SEPT.-OKT TWEEMAANDELIJKS JAARGANG 33 nr. 5 MONUMENTEN, LANDSCHAPPEN EN ARCHEOLOGIE

Transcriptie

1 SEPT.-OKT TWEEMAANDELIJKS JAARGANG 33 nr. 5 MONUMENTEN, LANDSCHAPPEN EN ARCHEOLOGIE

2 Halen, 12 augustus Een vergeten strijd in een vergeten landschap? Peter Van den Hove Negen dagen na de Duitse inval in België, vier dagen vóór de val van de fortengordel rond Luik, kwam het in Halen (provincie Limburg) tot een opmerkelijke confrontatie tussen het cavaleriecorps van generaal von der Marwitz en de enige cavaleriedivisie van het Belgische leger, onder bevel van generaal De Witte. De strijd, beter bekend als de Slag der Zilveren Helmen, duurde een ganse dag en dreigde lange tijd uit te lopen op een drama voor de Belgen. Maar een late tussenkomst van infanterie deed de kansen keren en tegen valavond trok het Duitse leger zich voor het eerst enkele kilometers terug. Op het slagveld bleven tientallen dode en gewonde soldaten, en honderden dode paarden achter. En hoewel de strijd in Halen niet meer dan een voetnoot werd in de Belgische oorlogsgeschiedenis, is de locatie niet zonder belang. Een kleinschalige zelfstandige overwinning van het Belgische leger viel er immers samen met één van de laatste cavaleriecharges uit de Europese militaire geschiedenis. In Halen kwam aan de verouderde 19de-eeuwse oorlogsvoering abrupt een eind. In het open landschap tussen Halen en Loksbergen bevinden zich nog verschillende relicten die verwijzen naar dit uitzonderlijke gevecht. Maar het nog aanwezige oorlogserfgoed is er zo goed als onbeschermd en kwetsbaar. Maatregelen tot behoud en beheer dringen zich op (1). Een gevarieerd landschap Het landschap rond Halen is erg gevarieerd en dat beïnvloedde zowel de keuze van de locatie als het verloop van de strijd. Terwijl de stad Halen en de dorpen Zelk en Loksbergen officieel nog in Haspengouw liggen, sluit het heuvelachtige landschap geografisch reeds volledig aan bij het Hageland. Het meer noordelijk gelegen Zelem behoort geografisch al tot de Kempen. Op het grondgebied van Halen vloeien de rivieren Gete, Velp en Herk in de Demer. Op verschillende plaatsen heeft er zich een moerassige en ontoegankelijke alluviale vlakte ontwikkeld. Vanaf deze vlakte stijgt het gebied langzaam in westelijke richting. Hier liggen voornamelijk akkers die opklimmen tegen onder andere de Molenberg, de Mettenberg en de Bokkenberg. Deze zogenaamde getuigenheuvels, waarvan de ondergrond is opgebouwd uit ijzerzandsteen, vormen geografisch de grens tussen het Hageland en de Kempen. De stevige ondergrond zorgde in combinatie met de steile hellingen voor het ontstaan van heel wat holle wegen. Daarnaast hebben ook veel beekjes, zoals de IJzerenbeek, zich diep in het landschap ingesneden (2). In Halen zelf bevinden er zich na elkaar bruggen over de Gete en de Velp, waarover ook de groote baan van Hasselt naar Diest loopt. Veel bruggen waren er in deze regio niet aan het begin van de Eerste Wereldoorlog en dit maakte van de stad een belangrijk strategisch punt, iets wat zowel de Belgische als de Duitse militairen niet was ontgaan. Ten slotte bevindt zich ten zuiden van de stadskern van Halen een opgehoogde spoorwegberm die in een grote boog van zuid naar noord doorheen het landschap loopt. Dit was de oude verbinding tussen 6

3 Het gedenkteken voor de karabinier-wielrijders aan de Betserbaan in Halen (foto O. Pauwels) Tienen en Diest, nog steeds prominent in het landschap aanwezig, en die voor een deel samenvalt met de huidige Sportlaan en Stadsbeemd en verderop is ontsloten als een toeristisch fietspad. Van het oude station van Halen is niets meer bewaard. Wielrijders, ruiters en kanonnen Het Belgische veldleger beschikte naast zes legerdivisies over slechts één cavaleriedivisie, onder leiding van generaal De Witte (3). Het belang van een cavaleriedivisie mag niet onderschat worden omdat zij zich, in tegenstelling tot de rest van het veldleger, veel sneller over grotere afstanden kon verplaatsen. En hoewel vliegtuigen al hun intrede deden, voerden ruiters nog steeds het merendeel van de verkenningen uit. In tegenstelling tot wat de benaming doet vermoeden, bestond de cavaleriedivisie van het Belgische leger niet enkel uit ruiterij. Naast twee regimenten gidsen en twee regimenten lansiers (4), die samen elk een brigade vormden, maakte ook een bataljon karabiniers-wielrijders deel uit van deze legereenheid. Deze soldaten hadden een plooifiets die ze op de rug konden dragen en waren dus net als de ruiters mobiel. De wielrijders beschikten ook over een sectie machinegeweren, vaak gemonteerd op wagentjes en getrokken door honden. De verouderde Maxim en de modernere Hotchkiss machinegeweren waren geduchte De Getebrug in Halen kort na de gevechten. De onmiddellijke omgeving en een deel van de brug zijn tot op vandaag nog bewaard gebleven ( Museum Slag der Zilveren Helmen) 7

4 Het landschap tussen Halen en Loksbergen. Panoramische foto vanop de Mettenberg waar de Belgische artillerie stond opgesteld (foto O. Pauwels) wapens. Daarnaast had de cavalerieafdeling ook een groep rijdende artillerie, opgedeeld in drie batterijen met in totaal twaalf 75 mm snelvuurkanonnen. Tenslotte waren er nog de genietroepen van de divisie: een compagnie pioniers-pontonniers. Kleurrijke uniformen In tegenstelling tot het Duitse leger, waar de soldaten een feldgrau uniform droegen en daardoor ook veel moeilijker op te merken waren, was er in het Belgische leger nog een bonte verzameling aan uniformen in gebruik. Het is pas tijdens de loopgravenoorlog dat men een kakikleurig uniform en een metalen helm zou invoeren. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog sloten de Belgische tenues de campagne nog volledig aan bij de 19deeeuwse oorlogsvoering, waarin camouflage geen rol speelde. De liniesoldaten (infanterie) droegen een donkerblauwe tuniek, een blauwgrijze broek en een sjako, een hoge klephoed gemaakt van vilt en leer. De karabiniers-wielrijders hadden een groene tuniek, een kepie met gele band en een blauwgrijze broek. De ruiterij hield, samen met het gebruik van lansen en sabels, het langst vast aan de kleurrijke Uniformen van Belgische soldaten aan het begin van de Eerste Wereldoorlog: (a) een gids (b) een karabinier-wielrijder (c) een lansier (d) een liniesoldaat (collectie auteur, repro H. Denis) 8 (a) (b)

5 uniformen. De gidsen droegen een groene tuniek, een rode broek en een kolbak (een zogenaamde berenmuts). De kledij van de lansiers bestond uit een donkerblauwe tuniek, een blauwgrijze broek en een czapka, een hoog hoofddeksel met een platte vierkante bovenkant. Beide ruiteruniformen waren ook voorzien van rode, groene, gele of witte naden en biezen (5). Waarom Halen? Om Frankrijk zo snel mogelijk op de knieën te krijgen voorzag het Duitse aanvalsplan van Alfred von Schlieffen en Helmuth von Moltke een snelle opmars door België om zo de Franse vestinggordels aan de grens met Duitsland te omzeilen. De snelle inname van Luik, een belangrijk verkeersknooppunt, was daarbij voor de Duitsers erg belangrijk (6). En hoewel de stad reeds viel op 7 augustus, hielden de forten rond de stad nog stand tot 16 augustus. Door de hevige weerstand rond Luik kwamen Oost-Brabant en de rivier de Gete al vlug in het vizier. Indien het Duitse leger ergens tussen Diest en Sint-Truiden kon doorstoten lag de weg naar Leuven en Brussel open en (c) (d) 9

6 De barricade in Zelk. De woning (pijl links) en het huis met het vierkante daktorentje (cirkel rechts) bestaan nog steeds ( Library of Congress, bew. H. Denis) De Belgische kanonnen bleven onverminderd vuren en bijna onmiddellijk volgde een nieuwe charge van dragonders, ditmaal over de spoorweg richting Mettenberg. De Belgische karabinierwerd er een wig gedreven tussen de Belgische legerdivisies in het noorden en die in het zuiden (7). Sinds het uitbreken van de oorlog kreeg generaal De Witte verkennende opdrachten toebedeeld in de provincies Luik en Limburg en nam zijn cavaleriedivisie mee de verdediging op zich van de erg uitgestrekte en kwetsbare oostelijke flank van het Belgische leger (8). Op 11 augustus kwam het tot vuurgevechten met verkenners aan de Halbeek in Herk-de-stad en aan de Getebrug in Halen (9). Het was van dan af duidelijk dat het cavaleriekorps van generaal von der Marwitz, op een ogenblik dat er nog steeds strijd werd geleverd om de forten rond Luik, zich ter hoogte van Halen zou ontplooien in een poging er de Gete over te steken en door te stoten richting Leuven en Brussel (10). In de nacht van 11 op 12 augustus namen generaal De Witte en zijn staf een beslissing die de kiem legde voor de Belgische overwinning: lansiers en gidsen zouden de volgende dag niet te paard vechten met lans en sabel, maar afgestegen met hun karabijn (11). Dat men niet zou vechten volgens een aloude traditie was te danken aan twee jonge officieren: commandant Tasnier en luitenant Van Overstraeten (12). Een synthese van de strijd (13) Pas in de vroege ochtend van 12 augustus besefte de Belgische legerleiding in Leuven dat er naast cavalerie ook heel wat Duitse infanterie onderweg was richting Halen. In allerijl werd om 7 uur s ochtends aan de 1ste legerdivisie in Tienen het bevel gegeven om de 4de Gemengde Brigade ter versterking naar Halen te sturen (14). Het gros van de Belgische troepen stond opgesteld ter hoogte van de IJzerwinningshoeve en ten zuiden ervan. Slechts één compagnie karabinierswielrijders (ongeveer 150 soldaten) verdedigde de brug over de Gete. Wanneer het 9de Bataljon Jagers gesteund door artillerie rond 8 uur de aanval op de brug inzette, werd de positie van de verdedigers al snel onhoudbaar en besliste men beide bruggen op te blazen en zich ten zuiden van Halen, achter de spoorwegberm, terug te trekken. Maar het opblazen van de bruggen mislukte grotendeels als gevolg van de slechte kwaliteit van het buskruit. Wanneer de Duitse bevelhebbers vernamen dat de strategisch belangrijke brug over de Gete snel was ingenomen reageerde de vijand euforisch. De cavalerie-eenheden trokken massaal Halen binnen. Tegelijk werd er ter hoogte van het kasteel van Landwijk in Donk een pontonbrug aangelegd om bijkomend troepen over de Gete te brengen en een aanval op de flank van de Belgische troepen in te zetten (15). De eerste aanvallen op het station van Halen en de spoorwegberm werden door twee compagnieën karabiniers-wielrijders met geweer- en mitrailleurvuur afgeslagen. Maar ook deze positie werd onder druk van de Duitse infanterie al vlug onhoudbaar en rond de middag trokken de soldaten zich te voet en door open veld verder terug, om aan te sluiten bij de hoofdmacht van de divisie. Op dat ogenblik trad de Belgische artillerie, die verdekt stond opgesteld, in actie. De officieren hadden de dagen ervoor tijd gehad om het landschap te verkennen en hun posities in te nemen. De kanonnen op de Mettenberg stonden perfect opgesteld (16). De granaten ontploften in het centrum van Halen waar heel wat Duitse troepen waren geconcentreerd. Dit zorgde voor paniek. Het uitschakelen van de Belgische kanonnen werd plots een absolute prioriteit. Aanvankelijk dachten de Duitsers dat dit artillerievuur van de Bokkenberg kwam. Kort na de middag stormden twee eskadrons van het 17de Regiment Dragonders via de Diestersteenweg, naar de voet van de Bokkenberg. In Zelk werden ze vanachter een barricade door lansiers en enkele pioniers-pontonniers onder vuur genomen. De met hagen en prikkeldraad begrensde steenweg verhinderde de dragonders om naar links of rechts uit te wijken en de ruiters voerden een frontale charge uit op de barricade. Velen sneuvelden of werden gewond en gevangen genomen. 10

7 wielrijders waren zich op dat ogenblik nog volop doorheen het open veld aan het terugtrekken. Ze bevonden zich al voorbij de Betserbaan, een erg diepe holle weg die van noord naar zuid doorheen het terrein loopt. Luitenant Van Overstraeten vreesde dat men zich te snel terugtrok en beval de karabiniers-wielrijders terug te keren naar deze holle weg en daar een nieuwe positie in te nemen (17). Maar dat gebeurde niet en kort daarna stormde de Duitse cavalerie het veld op. De komende twee uren zouden zowel regimenten dragonders, kurassiers als ulanen (18) in de volgorde waarin ze de Gete waren overgestoken op het slagveld verschijnen en charges uitvoeren met lans en sabel. De karabiniers-wielrijders die zich zonder enige vorm van bescherming in het open terrein, tussen de Betserbaan en de IJzerwinningshoeve bevonden, verdedigden zich hevig. Ze werden daarbij geholpen door de diepe holle weg vóór hen, die een ernstig hindernis bleek te vormen voor de aanstormende ruiters. Ook de granaten van de Belgische artillerie bleven doel treffen en sloegen de cavalerieaanvallen uit elkaar. Toch werden de karabiniers-wielrijders door de opeenvolgende charges onder de voet gelopen. Hun officieren, commandant Van Damme en kapitein Panquin, sneuvelden. En eenmaal hun positie was doorbroken, kwamen ze in een kruisvuur terecht van de Belgische lansiers die vanuit de IJzerwinningshoeve het vuur openden op de aanstormende ruiters (19). De verschillende charges van de Duitse cavalerie liepen dood op het geweer- en mitrailleurvuur. Men slaagde er niet in om de kanonnen op de Mettenberg te bereiken en evenmin om de IJzerwinningshoeve in te nemen. Gesteund door Duitse artillerie, die zich ondertussen had opgesteld aan het station van Halen en in het gehucht Velpen, zette de Duitse infanterie vervolgens de aanval in op de hoeve. Cavaleristen sloten zich bij hen aan en vochten te voet verder in plaats van te paard. De druk werd steeds groter. De hoeve viel uiteindelijk in Duitse handen. Met veel vertraging bereikte het slechte nieuws ook het hoofdkwartier in Leuven: La division de cavalerie est en retraite sur Kersbeek-Miscom ( ) il n en est plus rien (20). De gevreesde doorbraak op de oostelijke flank van het Belgische leger leek een feit en sommigen adviseerden koning Albert om meteen Leuven te verlaten. Een Belgische soldaat (gids) poseert bij gedode Duitse paarden aan de barricade in Zelk (fotoalbum J. Pecher, Liberaal Archief Gent) Twee Belgische soldaten van de 4de Gemengde Brigade, gesneuveld langs de Liniestraat ten westen van de huidige militaire begraafplaats. Op de achtergrond vijf dode paarden van één van de laatste charges van Duitse cavalerie ( Library of Congress) 11

8 Dode paarden en een vernielde hoeve langs de Liniestraat richting Velpen. Het huis aan de horizont is het nr. 1 in de Velpenstraat en bestaat nog ( Library of Congress) Voor de reeks s Lands Glorie maakte Jean-Léon Huens deze geromantiseerde tekening. Hij baseerde zich duidelijk op een oude foto. Generaal De Witte werd erbij getekend (collectie auteur, repro H. Denis) De Belgische troepen moesten wijken en de toestand zag er heel slecht uit. Maar tussen 14 uur en 15 uur verschenen de eerste soldaten van de 4de Gemengde Brigade op het strijdtoneel, na een voettocht van 17 kilometer vanuit Tienen. Hun artillerie werd in stelling gebracht op de Molenberg en in het centrum van Loksbergen en de infanteristen en de mitrailleursecties van de brigade werden meteen in de strijd geworpen. Er kwam ook steun vanuit Diest. Rond 17 uur werd door commandant Dujardin een gevechtseenheid samengesteld die in zes overvolle auto s van Diest naar Zelk reed. Van daaruit slaagde luitenant Van Dooren, van het 4de Regiment Jagers te Paard, er in om met enkele manschappen de Duitse artillerie uit te schakelen die stond opgesteld langs de steenweg naar Halen (21). Rond 19 uur werd de IJzerwinningshoeve heroverd. Generaal De Witte beval een tegenaanval op Velpen en Halen met als doel de vijand terug te werpen op de rechteroever van de Gete. Maar in tegenstelling tot de cavaleriedivisie bestond de 4de Gemengde Brigade hoofdzakelijk uit dienstplichtigen en was er een tekort aan officieren. De onervaren infanteristen bestormden het hoger gelegen gehucht Velpen, waar Duitse mitrailleurs zich in enkele huizen en boerderijen hadden verschanst. De tegenaanval mislukte volledig. Bij valavond stopten de gevechten. Onder indruk van de weerstand en de beperkte terreinwinst braken de Duitsers hun aanval definitief af en trokken zich terug. Om 23 uur bereikte een verlossend telegram van generaal De Witte het hoofdkwartier in Leuven: ( ) Les troupes allemandes ont été repoussées sur Haelen avec des pertes énormes en hommes et en chevaux ( ) (22). Een slagveld in zwart-wit Velen wilden de Duitse nederlaag in Halen met eigen ogen zien en dat kon ook voor het eerst. Halen en Loksbergen waren immers nog steeds in Belgische handen en het Duitse leger had zich tot in Hasselt teruggetrokken (23). Ook journalisten uit binnen- en buitenland, die zich in Brussel en in Leuven bevonden om er het nieuws over de oorlog te verslaan, waagden hun kans en begaven zich richting Halen en Diest (24). In hun kielzog volgden ook heel wat plunderaars (25). Zowel in Amerikaanse, Franse als Engelse archieven zijn nog (glas)negatieven terug te vinden van opnamen die door oorlogscorrespondenten kort na de gevechten in Halen werden gemaakt (26). Ze werden gepubliceerd in buitenlandse kranten en tijdschriften en ook vaak gereproduceerd als postkaarten. Na de oorlog illustreerden de foto s publicaties van het Belgische leger (27), maar vormden ze ook de basis voor geromantiseerde tekeningen (28). Veel dode paarden, vernielde boerderijen, Belgische soldaten met oorlogssouvenirs, Duitse krijgsgevangenen wat overbleef van de laatste grote cavaleriecharge in Europa werd in zwart-witfoto s vastgelegd en vormt nu een unieke bron van informatie. De Amerikaanse diplomaat Hugh Gibson en de bekende oorlogscorrespondent Frederick Palmer (29) vernamen het nieuws van de overwinning in Diest, waar ze gevangengenomen Duitse soldaten zagen aankomen. Ze besloten om samen naar de frontzone te rijden. In Zelk werden er Pruisische lansen, helmen en paardentuig te koop aangeboden door de lokale bevolking. Maar beide heren wilden liever eigenhandig iets vinden en op aanraden van een officier reden ze richting Loksbergen. Gibson beschreef hoe op de weg ernaartoe heel wat boerderijen waren afgebrand. Moeite om het slagveld te vinden hadden ze niet. Het graan was immers al geoogst en in schoven gebonden, terwijl 12

9 Een vernielde hoeve in de buurt van Halen. Een priesterbrancardier met een rode kruis armband praat met enkele Belgische soldaten ( Bibliothèque nationale de France) op de andere akkers vooral suikerbieten stonden geplant. De holle wegen en de uitgestrekte akkers waren bezaaid met stukken uitrusting, helmen en wapens en overal waren er graven: All through the field were new-made graves. There was, of course, no time for careful burial. A shallow trench was dug every little way. Into this were dumped indiscriminately Germans and Belgians and horses, and the earth hastily thrown over them, just enough to cover them before the summer sun got in its work. ( ) It is clear that the Germans were driven off with considerable losses, and that the Belgians still hold undisputed control of the neighbourhood (30). Niet alleen journalisten maakten foto s of schreven getuigenissen neer. De Belgische korporaal Jean Pecher werd op 13 augustus 1914, een dag na de gevechten, met zijn mitrailleursectie vanuit Diest naar Halen gestuurd. In Diest fotografeerde hij Duitse krijgsgevangenen en in Zelk maakte hij foto s van dode paarden en van Belgische soldaten met hun oorlogssouvenirs. Lijken van soldaten lagen overal maar hij durfde ze niet te fotograferen. De gruwel van wat hij zag, schreef hij wel neer in een brief aan zijn ouders: Ce que j ai vu aujourd hui, je ne pourrais l oublier, car je vous assure que la guerre de ces côtés n est pas une farce. ( ) Je n ai pas osé tout photographier ( ). J ai pris le résultat d une charge de la cavalerie où les Allemands ont été littéralement écrasé à la suite d une ruse bien amenée des carabinierscyclistes. Tout est plein de chevaux morts; les cavaliers, je n en parle pas, mais c est effrayant et vous ne pouvez vous faire une idée de ces spectacles (31). Het valt op dat ook alle andere gekende foto s op één enkele uitzondering na geen dode soldaten tonen. En van deze ene uitzondering zijn er twee versies: een foto mét gedode Belgische soldaten en exact dezelfde foto waarop de lichamen reeds zijn weggehaald (32). Men was aan het begin van de oorlog duidelijk nog niet klaar om de eerste contacten met de industriële dood, zoals historica Sofie De Schaepdrijver het treffend omschrijft, volledig in beeld te brengen (33). Een zure overwinning De strijd rond Luik en het gevecht in Halen haalden in augustus 1914 de wereldpers en bij de publieke opinie in het buitenland ontstond veel sympathie voor het brave little Belgium. Ook onder de Belgische bevolking leefde nog steeds het geloof dat de weerstand die het leger bood de Duitsers uiteindelijk zou afschrikken, al dan niet met de hulp van Engeland en Frankrijk (34). De pers mocht dan wel euforisch reageren, de militairen maakten een andere balans op. Emile Galet, stafofficier en militaire raadgever van koning Albert, zag na de overwinning in Halen de toestand somber in. Het Belgische leger bleek in Halen in de onmogelijkheid om zelf een aanval uit te voeren of om de terugwijkende vijand zelfs maar te achtervolgen (35). Op het terrein kwam soldaat Pecher bijna tot eenzelfde conclusie: Nous sommes très forts en défense, car l ingéniosité du génie cycliste et carabiniers est remarquable, mais en attaque cela ne va pas du tout (36). 13

10 Twee Belgische soldaten poseren met hun oorlogsbuit: een zogenaamde zilveren helm (fotoalbum J. Pecher, Liberaal Archief Gent) Topografische kaart met de Duitse aanvallen (groen), de opeenvolgende Belgische stellingen (rood), de tegenaanval van de 4 de Gemengde Brigade (blauw) en de tegenaanval vanuit Diest (blauw). De belangrijkste locaties: 1. Getebrug 2. Barricade en geruimde begraafplaats in Zelk 3. Locatie station 4. Geruimde begraafplaats in Halen 5. Gedenkplaat 4de Regiment Lansiers 6. Monument karabiniers-wielrijders 7. Ehrenfriedhof IJzerwinningshoeve 9. Belgische militaire begraafplaats en monument 4de Gemengde Brigade 10. Gedenkplaat 5de Regiment Lansiers en geruimde begraafplaats 11. Mettenberg 12. Bokkenberg 13. Molenberg 14. Geruimde begraafplaats in Loksbergen 15. Museum 16. Kasteel van Landwijk 17. Geruimde begraafplaatsen in Donk 14

11 Toch was de strijd in Halen niet zonder belang. Volgens het Duitse aanvalsplan moest Frankrijk binnen enkele tientallen dagen op de knieën zijn gedwongen. Maar na de weerstand in Luik was er nu een oponthoud in Halen. En het verzet van het Belgische leger was nog lang niet voorbij. Duitsland moest tot de val van Antwerpen een aanzienlijk aantal troepen achter de hand houden die niet konden worden ingezet aan het Franse front. Het Schlieffen-Moltke plan zou uiteindelijk doodlopen in een loopgravenoorlog die 4 jaar zou duren (37). Ook tijdens het interbellum zou de nederlaag in Halen nog enigszins nazinderen. Duitse officieren uit vooraanstaande adellijke families waren in Halen gesneuveld of gewond geraakt. Een analyse van wat er verkeerd is gegaan, werd rond 1930 gemaakt door Heinz Guderian, in zijn boek Achtung-Panzer. Deze tankgeneraal en strateeg, algemeen aanzien als een van de architecten van de latere Blitzkrieg, heeft in zijn boek ruime aandacht voor het gevecht in Halen en het foutief inzetten van cavalerie tegenover machinegeweren (38). Gulden sporen worden zilveren helmen De pastoor van Loksbergen, August Cuppens, schreef in november 1914 een lang gedicht over de gevechten, dat hij opdroeg aan Modest Jorissen, schepen van Loksbergen met wie hij goed bevriend was. Beiden hadden alles van zeer nabij meege maakt en de ganse dag gewonden verzorgd en doden begraven. Het slot luidt als volgt: En k sprak: wij hadden reeds de Slag der Gulden Sporen, doch ook van dezen kamp zal de eeuw na de eeuwe hooren. Voortaan, door alle tijden, zal tot België s Roem, met hoog geschal, de mare van den Slag weêrhelmen der zilv ren Helmen (39). vandaag geloven sommigen nog steeds dat er daadwerkelijk zilveren helmen op het slagveld werden gevonden. Begraafplaatsen In Halen is er één grote Belgische militaire begraafplaats op de hoek van de Liniestraat en de Betserbaan. Maar zoals ze vandaag kan bezocht worden, is de locatie allesbehalve een weerspiegeling van hoe men met het begraven van de soldaten is omgegaan. Door het uitgestrekte oppervlak waarop de slag werd uitgevochten waren er aanvankelijk negen begraafplaatsen: vier nieuw aangelegde ereperken verspreid over het slagveld (in Zelk, Velpen en Loksbergen), drie aan de kerken van Loksbergen, Zelk en Donk, één op de gemeentelijke begraafplaats van Halen en één in Herk-de-Stad (41). Zoals uit de getuigenis van Hugh Gibson blijkt, werden de meeste soldaten aanvankelijk begraven Twee zogenaamde zilveren helmen (helmen van kurassiers) en twee mutsen van huzaren, opgesteld in het museum Slag der Zilveren Helmen (foto O. Pauwels) De Belgische militaire begraafplaats in Halen werd in 2008 beschermd als monument (foto O. Pauwels) Hij vergeleek het gevecht in Halen dus met de Guldensporenslag uit 1302, waar overwegend voetvolk het Franse ridderleger een verpletterende nederlaag toebracht. Op het slagveld werden toen gulden sporen gevonden en volgens Cuppens lagen de velden in Halen bezaaid met zilveren helmen. Maar in werkelijkheid werden op het slagveld geen zilveren helmen gevonden. Als de hoofddeksels van de Duitse cavalerie al uit metaal bestonden, zoals bij de kurassiers, dan waren ze uit staal vervaardigd. Bovendien wijst historicus Ruben Donvil er op dat cavalerieaanvallen steeds werden uitgevoerd met een stoffen kap over de helm, zodat men minder opviel. Enkel voor parades werden de helmen zonder bescherming gedragen (40). Desondanks was met het gedicht van pastoor Cuppens een mythe geboren en zou men voortaan over de Slag der Zilveren Helmen spreken. Tot op 15

12 op de plaats waar hun lichaam werd gevonden, een soort van ondiepe noodbegraving. Deze noodbegravingen in het veld werden pas in de weken en maanden daarna geruimd en naar de verschillende begraafplaatsen overgebracht. Door de snelle individuele noodbegravingen, over een oppervlak van enkele vierkante kilometers, werden de graven van veel soldaten nadien echter moeilijk teruggevonden. Zo werden zeven maanden na de slag nog de lijken van een Belgische commandant en van 29 Duitse soldaten teruggevonden. Wanneer in de zomer van 1915 andermaal het lijk van een Duitse soldaat werd aangetroffen, vaardigden de Duitsers een bevel uit dat landbouwers verbood om hun velden na de oogst te bewerken tot iedere verzakking was geïnspecteerd, op straffe van een boete van 500 mark (42). Gewonde soldaten die stierven waar ze werden verzorgd (in Halen, Loksbergen en Herk-de-Stad) kregen wel meteen een volwaardig graf. Ehrenfriedhof 223 Maandenlang zochten de Duitsers op het uitgestrekte slagveld naar lijken van soldaten en vooral van officieren. Deze laatsten werden vaak overgebracht naar Duitsland. De lichamen werden aanvankelijk bijgezet op de gemeentelijke begraafplaats van Halen. Maar wanneer begin maart 1915 de lichamen van nog eens een dertigtal Duitse soldaten worden teruggevonden, beslist men deze samen te brengen in een weide kort bij de IJzerwinningshoeve, die toebehoorde aan de kerkfabriek van Loksbergen (44). Grote liggende gietijzeren kruisen (in de vorm van het Duitse IJzeren Kruis), met de namen van de gesneuvelden, markeerden de graven. De begraafplaats was oorspronkelijk Generaal Moritz von Bissing bezoekt de graven van 21 Deutsche Krieger. Op de achtergrond het kerkje van Zelk ( Museum Slag der Zilveren Helmen, repro O. Pauwels) 21 Deutsche Krieger Ter hoogte van het kruispunt van de steenweg naar Diest en de Zelemstraat werd een ereperk aangelegd voor 21 Duitse soldaten. Zij behoorden wellicht allen tot het 17de Dragonderregiment en sneuvelden bij de eerste stormloop op de barricade bij Zelk. Enkele maanden later bracht generaal Moritz von Bissing, gouverneur van de militaire regering in bezet België, een bezoek aan hun begraafplaats. Tijdens zijn bezoek werden er meerdere foto s gemaakt (43). Daar valt uit af te leiden dat de kleine begraafplaats was aangelegd op de rand van een akker en begrensd werd met een witte houten omheining. Binnenin stond een groot houten kruis met het opschrift: Hier ruhen in Gott 21 Deutsche Krieger. Deze begraafplaats is nu volledig verdwenen maar over de locatie bestaat er geen twijfel. Op de achtergrond van enkele foto s is immers de St.-Pancratiuskerk van Zelk duidelijk te zien. De graven werden later overgebracht naar Ehrenfriedhof 223 in de buurt van de IJzerwinningshoeve. Graven van Duitse soldaten op de oude gemeentelijke begraafplaats van Halen langs de Diestersteenweg ( Museum Slag der Zilveren Helmen, bew. H. Denis) Ehrenfriedhof 223, na Op de sokkel van het kruis is al de inkapping te zien waar het cijfer van het oorspronkelijk aantal graven werd gewijzigd ( Museum Slag der Zilveren Helmen) 16

13 De laatste getuige van Ehrenfriedhof 223 (foto. O. Pauwels) omheind met een afsluiting van vierkante houten palen met rijen prikkeldraad en erachter een haag van levensboom (Thuja sp.). Later werd er een stenen kruis op een hoge arduinen sokkel opgericht. Vanaf 1938 deed deze locatie dienst als verzamelbegraafplaats en werden alle resterende Duitse graven naar hier overgebracht, in totaal 111 lichamen. Een aantal gesneuvelden was samengebracht in een Kameradengrab (45). Bij deze gelegenheid werd de inscriptie op de sokkel van het kruis een eerste maal gewijzigd. Er stond van dan af te lezen: HIER RUHEN 111 DEUTSCHE HELDEN GEFALLEN AM 12 AVG Ter hoogte van het cijfer werd de inscriptie uitgekapt en gewijzigd naar 111. Oude foto s waarop deze correctie zichtbaar is, dateren dus van na In 1956 werden de graven overgebracht naar West- Vlaanderen: de geïdentificeerde soldaten naar Vladslo en de onbekende soldaten naar Langemark. Bij die gelegenheid werd de inscriptie op de sokkel een tweede maal gewijzigd: het woord RUHEN werd uitgekapt en vervangen door RUHTEN. Dit stenen kruis is nog steeds prominent aanwezig in het landschap tussen Halen en Loksbergen, ter hoogte van de IJzerswinningshoeve. Het is het enige wat nog van deze begraafplaats bewaard is en een voor Vlaanderen opmerkelijk en zeldzaam relict van een Duitse militaire begraafplaats uit het begin van de Eerste Wereldoorlog. Het kruis is weliswaar opgenomen in de Inventaris Bouwkundig Erfgoed maar niet beschermd (46). De betonnen fundering is door de jaren heen ook bloot komen te liggen, wat de stabiliteit van het monument niet ten goede komt. Enkele van de ijzeren kruisen die ooit de graven sierden worden bewaard in het museum Slag der Zilveren Helmen, samen met allerhande voorwerpen die in 1956 uit de graven werden gerecupereerd. Zestien helden In januari 1915 werden de lichamen van zestien Belgische soldaten, gesneuveld op het grondgebied van Loksbergen, ontgraven. Ze werden in houten kisten gelegd en herbegraven op een gemeenzame plaats die door de inwoners was aangekocht; een driehoekig perceel op de hoek van de huidige Zilverenhelmenstraat en de Lansiersstraat. Rond de begraafplaats werden een hekken, een deurtje en een kruis in smeedijzer aangebracht. Het geld hiervoor, 800 frank, werd in een mum van tijd opgehaald in de parochie (47). Op een ijzeren plaat De graven van 16 Belgische soldaten op de hoek van de Lansiersstraat en de Zilverenhelmenstraat (collectie auteur, repro H. Denis) Gedenkteken voor het 5de Regiment Lansiers. Op het achterliggende perceel bevond zich tot 1924 een begraafplaats voor 16 Belgische soldaten (foto O. Pauwels) 17

14 Begraafplaats voor Belgische soldaten in Velpen (Halen), vóór de uitbreiding in 1924 (collectie auteur, repro H. Denis) boven de deur stond volgend vers geschreven: Hier slapen zestien helden die lieten in deez velden voor t Vaderland hun bloed Geeft hun den eeregroet Voor hunne zielevrede stort ook uw bede. Stijn Streuvels bezocht in augustus 1915 met enkele vrienden deze begraafplaats. Over het slagveld schreef hij in zijn dagboek: Hier ook waren overal kerkhoven aangelegd van gesneuvelde Belgische soldaten, en aan de schikking en aanleg was het gauw te merken dat iemand bijzonders er de hand aan hield: smaakvol, sober, indrukwekkend en zonder nutteloze tierelantijntjes die op grafsteden altijd zo akelig aandoen (48). In 1924 worden alle gesneuvelden die begraven waren in Loksbergen, zowel aan de kerk als op dit ereperkje, overgebracht naar de grote militaire begraafplaats in Velpen, dit tegen de zin van de inwoners van Loksbergen die jarenlang met veel zorg de soldatengraven op hun grondgebied hadden onderhouden (49). Deze oude begraafplaats is nu een tuin, maar het driehoekig perceel is nog duidelijk herkenbaar in het straatbeeld. Op de punt is een monument opgericht voor het 5de Regiment Lansiers: een plaat in arduin met Belgische vlag en een opschrift in het Frans en het Nederlands. Het perceel staat overigens al een tijd te koop als bouwgrond en dreigt dan ook op relatief korte termijn definitief te verdwijnen. De begraafplaats Velpen In februari 1915 beginnen burgers een geldinzameling om ook de Belgische soldaten op het grondgebied van Halen een waardige begraafplaats te bezorgen. Hiervoor werd een perceel aangekocht langs de steenweg naar Loksbergen (de huidige Liniestraat), in het gehucht Velpen. Op 11 augustus 1915 werd de begraafplaats, ongeveer 4 aren groot, met een begrafenisplechtigheid ingewijd. Ze was begrensd met een witte houten omheining en een grote poort met opschrift: Rustplaats onzer Belgische Helden alhier gevallen voor het vaderland den 12 augustus Er werden 133 soldaten begraven, waaronder 9 officieren. Aan het hoofdeinde van ieder graf was een ijzeren kruis aangebracht met enkel een nummer erop. Foto s van deze begraafplaats werden veelvuldig als prentbriefkaart uitgegeven. In 1924 was er een aanzienlijke uitbreiding en werden ook de gesneuvelden uit Loksbergen hier begraven (50). In 1939 kreeg de begraafplaats haar huidige vorm: 181 officiële grafstenen, naar ontwerp van Fernand Symons, in een strakke symmetrische aanleg waarbij grasperken werden afgewisseld met paden en een veelzijdige begroeiing, die naderhand is verdwenen. Mogelijk werd toen een deel van de houten omheining gerecupereerd en hergebruikt als omheining voor het gedenkteken op het kerkplein in Halen (51). Niet alle 181 gesneuvelden hebben te maken met de gevechten in Halen. Bovendien zijn er ook lichamen van gesneuvelden die na de oorlog door hun familie werden gerepatrieerd. Op 28 juli 2008 werd deze zone, tezamen met 15 andere Belgische militaire begraafplaatsen uit de Eerste Wereldoorlog, beschermd als monument (52). Paardengraven Op het slagveld bleven naar schatting een vierhonderdt al dode paarden achter (53). Een snelle begraving van de kadavers was noodzakelijk omdat het die dagen uitzonderlijk warm was. Pastoor Cuppens schrijft daarover: Ik was verplicht, s vrijdags, deuren en vensters der pastorij zooveel mogelijk toe te houden, om den onverdragelijken geur uit het slagveld aangebracht door den wind, die uit het Oosten kwam (54). Een interessante zwart-witfoto van het Agence Meurisse toont hoe lokale boeren werden opgevorderd om de kadavers van paarden weg te slepen op de grens van Halen en Loksbergen. De straat ligt nog bezaaid met stalen lansen van Duitse cavalerie. Op de hoek staat een gehavend Mariabeeldje dat ook wordt vermeld in een verslag van de parochie Loksbergen aan het bisdom Luik uit 1919: Vier geweerkogels doorboorden het staakske met een beeldje eraan van O.L.Vrouw, dat bij de intrede van het dorp, aan t einde van den veldweg naar Haelen staat (55). Deze locatie op de grens van Loksbergen en Halen is het meest westelijke punt dat de Duitsers met hun cavaleriecharges bereikten. De kadavers van de vele dode paarden werden verzameld in grote langwerpige kuilen en afgedekt met ongebluste kalk (56). Waar juist al deze massagraven zijn aangelegd is niet meer bekend, maar ze zijn zeker nog op verschillende plaatsen in de bodem aanwezig. Ze maken samen met de geruimde of verplaatste soldatengraven deel uit van een archeologisch bodemarchief dat niet zonder belang is. Recent werd er voor het eerst 18

15 Boeren slepen de kadavers van paarden weg op de grens van Halen en Loksbergen. Langs de weg liggen nog lansen van Duitse cavalerie ( Bibliothèque nationale de France) onderzoek gedaan op enkele contexten van paardengraven uit de Eerste Wereldoorlog in West- Vlaanderen (57). De IJzerwinningshoeve anno 2013 met: (a) gedenksteen voor het 4de Regiment Lansiers, (b) krans voor de gesneuvelde kapitein-commandant Demaret, (c) kogel inslagen in een binnendeur van het woonhuis (foto s auteur) De hoeve IJzerwinning Centraal in het landschap aan de IJzerenbeek vervulde deze boerderij, een gesloten hoeve met 19de-eeuwse kern, een belangrijke rol in het verloop van de strijd. De hoeve viel afwisselend in Duitse en Belgische handen. En hoewel de site heel wat verbouwingen onderging in de 20ste eeuw (onder meer de sloop van de grote schuur) was een deel van de gebouwen, in het bijzonder de eenvoudige hoevewoning, nog vrij authentiek. De hoeve was tot voor kort althans het belangrijkste en meest monumentale relict met betrekking tot de slag van Halen. Tijdens een bezoek in augustus 2012 bleek onder meer dat de oorspronkelijke indeling van het woonhuis nog steeds was bewaard. De houten binnendeuren vertoonden op talrijke plaatsen nog opgevulde sporen van kogelgaten. In de woning was hevig gevochten van kamer tot kamer. Zo getuigde een wachtmeester van 4de Regiment Lansiers in 1962 in het BRTprogramma Echo, hoe hij met zijn karabijn het traliehek voor een venster in de opkamer plooide om te kunnen ontsnappen aan de infiltrerende vijand. (a) Op de binnenkoer bevond zich een porseleinen bloemenkrans die er in 1919 was neergelegd door de verloofde van kapitein-commandant Demaret. (b) (c) 19

16 De historische IJzerwinningshoeve werd in 2013 vervangen door een nieuwbouw (foto O. Pauwels) Hij sneuvelde samen met adjudant Rousselet op de zolder van de hoeve. In de zuidoostelijke hoek van het poortgebouw werd op 25 augustus 1919 een gevelsteen ingehuldigd met een opschrift voor het 4de Regiment Lansiers, dat instond voor de verdediging van de hoeve. In 2011 werd een bouwvergunning aangevraagd voor het innoveren van de historische hoeve IJzerwinning, een volledige nieuwbouw met stallingen voor paarden en verblijfslogies. Doordat de hoeve was opgenomen in de vastgestelde Inventaris van het Onroerend Erfgoed verleende het agentschap Onroerend Erfgoed een ongunstig advies op de vergunningsaanvraag. De verbouwing was immers te ingrijpend en er werd onvoldoende rekening werd gehouden met de erfgoedwaarden van de site. De deputatie van de provincie Limburg besliste evenwel in beroep de bouwvergunning te verlenen (58). In het verleden was er al een poging ondernomen om de site te beschermen. In 1975 vroeg luitenantkolonel André Tricout in een brief aan de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen (KCML) om de hoeve te beschermen als monument. De toenmalige Rijksdienst voor Monumenten en Landschappen stelde een onderzoek in en adviseerde de KCML een bescherming van de hoeve als dorpsgezicht (59). In 1978 werd de procedure ingezet voor de bescherming van de Hoeve IJzerwinning met haar directe omgeving. Helaas besliste de toenmalige minister voor Nederlandse Cultuur en Vlaamse aangelegenheden in 1980 om het ongunstig advies van de Provinciale Commissie voor Monumenten en Landschappen (PCML) te volgen. Deze commissie was van oordeel: dat het aangevoerde argument zuiver historisch en militair is en de hoeve bijgevolg niet de kwaliteit inhoudt voor een klassering als dorpsgezicht (60). In de zomer van 2013, nauwelijks enkele maanden vóór de aanvang van het grote herdenkingsjaar WO I, ging de IJzerwinningshoeve tegen de vlakte en werd ze vervangen door een nieuwbouw. Enkel de gedenkplaat werd in situ behouden. Dit alles toont niet alleen hoe er vroeger tegen erfgoed uit WO I werd aangekeken, maar ook hoe kwetsbaar dit oorlogserfgoed nog steeds is, zelfs als het opgenomen is in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed (61). Toch neemt een dergelijke ingrijpende herbouw niet weg dat het huidige gebouw en haar locatie nog een zekere getuigeniswaarde kunnen blijven behouden voor het omringende landschap/slagveld. Maar dan moet dit landschap wel dringend de nodige aandacht en bescherming krijgen. Gedenkteken voor de zwarte duivels Dit gedenkteken voor de karabiniers-wielrijders bevindt zich bovenaan de zuidelijke berm van de Betserbaan, een diepe noord-zuid lopende holle weg die een belangrijke rol speelde in het verloop van de strijd. Op deze plaats leden de karabinierswielrijders hun zwaarste verliezen toen ze onder de voet werden gelopen door verschillende charges van de Duitse cavalerie. Door de urenlange weerstand die ze boden en hun donkere uniformen 20

17 Het gedenkteken in het centrum van Halen werd in 2014 als monument beschermd (foto auteur, bew. H. Denis) Het gedenkteken voor de karabinier-wielrijders bijgenaamd de Zwarte Duivels (foto O. Pauwels) werden deze Belgische soldaten in Duitse krijgsverslagen een aantal maal Schwarze Teufel genoemd, wat hun later de bijnaam Zwarte Duivels opleverde (62). Het monument kwam er onder impuls van een vereniging van oud-militairen en de familie Stroobants, en werd ingehuldigd op 15 mei Het vierkant perkje is met een haag omheind en bereikbaar via een houten trap vanuit de Betserbaan. Er ligt een grote rots kwartsiet uit Elsenborn waarop een ijzeren plaat is bevestigd met het teken van de Zwarte Duivels. Aan de achterzijde van de steen was oorspronkelijk ook een plaat met de tekst: Zwarte Duivels bevestigd. Achter het monument staat een houten kruis met opschrift AAN DE DODEN/ AUX MORTS/ DEN GEFALLENEN. Dit Europees kruis werd pas tijdens de 75-jarige herdenking in 1989 opgericht als eerbetoon aan alle gesneuvelden. Toen werd ook een treurwilg aangeplant die er nog steeds staat en de gedenkplaats intussen domineert. Het monument is opgenomen in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed (63). Monument op het kerkplein Het initiatief voor de oprichting van dit oorlogsgedenkteken ging uit van de Touring Club België. Net zoals haar Franse tegenhanger plaatste Touring Club demarcatiepalen op plaatsen waar grote wegen de frontlijn kruisten. Er werd echter zoveel geld ingezameld dat er nog budget over was. Daarom werd beslist om bijkomend een gedenkteken in Halen op te richten voor de karabinierswielrijders. Touring Club was immers ontstaan als een vereniging van fietsers en had ook mee geijverd voor de invoering van de fiets in het Belgische leger. Er was dus een nauwe band met dit bataljon (64). Het ontwerp is van de hand van beeldhouwer Jules Jourdain en architect Victor Creten. De inhuldiging had plaats op 10 augustus 1924 in aanwezigheid van koning Albert, koningin Elisabeth en prins Leopold (65). De omgeving is sindsdien sterk gewijzigd. Het gedenkteken staat in een bloemenperk en is een mengvorm van een obelisk en een triomfzuil, voorzien van een groot medaillon en geflankeerd door twee halve cenotafen. Er zijn meerdere opschriften. De metalen gedenkplaat is later toegevoegd. Bovenaan de pijler prijkt het vergulde beeld van een middeleeuwse geharnaste ridder op een steigerend paard. De ruiter verwijst naar de cavaleriedivisie van het Belgisch leger, de geharnaste ridder naar het gedicht van pastoor Cuppens en de analogie die hij maakte tussen de Guldensporenslag en de Slag der Zilveren Helmen (66). Op 22 januari 2014 werd dit gedenk teken, samen met 23 andere Limburgse oorlogsgedenktekens, beschermd als monument (67). Het is samen met de militaire begraafplaats het enige relict met betrekking tot de slag van Halen dat een formele wettelijke bescherming geniet. Andere gedenktekens Gedenkplaat 4de Regiment Lansiers Op de hoek van de Kanonnierstraat en de Zittaardstraat bevindt zich een gedenkplaat voor het 4de Regiment Lansiers. De stenen plaat bevindt zich niet meer op haar oorspronkelijke locatie. Aanvankelijk stond de plaat op een eigen sokkel, nu is ze ingemetseld in de ommuring van de Heldenkapel, een eenvoudige bakstenen kapel die kort na de Tweede Wereldoorlog werd opgericht ter ere van de gesneuvelde burgers en militairen van 21

18 Gedenkplaat voor het 4de Regiment Lansiers op de hoek van de Kannoniersstraat en de Zittardstraat (foto O. Pauwels) De gedenksteen bestaat uit een vierkante piramidale hardstenen zuil op een hardstenen vierkant verhoog en is omgeven door plantsoen en geflankeerd door twee vlaggenmasten. Aan de voorzijde zit een koperen plaat met een herdenkingsopschrift aangebracht. Aan de drie andere zijden bevinden zich platen met namen van gesneuvelden. Het monument is opgenomen in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed (70). Obelisk voor het 4de en 24ste Linieregiment langs de Liniestraat (foto O. Pauwels) Halen en van de oud-strijders. Zowel de kapel als de plaat zijn opgenomen in de Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed (68). Obelisk voor de 4de Gemengde Brigade Onmiddellijk ten westen van de Belgische militaire begraafplaats in Velpen bevindt zich een gedenkteken dat werd opgericht in 1939 voor het 4de en 24ste Linieregiment. Vooral het 4de Linieregiment leed op deze plaats zware verliezen toen de infanteristen in de late namiddag van 12 augustus bevel kregen om vanuit de vallei van de rivier de Velp het hoger gelegen gehucht Velpen te heroveren. De slachting die er plaats vond de aanval met bajonet op het geweer liep er letterlijk dood op een spervuur van Duitse mitrailleurs is meteen ook de reden waarom de Belgische militaire begraafplaats zich in dit gehucht bevindt (69). In de buurt van deze locatie waren immers de meeste Belgische soldaten begraven. Brug over de Gete De brug, die dateerde uit het einde van de 18de eeuw, was uit voorzorg door de pioniers-pontonniers van de cavaleriedivisie van springstoffen voorzien. Maar toen men bij de terugtrekking richting station van Halen de brug wou opblazen, liet de springstof het grotendeels afweten. Het gebruikte buskruit was, zoals heel wat materiaal, verouderd en in slechte staat (71). Daardoor werd enkel een deel van het brugdek vernield, schade die door de Duitsers snel was hersteld. In de gevel van de vlakbij gelegen voormalige jeneverstokerij (Zwarte Duivelstraat 20) bevinden zich twee stenen gedenkplaten voor de Pioniers- Pontonniers-Cyclisten, naar wie de brug ook werd vernoemd. De tweede plaat herdenkt ook een gevecht op 13 mei 1940 toen op dezelfde plaats het 2de Regiment Karabiniers-Wielrijders korte tijd weerstand bood aan het Duitse leger. Een opmerkelijke vaststelling is dat zowel de onmiddellijke omgeving als een deel van de brug nog overeenstemmen met de vernielde brug op een foto uit Het muurwerk van de brugwanden/ pijlers (in baksteen en blauwe hardsteen) en de stenen trap op de rechteroever komen overeen met de huidige situatie. Zowel WO I als WO II hebben blijkbaar enkel het brugdek vernield. De rest heeft de tand des tijd goed doorstaan, wat van de brug en haar directe omgeving een interessant stukje erfgoed maakt. De brug is niet beschermd en niet in een inventaris opgenomen, drie van de omliggende gebouwen wel (molen, brouwerij en jeneverstokerij). Een bijzonder museum In de zuidwestelijke hoek van het slagveld, in het gehucht Rotem, bevindt zich het museum Slag der Zilveren Helmen. Naast een indrukwekkende collectie is er ook een documentatiecentrum aanwezig. Dit klein maar bijzonder museum verhoogt in belangrijke mate de belevingswaarde van het slagveld. Het is een privaat initiatief van de familie Stroobants die zich met veel zorg inzet voor de herinnering aan de slag en het behoud van het slagveld. Toen in de jaren 50 en 60 van vorige eeuw de eerste ontwerpen voor de vaststelling van de A2 autosnelweg (de huidige E314) werden 22

19 gepubliceerd, liep het tracé ter hoogte van Halen nog dwars door het slagveld (72). De oprichter van het museum, Jozef Stroobants, pleitte er toen voor om het slagveld te vrijwaren. Een sterk staaltje van erfgoedzorg avant la lettre. Bij de uiteindelijke aanleg op het einde van de jaren 70 werd de A2 autosnelweg ten noorden van het slagveld ingeplant. Hoe beschermen? Wat beschermen? In het landschap tussen Donk, Halen, Zelk en Loksbergen zijn bovengronds en ondergronds nog relicten aanwezig die verband houden met een slagveld uit het begin van de Eerste Wereldoorlog: een militaire begraafplaats, een museum, verschillende gedenktekens, een hoeve, geruimde en verplaatste soldatenkerkhoven, massagraven voor paarden Enkel het gedenkteken op het kerkplein en de militaire begraafplaats Velpen zijn beschermd als monument. De historische IJzerwinningshoeve ging in 2013 tegen de vlakte en werd vervangen door een nieuwbouw. Het westelijk deel van het slagveld is, zoals aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, nog steeds agrarisch gebied. Slechts op enkele plaatsen is de ruimte die oorspronkelijk was ingenomen door akkerbouwgewassen gewijzigd naar weilanden en laagstamboomgaarden. De IJzerenbeek en de vallei van de Velp staan op het gewestplan aangeduid als landschappelijk waardevol agrarisch gebied. Heel wat straatnamen verwijzen naar de veldslag: Zwarte Duivelstraat, Generaal de Wittestraat, Kannonierstraat, Lancierstraat, Liniestraat, Gidsenstraat, Zilveren-Helmenstraat. Ter hoogte van de oude stationsbuurt is de topografie wel ingrijpend veranderd. Het station is verdwenen. De oude spoorwegberm is deels ontsloten als een toeristisch fietspad. De aanwezigheid van een kmo-zone tussen de oude spoorlijn en de Diestersteenweg legt een ruimtelijke druk op de rand van het slagveld. Op een verantwoorde manier omgaan met dit historisch slagveld en een degradatie ervan tegengaan kan wellicht enkel in een dialoog met de ruimtelijke planning (73). In West-Vlaanderen is daarom oorlogserfgoed uit de Eerste Wereldoorlog opgenomen in vijf verschillende aangeduide ankerplaatsen. Hierdoor moeten zowel de gemeente, de provincie als het gewest bij de opmaak van een ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP) voortaan rekening houden met de aanwezige erfgoedwaarden (74). In antwoord op verschillende parlementaire vragen en in zijn beleidsbrief gaf de bevoegde minister voor Onroerend Erfgoed aan dat ook minder bekende getuigen van de oorlog niet zouden Het museum Slag der Zilveren Helmen bezit een unieke en waardevolle collectie (foto O. Pauwels) 23