op 22 maart 1784 moesten de adelborsten een veilig heenkomen in het stadhuis zoeken. Twee weken later, in de nacht van 3 op 4 april, vielen er vier slachtoffers bij het tumult. Uit de collectieve biografie die ik op grond van de processtukken heb samengesteld, blijkt dat de meeste oranjeklanten die bij deze opstootjes betrokken waren in het Achterklooster woonden^). De buurt fungeerde blijkbaar als een mobilisatiekader in de 'tumultueuze beweegingen'. Het Achterklooster^) bestond uit zeven stegen en werd in het noorden door de Stadsvest en in het zuiden door de Achterkloostergracht in het verlengde van de Kipstraat begrensd. De buurt was alleen via de Goudsewagenstraat of Lutherse Vest bereikbaar. Reeds op de verjaardag van de stadhouder gaven de bewoners van de Zwanensteeg acte de presence van hun oranjegezindheid. Aan het hoofdeinde van de steeg werd een erepoort opgesteld, hetgeen we als een collectieve aanhankelijkheidsbetuiging van haar bewoners aan het adres van Willem V kunnen typeren. De schamele huisjes werden met vetkaarsjes en oranje linten versierd. Ham-, spek- en kaasverkoper Bartholomeus Braams onttrok zich aan de vreugdebedrijven en kreeg het van zijn buurtbewoners dan ook zwaar te verduren. Zij scholden hem uit en stampten tegen zijn voordeur. Kaat Mossel, die eveneens in de Zwanensteeg woonde, zou hem te kennen hebben gegeven dat 'als hij vanavond niet wil illumineren...wij hem zijn ham en kaas eens zullen nazien'^ ). 253

12 65. Gevve/cf />?, 5 op/v"/ /Topergravwre d/oor T. ^ /?ood/e 66. />7

13 Van lieverlede besloot hij aan de vreugdebedrijven mee te doen. De 'tekenen van partyschap' waren echter niet alleen een bron van conflicten, zij versterkten ook de onderlinge solidariteit tussen de bewoners van het Achterklooster. Zo kreeg Kaat Mossel bij het 'groenen' van haar huis van Cornelia de Danser en Dirkje de Lange de nodige hulp^). Keet Zwenke deelde 'om niet' oranje lintjes aan haar huis in de Zwanensteeg uit^). De begeleiding waarmee Kaat Mossel op 22 maart naar de paradeplaats van compagnie nr. 9 achter de Prinsenkerk trok, bestond uit louter vrouwen van het Achterklooster. (Zie bijlage 2). Met uitzondering van Lijsje Gram waren zij lidmaat van de Nederduitsche Gereformeerde Gemeente. In leeftijd varieerde de groep van 18 tot 61 jaar, alhoewel we haar als relatief bejaard kunnen karakteriseren (gemiddeld 49 jaar). Zij stonden voor het Middel op Trouwen en Begraven als 'pro deo' te boek. Sommige vrouwen kregen van hun buurtbewoners een A7/'c /?tfme toebedeeld. Dat geldt niet alleen voor de bewoonsters van het Achterklooster, maar ook voor Grietje Kim (Schele Griet) en Clazijn Verreijn (de Oranjemeid). De alias van Keet Zwenke heb ik in een hoogst onbetrouwbare bron aangetroffen, namelijk de. De andere vrouwen bevestigden tijdens hun verhoren echter hoe zij 'in de wandeling' werden genoemd. Het hebben van een alias was dus uit het leven gegrepen. Het ritueel vormde voor de anonieme auteur van de patriotse levensbeschrijving van Kaat Mossel een welkom motief de geclaimde echtheid van zijn verhaal enig cachet te geven. De 'buurt' droeg ook zorg voor de slachtoffers die bij het tumult op 3 april 1783 gevallen waren. Catharina de Bel raakte bij de schietpartij in de Prinsenstraat aan haar dijbeen gewond. Zij werd drie weken later, op last van de burgemeesters van Rotterdam, in het gasthuis opgenomen. De moeder van het gasthuis verklaarde voor de onderzoekscommissie van de Staten van Holland dat Kaat Mossel en Keet Zwenke haar daar vaak bezochten. Toen Catharina op 27 mei aan haar verwondingen bezweek, wilden de vrouwen uit het Achterklooster haar een grootse begrafenis bezorgen. Zij raakten dan ook in een verhitte discussie met Maria de Otter, een nicht van de overledene, verwikkeld, want zij wilde Catharina op de begraafplaats bij het gasthuis ter aarde bestellen. Neeltje van Gorcum heeft de hoofdofficier van dit voornemen op de hoogte gesteld. Zij was bevreesd voor de veiligheid van haar aan- 255

14 getrouwde familie: haar zuster Johanna was de echtgenote van Jacob Halfman, een mandenmaker in de Vogelenzang, die we als ondertekenaar van patriotse rekesten kennen. Zoals uit de verschillende getuigeverklaringen blijkt, kunnen we een heel scala van solidariteitsnetwerken en loyaliteitsconflicten bij de begrafenis van Catharina de Bel ontwaren. Maria de Otter, wier relatie met het slachtoffer op niet meer dan een derdegraads verwantschap was gebaseerd^), had in de ogen van de vrouwen uit het Achterklooster de morele plicht voor een fatsoenlijke begrafenis te zorgen. Die regelneverij legden zij ook bij een ander slachtoffer van het tumult aan de dag. Geertruida Flaman uit het Achterklooster kreeg het aanbod haar vader in de Grote Kerk -met negen koetsen, het luiden der klokken en een oranje vlag op de baar- te begraven. Zij zou een ondersteuning van duizend gulden krijgen. Geertruida koos echter eieren voor haar geld en nam genoegen met de driehonderd gulden die ze van de magistraat ontving. Vanzelfsprekend is de rol van de smalle gemeente in de partijstrijd tussen de patriotten en de orangisten slechts één aspect van de complexe politieke constellatie in de jaren tachtig van de achttiende eeuw. Het is wel een belangrijk aspect, zeker voor de Rotterdamse context van die partijstrijd. Niet alleen historici hebben hun beeld van het 'oranjegemeen' in belangrijke mate op de 'tumultueuze beweegingen' van Rottterdam afgestemd, ook de patriotten deden dat. Het vermoeden dat er sprake was van een complot tussen de 'groten' en het 'gemeen' is op het voornemen van de patriotten exercitiegenootschappen op te richten van grote invloed geweest. Elders heb ik daar reeds op gewezen^). De beeldvorming heeft ook de betekenis van het 'alvermogen' bepaald: de idee van de patriotten dat de soevereiniteit van een staat bij het 'volk' behoorde te berusten. Zoals uit de Gro/7üfwett/ge //erste////2g blijkt, moeten we ons dan geen overdreven voorstelling van het begrip 'volk' maken^). Voor de geschiedenis van de lange termijn is wellicht het belangrijkste aspect dat de grillige en carnavaleske omgangsvormen, zoals die in dit artikel besproken zijn, aan een hernieuwd beschavingsoffensief onderworpen werden. Vooraanstaande Rotterdamse patriotten als Daniel Havart en Gerrit van der Pais namen met hun manufacturen voor neringdoenden niet langer genoegen met 256

15 de traditionele vormen van bedeling en liefdadigheid. Organisaties als de Mtftffsc/jtf/?/?// fo/ TVw/ ww 7 /l/gemee/?, die in 1784 werd opgericht te Enkhuizen en in Rotterdam al snel met een departement werd uitgebreid, wilden vrouwen als Kaat Mossel en Keet Zwenke bijbrengen dat er ook nog zoiets was als een 'gepaste vrolijkheid'. De partijstrijd tussen de patriotten en orangisten vond plaats in een periode, waarin het 'verval' van de Republiek als een vaststaand feit werd aangenomen. Zowel op moreel, politiek als economisch gebied dreigde de Republiek een schim van haar roemrijke verleden te worden. Vooraanstaande burgers van Rotterdam wensten tegen dat verval een dam op te werpen en gehoor te geven aan een 'morele herbewapening'. Daaronder verstonden zij ook de opvoeding van de smalle gemeente in meer acceptabele vormen van sociabiliteit. NOTEN 1) Dit artikel is een bewerking van een lezing, gehouden op 5 februari 1994 voor het Historisch Genootschap 'De Maze'. 2) Pieter Geyl, De /?ar/7o//e/7#eweg//7g (Amsterdam 1947). Simon Schama, Pa/r/o//e/7 e/7 Z?evr//ders. /?evo/w//e m de /Voorde///7:e /vede/7a/7de/7 (Amsterdam 1986). C.H.E. de Wit, De /Veder/a/7dse revo/w//e va/7 de ac/7/- //e/?de eeww. O//ga/r/7/e e/7 pro/e/ar/aj/ (Oirsbeek 1974). 3) Gemeentelijke Archiefdienst Rotterdam (hierna GAR), Oud Archief Rotterdam (hierna OAR), inv.nr. 1171, ongep. 4) Zie bijvoorbeeld George Rudé, 777e crowd rn /tisfory (Londen 1981). 5) E.P. Thomson, 'The moral economy of the English crowd in the eighteenth century', in: Pas/ e/7 prese/7/ 50 (1971) ) GAR, OAR, inv.nr. 1771, ongep. 7) Zie bijvoorbeeld Frans Grijzenhout, fees/e/7 voor /?e/ vade/7a/7d. Pa- //7o/se e/7 fla/aa/se /ees/e/7 /750-/506 (Zwolle 1989) 45 e.v. 8) K. ter Laan, Fo//:/om//5c/7 woorde/7/?oea' va/7 /Vede/7a/?d e/? K/aamsfie/g/ë ('s-gravenhage 1947), zie bedel- en eistochten. 9) Louis Janssen, Mco/aas, de dw/ve/ e/7 de dode/7 (Baarn 1993). 10) Peter Burke, l/o/a:5cm//wwr rn wropa (Amsterdam 1986) ) Zie bijvoorbeeld Pieter Spierenburg, 'De omgekeerde wereld. Over volkscultuur en hiërarchie in preïndustrieel Europa', in: De G/ds 150 (1989) ) GAR, OAR, inv.nr. 1171, ongep. 257

16 13) Victor Turner, 77/e r/7wtf/ process. S/rwcYwre (Londen 1986). 14) GAR, OAR, inv.nr. 1171, ongep. 15) GAR, OAR 16) GAR, OAR 17) GAR, OAR 18) GAR, OAR 19) GAR, OAR inv.nr. inv.nr. inv.nr. inv.nr. inv.nr. 1171, 1171, 1171, 1173, 1171, ongep. ongep. ongep. ongep. ongep. A/eerscAe Cowrartf, 13 januari 1783 en 15 ja- 20) D/emer o/ nuari De Rotterdamse correspondent schreef in zijn brief van 15 januari dat, toen een dankadres voor Willem V in Rotterdam rouleerde, de 'braave zakkendragers al te goede proeve van hun verstand (hebben) gegeven, door het niet willen tekenen van het Dank-adres' en 'dat de braave denkwyze van de smalle gemeente zich bij deze gelegenheid op nieuw heeft geopenbaard.' De jaargangen van deze courant zijn te vinden in de Koninklijke Bibliotheek te 's-gravenhage. 21) Zie over dit aspect van de patriotse ideologie H.L.Zwitser, 'De militaire dimensie van de patriottenbeweging', in: F.Grijzenhout, W.W.Mijnhardt, N.C.F.van Sas, Koor vacfe/7tf/7f/ e/7 vry/ie/tf. >e revo/w/7'e VÖ/7 cfe/?ö- //vottét? (Amsterdam 1987) ) Aldus H.C. Hazewinkel, De gesc/j/etfems VÖ/7 /?o^er^öm (4 dl., Zaltbommel 1974) dl. 2, ) GAR, OAR, inv.nr. 1172, ongep. 24) GAR, OAR, inv.nr. 1173, ongep. Deze schertsaankondiging werd ook bij de Korenbeurs en op de Vismarkt verspreid. 25) Zie onder andere Ter Laan, FO/ /O/7S//5T/Ï woord/e/70oe. In verschillende Europese landen (Frankrijk, Engeland, Duitsland, Vlaanderen) is het een goede gewoonte elkaar op 1 april voor de gek te houden. De bewering dat dit gebruik in de Noordelijke Nederlanden met de verovering van Den Briel door de watergeuzen op 1 april 1572 ingang vond, is een fabeltje. Het gebruik is van veel vroegere datum. 26) GAR, OAR, inv.nr. 1172, ongep. 27) Burke, Ko/ scw/7mwr üi Ewropa, ) We verkeren in de gelukkige omstandigheid dat verschillende naamlijsten van het vrijkorps bewaard zijn gebleven. 29) Grijzenhout, Fees/e/7 voor /ie/ vader/üwd/, ) Ibidem. 31) GAR, OAR 32) GAR, OAR 33) Ibidem. 34) GAR, OAR inv.nr. 235, inv.nr. 1169, inv.nr. 1172, ongep. 35) GAR, OAR, inv.nr. 1171, ongep. 36) Zie de bijlagen van mijn doctoraalscriptie W/e zow oo mw e/7 e/7 /wsse/7 258

17 , soc/ö/e bee/dwere/d ert co//ec7/eve /cfe/ïf/te/v (Erasmus Universiteit Rotterdam 1992). 37) Bedoeld wordt hier dus de buurt 'achter het klooster' aan de Hoogstraat, niet de straat. 38) GAR, OAR, inv.nr. 1171, ongep. 39) GAR, OAR, inv.nr. 1166, ) Zie noot ) Zij was een dochter van binnenschipper Roeland van Schoor en Elisabeth de Jonge. Jacob van Schoor, de vader van Catharina, was haar oom. 42) Eric Palmen, 'Het complot van de groten en het gemeen? De verjaardag van stadhouder Willem V op 8 maart 1783 in Rotterdam ', in: O/7O55W/77, ///ctec/ir/// voor /ï/5/orac/ie ew /:wa7s.'wetea7sc/2a/?/?ert III, 11 (1993) ) Zie de uitstekende analyse van de Grondwettige Herstelling door I.Leonard Leeb, 77ie /Gfeo/og/az/ or/g/>is o/ f/je Zta/öv/tf/? /?evo/«//oa?. ///5/orv am/po//7/cs /n //ie DM/C/J /?ey?w6//c / 747-/500 (Den Haag 1973). 259

18 BIJLAGE 1 BEDEL- EN EISTOCHTEN Alers, Adrianus Berg, G.van der Binck, Willem Burger, Andreas van Deutz, Willem El, Cornelis van Fremery, Barend Graus, Theodorus Hooft, Johannes Hulskamp, Hendrik Koker, Pieter de Knasser, Willem Krap, Jan Coenen,Martinus Loventvos, Cornelis Nijmegen, Gerard van Otto, Adrianus Pot, Jacob van der Rode, Mej.de Roest, Th.M. Spijkerman, Arij Spijkerman, Hendrik Stolker, Pieter. Uitenbosch, Nicolaas Vogel, J.T. Zoutman, Pieter drinkgeld drinkgeld drinkpenning geld geld geld geld geld geld, houtje en turfje geld geld, houtje en turfje geld geld houtje en turfje geld geld geld geld geld ingooien glazen opentrappen deur in brand steken van huis ingooien van glazen twee glazen in gegooid

19 BIJLAGE II Begeleiding van Kaat Mossel op 22 maart 1784 naar de paradeplaats (LT = Leeftijd; MTB = Middel op Trouwen en Begraven; REL = Religie; NDG = Nederduits Gereformeerde Gemeente; rk = rooms-katholiek) NAAM Elisabeth de Koning Aagje Zalm Margaretha Schenk Elisabeth Gram Willemijntje Gram Geertruida Flaman Anna Abkenius Keet Zwenke Catharina Mulder STRAAT Achterklooster Achterklooster Achterklooster Achterklooster Achterklooster Achterklooster Achterklooster Achterklooster Achterklooster LT MTB 3 pd pd pd pd pd pd pd pd REL ndg ndg ndg rk ndg ndg ndg ndg ndg 261

20 GEDICHTEN OVER ROTTERDAMSE DAMETJES EN HEERTJES OMSTREEKS 1820 DOOR DRS. C.O.A. BARON SCHIMMELPENNINCK VAN DER OIJE Een indruk van het voorkomen en de eigenschappen van onze voorouders is ons zelden gegund. Een getekend of geschilderd portret, dan wel een foto of biografieën onthullen iets. Maar hoe groot is de invloed van de auteur? Voor de 19de eeuw staan ons ten aanzien van mannen verschillende bronnen ter beschikking. In registers voor de militie, de schutterij en voor paspoorten staan gegevens omtrent de lengte en kenmerkende uiterlijke eigenschappen aangetekend. Voor vrouwen evenwel beschikken wij nauwelijks over deze gegevens. Daarom zijn bronnen van belang, die hieromtrent wel iets onthullen. Al lang is de gewoonte bekend om ter gelegenheid van kermissen lijsten te verspreiden van mannen en vrouwen in de huwbare leeftijd. Of de Rotterdamse gedichten waarover dit artikel gaat als zodanig moeten worden opgevat, vraag ik mij af. Het gedicht over de Rotterdamse meisjes is het meest bekend. Er bestaan vele afschriften van, bewaard bij verschillende families en ook terechtgekomen in openbare verzamelingen. Zo verwijst mr. N.P. van den Berg ( ) in zijn omstreeks 1915 geschreven autobiografie, getiteld 'Mijn levensloop (tot 1890) aan mijne kinderen verteld' naar het meisjesgedicht, waarin zijn moeder Emilie van Kerckhoff voorkomt^). Hij omschrijft het gedicht als 'het product van een of anderen rijmelaar, waarin men tal van jonge dames van dien tijd de revue laat passeeren'. Twee mannengedichten zijn nauwelijks bekend evenals een klacht van vrouwen over de verspreiding van een gedicht met hen als onderwerp in Den Haag en omgekeerd een gedicht tegen de auteur van één der mannengedichten. Van het gedicht 'Een zondagmorgen in de Boompjes' heeft mevrouw E. Meeldijk fragmenten met een korte inleiding gepubliceerd^). Zelf heb ik het gedicht in zijn geheel uitgegeven met een verzonnen terugblik van de maker en met een overzicht van de bedoelde vrouwen alsmede een korte toelichting^). Vanwege de onderlinge verwantschap geef ik de tekst van dit gedicht nogmaals. De andere gedichten worden hier voor het eerst uitgegeven. 262

21 Gepoogd is de personen te identificeren. Dat lukt slechts ten dele. In de gedichten over de meisjes (hierna I) en de (jonge) mannen (hierna III) zijn de personen voldoende herkenbaar, zeker door de maatschappelijke positie van de betrokkenen zelf, hun ouders of hun (latere) echtgenoten. Zo is het lidmaatschap van de sociëteit Amicitia een kenmerk, evenals een abonnement op de Franse Opera. Een abonnement op het Hollandse Toneel geeft direct een verschil in sociale gelaagdheid weer. Daarmee konden enkele personen in het tweede mannengedicht (hierna V) worden geïdentificeerd. Ook hun financiële positie is bezien. Vanzelfsprekend is uitgebreidere documentatie beschikbaar dan in de toelichting na elk gedicht is vermeld. Onder II is het gedicht geplaatst dat als een klacht van Haage meisjes moet worden opgevat en dat zo goed bij het Rotterdamse aansluit. Onder IV is geplaatst het gedicht tegen de auteur van III. Zoals helaas kenmerkend is voor die periode - men leze er couranten, almanakken en romans maar op na - wordt in de gedichten onder I en III weinig vleiend over Joodse stadsgenoten geschreven'*). Uit het oogpunt van het belang van het bronnenmateriaal geef ik de tekst volledig weer. Al verschijnt van elk gedicht één tekst (van die onder II, IV en V beschik ik niet over andere teksten), de varianten in de verschillende afschriften van I en III zijn zo gering, dat deze niet als een uitvoerige teksteditie behoeven te worden gegeven. Alleen de regels, welke opvallend verschillen, zijn in de toelichting verduidelijkt. I Een zondagmorgen in de Boompjes Ik trad laast uit de kerk. De klok had twaalf geslagen. De preker had wat lang zijn text ons voorgedragen. Ik sprong haast op van vreugd, toen hij den zegen gaf, En liep ter kerkdeur uit met een gezwinden draf. 'k Zag meisjes oud en jong voorbij mij defileeren. Mijn hoed was half verscheurd door haar te salueeren, Toen eindelijk mijn vriend mij bij de armen nam En vroeg of ik met hem eens naar de Boompjes kwam. Neen, sprak ik, 't is te warm om nu te pierewaaijen, 263

22 264 Zoo maar cfe 6w/ e/7 ö/a/jc langs havens en langs kaaijen. De Boompjes? 't Is wat schoons! Zeg mij wat ziet gij daar? Wat gij daar ziet: de puik van Rottes meisjesschaar. Te drommel dat is waar! Kom daarop losgesneeden. Wij zetten ons op weg en met verhaaste schreeden Langs Hoogstraat, Grootemarkt, Beursbrug en zoo al voort Kwam ik de Boompjes in juist bij de Bolwerkspoort. Mijn hemel, riep ik uit, wat hebben wij begonnen? De weg is hier bezaaid met hoeden en japonnen. Ik keek mijn oogen uit, toen eene meisjesstoet Mijn aandacht tot zich trok. Fluks ligte ik mijn hoed. Hoe zag ik op mijn neus, toen zij elkaar aanstieten, En mijn beleefde groet hen in den lach deed schieten. De meisjes, dagt ik toen, die hebben altijd wat: Groet gij niet, gij zijt lomp; groet gij, gij zijt een fat. Loop Gek! sprak nu mijn vriend, kan zooiets U verstooren? Wat hebt gij voor een hart, verijzerd of bevroren? Kent gij die meisjes wel, zeg ezel die gij zijt? Neen, zij zijn duivelsdief in weerwil van mijn spijt. Wie is die blaauwoog toch, ginds aan de zij der huizen, Die blonde poez'le meid? 't Is mooije 7ÖÖA7 #/o /7w/ze/ï. Z'is aardig, vrolijk, lief, wild als een hottentot, Die haar een weinig kent, wordt ras op haar verzot. Ik zag haar arm in arm met haar bevallig nichtje Lief A//Wye //wcf/g, fijn en snoepig van gezichtje. So/7/7/e/y'e //oogewer//" wat stijver van figuur Ging deftig met haar mee, zij zag een weinig zuur. A>r/:/7o/ ook kwam naast haar aangestoven, Met haar zwartkleurig oog en 't neusje opgeschoven. Het aardig A>e//e K/«& aanvallig, lief en klein En 't ranke /4/?//e Afo// volmaakten 't half douzijn. Een eindje verderop, door Amors milde zegen, Kwam weer een damestal ons op de wandeling tegen.

23 Het was A//m/ vcrtf Dam, een poezele bruinet, Een weinig krom van been maar anders dik en vet. Zij ging verzeld door twee van hare speelgenooten. d'een was een lelijk ding, haar naam is mij ontschoten. Zij heette Kof Ker&/\.., is deftig en bedaard Een ook zooals men zegt zeer kregelig van aard. d'andere die onze M/e ww Dam verzelde Was vrij wat beter soort, gelijk mijn vriend vertelde. Een rond en blond figuur, krom neusje, groot en wel, Maar toch wat preutsch en stijf: 't was juffertje M/re/. Dit drietal was juist geen der wonderen der aarde. Maar die daar koomen, he! die zijn van meerder waarde, Roept nu mijn vriend. Ziet gij dat drietal schoonen niet, Dat ons zeer opgeschikt komt naderen in 't verschiet Met zulk een fiere zwaai, dat het mijn hoofd doet suizen? Zij zijn de juffers Z?rowA7e met blonde 7>w/ Z?/oA:/?w/ze/7. Zie eens hoe So/?/?/e Zfrowwe uit liefde voor haar teint Een parasol gebruikt ofschoon de zon niet schijnt. Ei ziet die witte hoed haar zwarte haren sieren En die oranje shawl om haren schouders zwieren. Zie haren vluggen tred, haar oog dat vonkelend gloeit En met een enk'len blik de harten aan zich boeit. De stad kan zich met regt op haar bezit beroemen. Wij mogen haar gerust der Maasstad Venus noemen, Dus sprak mijn vriend tot mij door kunstdrift als vervoerd. 't Schuim stond hem op den mond, hij was geheel ontroerd*). Twee nimfjes zwierden ons voorbij met zeer veel Een beetje nuffig toch fco/7 d/7 ew /?tfrea7//7èse>. Het was /Ver/e wz/i cfert fio5c/7, vrij vierkant en gezet, Maar eene kloeke zooals ik heb opgelet**). Wie is die andere die ik lopende zie springen Gelijk een snoek die zich den schakel wil ontwringen? Gij ziet jufvrouw Ka/? Z/ees, z'is kenbaar door haar gang, 265

24 266 Doch niettemin beroemd als een eaw/e van rang. #/> kwam Die haar bedaardheid zweert noem ik een eedverzaker. Want ze is een wilde zus, weleer Maceofo's lief, Doch thans weer door dien Don verlaten tot haar grieft). Ik zag met vlugge vaart er eene naast haar stappen Met zulk een zwaren tred alsof zij turf moest trappen. Het was Acra/ye VÜT?flfer //acr, niet schoner dan het past, Maar eene kloeke meid zoo stevig als een mast. Men ziet van alles wat, als men slechts op wil letten: Mooi, lelijk, groot en klein en blonden en bruinetten. Heb aandacht, zei mijn vriend, daar komen er alweer: Het is jufvrouw Afesc/zert met de bloozende Kervee/*. Haar lachgend mondje toont haar parelwitte tanden, Terwijl het zwarte oog, dat men in 't hoofd ziet branden, Zijn schigten overal schiet en menig heertje wond: Bekorelijke M/W/e!... Zwijg, houd uwen babbelmond. Verliefde Gek, riep ik, laat ons deez plaats verlaten, 't Verveelt mij nu al reeds te kruisen langs de straten. Doch naauwlijks zijn w'op het punt de Draaijsteeg in te gaan, Toen eene meisjesklub ons weder stil deed staan. Ik kon dezelve niet! Mijn vriend moest weer verhalen. Die lieve bolle meid, zei hij, is 7flr«sye Da/ert. Maar die aan haare zij? Ei, zeg mij wie is die? Heb eerbied, viel hij in, zij is C#/o Gij ziet M/'AW/ svacoö aan haare regterzijde Zoo lief, interessant als 't schaapje in de weide. En tusschen deze twee heerst geen gering contrast. Doch dit tot hier aan toe, 'k zeg meer reeds dan mij past. Ik geloof dat het dien dag in 't lotboek stond beschreven, Dat Eva's nageslacht ons geene rust zou geven. Ik deed een stap of tien. Sta, roept mijn vriend, ei zie Opnieuw een damesgroep. Dat duurt # /'

25 Ik vroeg hem ook terstond wie of die meisjens waren. De eene, zeide hij, met die kastanje haren, Dat helder blaauwe oog, die mooije frissche kleur: 't Is 7tf/7e //wd/g, ei waarachtig, dat is keur. Twee dametjes die bij dees jonge schoone gingen, Die konden niet met haar naar Venus appel dingen. Zij waren zwart van oog, een weinig bruin van teint. Haar naam begint met /?, raad, raad nu wie zij zijn'*). Drie dochters Abrahams zag ik in 't einde naderen, Het rijk gezegend kroost van Isrels oude vaderen, 't Was 7e(/e Dav/cfc met de juffers Levysofl, Gekleed met Joodsche zwier, doch naar den eersten Zij zweefden winderig voort en hunnen zwarte oogen, Die gingen links en regts op 't heerendom gevlogen. Mijn vriend sprak mij aan 't oor: ziet gij die eene wel? Zij glimt van vettigheid en barst haast uit haar vel. De duivel! riep ik uit, haal al die Joodsche wijven. Zoo ik haar noch eens zag, ik zou van schrik verstijven, 'k Ga dadelijk van hier en schoon niet vlug ter been, Loop ik al wat ik kan en pak mij schielijk heen. Toelichting a) variant: Terwijl een hooge blos toont, hoe hij is ontroerd. b) variant: Maar echter frisch en mooi, zooals ik heb opgelet. c) varianten: Schoon hij haar zitten liet. Dit baard haar zeer veel grief. Schoon hij haar zitten liet. Dit baart haar geen gerief. Naast A/tfcecfo komen de schrijfwijzen Afeecfo, Afesetfo of sejyfetfw voor. Zie verder in gedicht III. d) Sommige teksten hebben hier de letter #, doch nimmer wordt hiervoor enige oplossing gegeven. Voor de letter 7? worden de namen /?oöfe/7 wrg en 7?oos vermeld. Aan de laatste geef ik de voorkeur. 267

26 67. Gez/c/7/ op f PFe5/er Ow^e //oo/^poor/> e/7 ve/i üfoor /4/-ÖO/7 e/7 A'rap /7aa/- ee/7 /e/:e/7//7g ///Tce v4rc/7/e/"d//e/75/, /?o//e/"öfam., me/. Dee/ va/7 ee/7 ////zog/"a//e, Q.M./?. Ker //we//, Gemee/7/e-,»' IT ca.. De me/ /-ec/7/5 c^e 5/aöf5/zeroer^ De /?ome.y/7 e/7 op d/e ac/7/er- De///5e Poo/*/ ^/e ged//c/7/ Ky. /eare/7//7g m Oo5///7d//5c/7e //?/:/ d/oor D. Moe/75,. Cemee/7/e/(//:e /4/"f/7/e/d//e/75/, /?o//erd/am.

27 69.

28 De titel 'Een zondagmorgen in de Boompjes' komt algemeen voor. Boven een exemplaar staat 'De wandeling op een zondagmorgen in de Boompjes te Rotterdam'. Op de buitenzijde van een exemplaar van het gedicht bij mr. J. Dutilh staat in een latere hand aangetekend 'Vers van de Heeren op de Dames bij pantoffelparade Boompjes'. Van het gedicht zijn tien exemplaren bekend, welke voor het grootste deel berusten in het Gemeentearchief Rotterdam. De meeste exemplaren van het gedicht zijn anoniem. Eén versie vermeldt 'Mounier 1815' en de letters 'P.M.'. Een andere versie geeft de tekst 'geschreven door den heer Timothée Mounier waarschijnlijk ongeveer 1825'. Een exemplaar bij mr. J. Dutilh draagt als opschrift 'Wandeling van mijn vriend P. Mounier op een zondagmorgen door de Boompjes'. Het kan nauwelijks anders zijn, dan dat hier wordt gedoeld op Pierre Jean Jacques, zoon van de Waalse predikant in Rotterdam Pierre Mounier. Deze zoon komt voor in gedicht III. Ik meen dat het jaar van ontstaan kan worden gesteld op of omstreeks 1820 vanwege de leeftijd van de in het gedicht voorkomende meisjes. 7>w/ Z?/oA:/zw/zeA7, regel 58 Reinarda Geertruida Blokhuyzen, * 22 maart, Geref. gedoopt Rotterdam 17 april 1801, t aldaar 19 september 1874, oo aid. 8 augustus 1827 Pieter Hendrik Tromp, * 18 maart, Geref. ged. aid. 27 maart 1804, koopman, lid Prov. Staten van Zuid-Holland, R.N.L., t Luxemburg 16 december 1863, zoon van Johannes en Willemina Hendrica van Rijn. Ouders: Cornelis Gerbrand Blokhuyzen, cargadoor, lid fa. Hudig & Blokhuyzen, en Johanna Vis. Adres 1819/20: Gelderschekade, wijk B nr.51../tftf/7 Z?/o /zm/zea7, regel 30 Adriana Blokhuyzen, zuster van voorgaande, * 4 februari, Geref. ged. Rotterdam 4 maart 1803, t aid. 25 juni 1888, oo aid. 15 maart 1837 Louis Jacob Havelaar, * 20 augustus, Remonstrants ged. aid. 26 september 1803, dir. Ned. Assurantie Cie, t aid. 7 november 1843, zoon van Pieter en Geertruyda Oudemans. regel 71 Jeannette Mathisia Gerardine Hillegonda van den Bosch, * Wageningen 30 oktober 1800, t Den Haag 1 juli 1889, oo Rotterdam 19 mei 1830 Hermanus Adrianus van der Loeff, * Veere 27 april 1797, 270

29 controleur 's rijks entrepot in Rotterdam, hoofdambt. Dep. van Financiën in Den Haag, t aid. 3 maart 1886, wedr. van Elizabeth Carolina Webbers, zoon van Cornelis Verniers van der Loeff en Maria Theodora Wilhelmina Muntz. Ouders: Hubert van den Bosch, stads medicinae doctor, en Henriette Digna Meijners. Adres 1819/20: Oppert, wijk F nr.241. regel 58 Susanna Browne, * 20 april, Rem. ged. Rotterdam 12 mei 1799, t Valkenburg (Limburg) 7 maart Ouders: Thomas Browne, koopman en commissaris van assurantiën, en Emmerentia Johanna Beeldemaker. Adres 1819/20: Boompjes, wijk A nr.72. So/7/z/e trouwe, regel 59 Sophia Henrietta Browne, zuster van voorgaande, * 27 maart, Rem. ged. Rotterdam 15 april 1801, t aid. 11 juni 1844, oo Ie aid. 31 maart 1824 Huibert van Stolk, * 15 mei, Rem. ged. aid. 10 juli 1800, lid fa. A. van Stolk & Zoonen, kooplieden en houthandelaars te Rotterdam, lid gemeenteraad, t aid. 3 mei 1838, zoon van Abraham en Joanna van der Pot; oo 2e aid. 23 november 1842 dr. Hendrik Nicolaas van Teutem, * Gouda 24 januari 1802, theol. dr., Remonstrants predikant, laatst, te Rotterdam, t aid. 24 november 1889, zoon van Frederik en Anna Hendrina Tiedeman en wedr. van Joanna van Stolk. regel 98 Johanna Jacoba Cornelia Dalen, * 20 april, Geref. ged. Rotterdam 10 mei 1803, t aid. 22 september Ouders: Abraham Cornelis Dalen, koopman en makelaar in compagnieschap met Jan Hendrik van der Kuhlen, en Catharina Jacoba Durselen. Adres 1819/20: Scheepmakershaven, wijk A nr.480. Af/m/ VÖA7 >#/??, regel 43; M/e va/7 Dam, regel 49 Maria van Dam, * 14 februari, Geref. ged. Rotterdam 14 maart 1802, t vermoedelijk Vlaardingen voor 6 maart 1841, oo Rotterdam 12 augustus 1829 Klaas Betz, * Vlaardingen 23 oktober 1800, koopman en reder aid., zoon van Johan George en Lydia Hoogendijk. Ouders: Coenraad Willem van Dam, lid fa. C.W. van Dam & Co, 271