HOOFDSTUK 1 Administratieve gegevens onderzoeksgebied 4. HOOFDSTUK 2 Aanleiding en motivering van het onderzoek 5

Transcriptie

1

2 2 INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK 1 Administratieve gegevens onderzoeksgebied 4 HOOFDSTUK 2 Aanleiding en motivering van het onderzoek Aanleiding en motivering HOOFDSTUK 3 Eerder uitgevoerd onderzoek 7 HOOFDSTUK 4 Archeologische verwachting Regionale archeologische en cultuurlandschappelijke context 4.2 Aard en ouderdom van de vindplaats(en) 4.3 Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) 4.4 Structuren en sporen 4.5 Anorganische artefacten 4.6 Organische artefacten 4.7 Archeozoölogische en botanische resten 4.8 Archeologische stratigrafie en diepte van vondstlagen 4.9 Gaafheid en conservering HOOFDSTUK 5 Doelstelling en vraagstelling Doelstelling 5.2 Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders 5.3 Onderzoeksvragen HOOFDSTUK 6 Methoden en technieken Methoden en technieken 6.2 Strategie 6.3 Structuren en grondsporen 6.4 Aardwetenschappelijk onderzoek 6.5 Anorganische artefacten 6.6 Organische artefacten 6.7 Archeozoölogische en -botanische resten 6.8 Overige resten 6.9 Dateringstechieken 6.10 Beperkingen HOOFDSTUK 7 Uitwerking en conservering Structuren, grondsporen, vondstspreidingen 7.2 Analyse aardwetenschappelijke gegevens 7.3 Anorganische artefacten 7.4 Organische artefacten 7.5 Archeozoölogische en -botanische resten 7.6 Rapportage HOOFDSTUK 8 (De)selectie en conservering Selectie materiaal voor uitwerking 8.2 Selectie materiaal voor deponering en verwijdering 8.3 Selectie materiaal voor conservering HOOFDSTUK 9 Deponering 30

3 3 9.1 Eisen betreffende depot 9.2 Te leveren product HOOFDSTUK 10 Randvoorwaarden en aanvullende eisen Personele randvoorwaarden 10.2 Overlegmomenten 10.3 Kwaliteitsbewaking, toezicht, overleg en evaluatie 10.4 Overige randvoorwaarden en aanvullende eisen HOOFDSTUK 11 Wijzigingen ten opzichte van het vastgestelde PvE Wijzigingen tijdens het veldwerk 11.2 Belangrijke wijzigingen 11.3 Procedure van wijziging na de evaluatiefase van het veldwerk 11.4 Procedure van wijziging tijdens uitwerking en conservering Literatuur en bijlagen 34 Literatuur Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Bijlage 4: Bijlage 5: Bijlage 6: Onderzoeksgebied met werkputten ROB en BAMN (separaat pdf-bestand) Opgravingsputten Lb6 en Lb7 met sporen en NAP-hoogtes geprojecteerd op de gecombineerde (kelder en begane grond) bouwtekening met ontgravingsdieptes in NAPhoogtes (separaat pdf-bestand) Het plan- en onderzoeksgebied: te begeleiden en op te graven zones (separaat pdf-bestand) Bureauonderzoek Lange Baan (separaat pdf-bestand) Naar het ideaal van Albrecht Dürer. De Stratemakerstoren. Een bouwhistorische documentatie, uitwerking en verslaglegging van de Stratemakerstoren te Nijmegen. Hein Hundertmark juni 2011 (separaat pdf-bestand) Te verwachten aantallen (aanwezig in deze tekst)

4 4 HOOFDSTUK 1 ADMINISTRATIEVE GEGEVENS ONDERZOEKSGEBIED Projectnaam Provincie Gemeente Plaats Toponiem Kaartbladnummer x,y coördinaten Lange Baan/Valkhofheuvel uitbreiding accommodatie museum De Stratemakerstoren (Lb8). Gelderland Nijmegen Nijmegen Lange Baan 40C / : centrumcoördinaat: ABK-status (gemeentelijk) Z-02, archeologisch rijksmonument (waarde 4) Z-08, terrein van zeer hoge archeologische waarde (waarde 3) CMA/AMK-status 961 CMA-nr. 40C-025: rijksmonumentnummer , zeer hoge archeologische waarde beschermd Archis-onderzoeksmeldingsnummer Archis-monumentnummer rijksmonumentnummer Archis-waarnemingsnummer n.v.t. Oppervlakte plangebied ca m 2 Oppervlakte onderzoeksgebied Het te begeleiden deel bedraagt ca.499 m 2 m en het op te graven deel ca 587 m 2 Huidig grondgebruik Bebouwing/erf/weg/park: - Museum Stratemakerstoren - Lange Baan (straat) - Valkhofheuvel (park)

5 5 HOOFDSTUK 2 AANLEIDING EN MOTIVERING VAN HET ONDERZOEK 2.1 Aanleiding en motivering Het Museum De Stratemakerstoren, gevestigd te Nijmegen, Waalkade 83-84, is voornemens met een drietal partners de accommodatie uit te breiden op het nog onbebouwde terrein in de hoek Lange Baan Valkhofheuvel Groene Balkon/Veertrappen (bijlage 1). Het gaat hierbij om een terrein van zeer hoge archeologische waarde (waarde 3 op de Archeologische Beleidskaart van Nijmegen). Een deel is zelfs onderdeel van een archeologisch rijksmonument (waarde 4). Ook is het gebouw zelf, de Stratemakerstoren van rijkswege beschermd. In de jaren 80 van de vorige eeuw is er eerder archeologisch onderzoek verricht door de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodermonderzoek (bijlage 1). Bij deze bijlage wordt nadrukkelijk opgemerkt dat de positie van de werkputten van de ROB ontleend is GIS-gegevens die zijn gegeneerd in 1997 (Deltaplan), waarvan bekend is dat niet alle werkputten exact in het RD-systeem op hun plek liggen. In 1979 is er in de Lange Baan een riool aangelegd in de 16 e -eeuwse zandophoging (aanaarding) tegen de binnenzijde van 16 e -eeuwse Stratemakerstoren. Deze aanaarding moet hebben plaats gevonden in de periode van versterking en vervanging van de stadsverdediging in de jaren 30 van de 16 e eeuw. Het zandpakket moet zeker op grond van de bouwhistorische gegevens van de Stratemakerstoren - 6 m dik zijn. De binnenzijde van de Stratemakerstoren/de Bastei is in 1987 door de ROB archeologisch onderzocht, echter deze opgraving is niet uitgewerkt (bijlage 1). Op de beschikbare gescande veldtekening is te zien dat men hier gegraven heeft tot 10,60 m + NAP. De bovenzijde van het ingemeten gedeelte van de 13 e -eeuwse voorganger het Werner van Hezetorentje ligt op 10,49 m + NAP. Of men nadien nog dieper heeft gegraven, en eventueel de fundering heeft weggebroken, is onbekend. Men heeft waarschijnlijk niet tot aan de onderzijde van de funderingen van De Bastei gegraven. Het resterend niet eerder onderzochte deel van de 13 e -eeuwse voorganger van de Stratemakerstoren ligt vermoedelijk nog onder de betonnen vloerplaat in het zuidelijke deel van de Bastei. Hierover ontbreken verdere gegevens. Op 20 mei 2011 is, net buiten het rijksmonument Valkhof, een eerste waardestellend archeologisch onderzoek (protocol IVO-P) uitgevoerd. 1 Zoals verwacht zijn er sporen gevonden uit de (laat-)romeinse tijd, de late middeleeuwen en nieuwe tijd. Alle sporen horen tot het complextype nederzetting en in het geval van het laat-romeinse muurwerk (de bovenzijde ligt op 13,26 m + NAP), een groot blok kalkmortel met daarin stukken tufsteen en enige Grauwacke (kwartsitische zandsteen), behoort het wellicht tot het complextype versterking. De samenstelling van het Romeinse muurwerk vertoont veel gelijkenis met de nabijgelegen laat- Romeinse muur, die aan de Waalkade is aangetroffen. Met het onderzoek van november 2012 zijn circa 1 tot 2 m onder het huidige maaiveld bouwsporen gevonden van het voormalige pand op Lindenberg nr Deze sporen dateren vanaf de 16 e -17 e eeuw tot en met de late 19 e eeuw. Omdat er verder niet verdiept mocht worden kan slechts het vermoeden geuit worden dat onder het 16 e -eeuwse niveau oudere sporen behouden zijn gebleven. Bij de direct aangrenzende opgravingsput van de ROB-1056 is in 1989 namelijk op een dieper gelegen niveau een bruine leemlaag aangetroffen, die als laat-middeleeuwse huisvloer mag worden geïnterpreteerd. De conservering van de laat-middeleeuwse bouwsporen is redelijk tot goed. 3 Tevens zijn intacte delen van de 19 e -eeuwse bestrating op het achtererf van het perceel aangetroffen. Deze resten kunnen tot het complextype nederzetting, stad (NS) worden gerekend. De aangetroffen sporen van Lb7 beperken zich tot het noordelijke deel van de proefsleuf. De hogere delen in het zuidelijke deel zijn tijdens de sloop in 1950 verstoord. Op 11 augustus 2014 is een definitieve combinatietekening gemaakt van de meest recente bouwtekeningen (kelder en begane grondniveau) gecombineerd met de archeologisch bekende gegevens (bijlage 2). Hierbij is gelet op de verstoringsdiepte ten gevolge van de nieuwbouw in relatie tot het eerst aangetroffen archeologisch sporenniveau. Geconcludeerd wordt dat de geplande bouwkundige bodemingrepen een dusdanige bedreiging vormen, dat het archeologische bodemarchief ter plaatse grotendeels of geheel zal worden vernietigd. Een archeologisch onderzoek, in de vorm van een archeologische begeleiding (ABprotocol opgraven) en een opgraving, zijn dan ook noodzakelijk (bijlage 3). 1 Den Braven 2011a en 2011b. 2 Den Braven Den Braven 2012.

6 6 Aan de noordelijke buitenzijde van de Bastei zal de oorspronkelijke natuurstenen plint of voet, die oorspronkelijk in de Waal stond, weer zichtbaar worden gemaakt voor het publiek. Hiertoe zal een smalle strook ontgraven worden tot een diepte van 11,36 m + NAP. Verwacht wordt mede op basis van begeleidingen van de hoogwaterkering (2007) op de Waalkade dat hier sprake zal zijn van recente (jaren 80 vorige eeuw) opgebrachte grond. Hier zal een archeologische begeleiding plaatsvinden. Binnen in de Bastei is een tweedeling in de archeologisch te verrichten werkzaamheden gemaakt. Het eerder door de ROB onderzochte noordelijke en met zand aangevulde deel zal archeologisch begeleid worden. Hier ter plaatse van toekomstige expositieruimte B.00 zal het weer ontgraven tot 10,60 m + NAP begeleid worden. Hierbij is uitgegaan dat de ROB destijds nadien niet dieper heeft opgegraven. Hierna (van 10,60 tot 9,56 m + NAP) dient een opgraving plaats te vinden. Uitgangspunt hierbij zal zijn om het plattegrond van het 13 e -eeuwse Werner van Hezetorentje en de stadsmuur in situ te behouden. De op deze plaats geplande liftschacht (Bk.02) ter plaatse van het torentje zal waarschijnlijk moeten worden verplaatst (lees: omgeruild met de geplande trap Bk.01) vanwege de aanlegdiepte (8,21 m + NAP). Het slopen van de betonnen plaat in het zuidelijk deel van de Stratemakerstoren (lifthal Bk.04) moet worden begeleid omdat het niet is duidelijk of hier het resterend deel van de 13 e -eeuwse toren en van de stadsmuur nog aanwezig is. Na het slopen van de betonnen plaat zal al naar gelang de bevindingen (verstoord/onverstoord) aansluitend een opgraving starten. Het resterend deel van de toekomstige expositieruimtes (Bk.05 en Bk.06), gelegen in de Lange Baan, zal archeologisch worden begeleid omdat hier verwacht wordt dat het riool is aangelegd in een 16 e -eeuws aanaardingspakket. Mogelijk dat ook in recentere tijd de Lange Baan is opgehoogd. Rekening houdend met de helling in het terrein zullen eventuele archeologische sporen diep gelegen zijn, lager dan het ontgravingspeil van de toekomstige expositieruimte. De toekomstige entree/hoofdingang (Ek ) moet worden opgegraven vanwege de ontgravingsdiepte (wisselend 9,56, 13,43 en 14,03 m + NAP) en het niveau van archeologische sporen in vlak 1 (circa 14,92 m + NAP), dat tijdens het proefsleuvenonderzoek (Lb6 en Lb7) kon worden waargenomen. Op het einde van kanonsgang Sk0.1 zal vanwege veiligheidseisen (brandweervoorschriften) een doorgang moeten worden gemaakt door een bestaande muur van het rijksmonument. Deze doorbraak moet archeologisch-bouwhistorisch worden gedocumenteerd. Bij de werkzaamheden in het amfitheater Sk0.2 zal er zo min als mogelijk gesloopt gaan worden, maar waarschijnlijk zal ook hier een begeleiding moeten plaatsvinden. Ten slotte zal bestaande ondergrondse infrastructuur als kabels, leidingen en, riolering moeten worden vervangen en opnieuw worden aangelegd. Ook deze werkzaamheden zullen moeten worden begeleid.

7 7 HOOFDSTUK 3 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK Soort onderzoek Bureauonderzoek, zie bijlage 4. Uitvoerder Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Uitvoeringsperiode mei 2011 Rapportage Kuppens 2011 (rapportage bureauonderzoek Lange Baan, Project Lb5) Vondsten/documentatie Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Soort onderzoek IVO-P Uitvoerder Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Uitvoeringsperiode 20 mei 2011 Rapportage Den Braven 2011b Vondsten/documentatie Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Soort onderzoek IVO-P Uitvoerder Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Uitvoeringsperiode november 2012 Rapportage Den Braven 2012 Vondsten/documentatie Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Soort onderzoek Bouwhistorisch onderzoek, zie bijlage 5. Uitvoerder H.F.G. Hundertmark i.o.v. Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen Uitvoeringsperiode April-mei 2011 Rapportage Hundertmark 2011 Vondsten/documentatie Bureau Archeologie en Monumenten gemeente Nijmegen

8 8 HOOFDSTUK 4 ARCHEOLOGISCHE VERWACHTING 4.1 Regionale archeologische en cultuurlandschappelijke context Het onderzoeksterrein is gelegen op het overgangsgebied van de spoelzandwaaier (sandr) van de stuwwal bij Nijmegen en de oeverafzettingen van de Waal. Die spoelzandwaaier is tijdens en na de voorlaatste ijstijd (Midden-Saalien, circa jaar geleden) ontstaan; de oeverafzettingen van de Waal in het Holoceen (vanaf circa jaar geleden). Het onderzoeksterrein maakt deel uit van het terrein Nijmegen-Centrum (Z-08), dat een zeer hoge archeologische waarde heeft. Binnen dit terrein liggen de rijksmonumenten Valkhof Kelfkensbos. Het onderzoeksterrein is gelegen in de helling van de Valkhofheuvel, behorend bij Het Valkhof, rijksmonumentnummer De Stratemakerstoren is als gebouwd monument van rijkswege beschermd. Binnen en op korte afstand van het onderzoeksgebied bevinden of bevonden zich (historische bronnen) : - de in oorsprong uit de 13 e of 14 e eeuw daterende Veerpoort; - 15 e -eeuwse (en latere) oeverversterkingen en kademuren; - de Stratemakerstoren (met 13 e -eeuwse voorganger) en aangrenzende delen van de 13 e - en 16 e -eeuwse stadsmuur; - het westelijke deel van de Lange Baan met daaraan grenzende bebouwing; - het noordelijke deel van de Lindenberg met daaraan grenzende bebouwing; - delen van het zgn. Groene Balkon en de later aangelegde Veertrappen; - de Valkhofheuvel. Het onderzoeksgebied van de tweede proefsleuf bevindt zich in de helling van de Valkhofheuvel (1) aan de weg genaamd de (2) Lange Baan, die tegenwoordig vanaf de benedenzijde van de Veertrappen in oostelijke richting loopt tussen de Stratemakerstoren (3) en de voet van de Valkhofheuvel. Zie voor een uitvoerig overzicht van uitgevoerde onderzoek de bureaurapportage (bijlage 4). Ad 1. Valkhofheuvel 4 Tijdens waarnemingen zijn door Jan Jacob Weve, stadsarchitect en directeur van de Nijmeegse Gemeentewerken, in voor de deur van de St. Nicolaaskapel (de Karolingische of heidense kapel) sporen gevonden van twee langwerpige grafmonumenten (langbedden) alsmede een urn uit de late bronstijd ( voor Chr.). 5 In tegenstelling tot de voorgaande perioden, waarin een graf slechts voor enkele personen binnen een familie of samenleving is bestemd, kregen in de late bronstijd en vroege ijzertijd veel meer leden van de samenleving een crematiegraf. Grafvelden uit die periode kunnen dan ook uit honderden graven bestaan, de reden waarom deze periode ook wel de urnenveldentijd wordt genoemd. De meeste in Nijmegen bekende urnenvelden uit die tijd bevinden zich op de hogere delen van Nijmegen. Deze waren gelegen op het Kops Plateau, op de Hunerberg en op het Valkhof/Kelfkensbos. Deze locaties zijn niet toevallig gekozen. Het Kops Plateau en de Hunerberg waren al eeuwenlang een belangrijke plaats voor begravingen. Kennelijk speelde het landschap ook bij de aanleg van begraafplaatsen een belangrijke rol. Ook de stedelijke nederzetting Oppidum Batavorum uit de 1 e eeuw na Chr., waarvan vele resten op Kelfkensbos en het aanpalende St. Josephhof zijn aangetroffen, moet zich over het Valkhof hebben uitgestrekt. De afwezigheid van direct aan de Romeinse tijd voorafgaande bewoningssporen doet vermoeden dat deze nederzetting door de Romeinen is gesticht. De archeologische overblijfselen tonen een sterk geromaniseerde samenleving. De opzet en het stratenplan van de nederzetting en de rijk ingerichte huizen en vondsten verraden een sterk geromaniseerde bevolking en grote welstand. Het lijkt er dan ook op dat hier weinig Bataven gewoond hebben; we moeten eerder denken aan lieden uit Gallië (Frankrijk) en Italië. Tijdens de Bataafse opstand in 69/70 na Chr. is de stedelijke nederzetting door Julius Civilis en zijn mede-opstandelingen in brand gestoken en daarna niet meer opgebouwd. In de 4 e eeuw na Chr. lijkt er een sterke bevolkingsafname te hebben plaatsgevonden. De periode wordt gekenmerkt door onrust, en de bevolking lijkt zich in groten getale teruggetrokken te hebben van het platteland en zich te concentreren in enkele centra. Ook de Romeinse stad Ulpia Noviomagus is in deze periode opgegeven. In plaats daarvan wordt rond 300 na Chr. op het Valkhof een militaire versterking aangelegd, waar omheen ook niet-militairen hebben gewoond. Het bijbehorende grafveld strekt zich uit van 4 Informatie afkomstig van de Archeologische Beleidskaart gemeente Nijmegen, Fontijn 1996, 41.

9 9 het stadhuis tot aan de Mariënburg en de Ziekerstraat. Van de laat-romeinse versterking zijn bij voormalig cultureel centrum de Lindenberg en op het Kelfkensbos de bijbehorende grachten en de restanten van een muur opgegraven. Andere resten van deze versterking zullen in de bodem van het Valkhof en directe omgeving bewaard zijn gebleven. De militaire versterking op het Valkhof zal aan het eind van de 5 e eeuw nadat de Romeinen zich definitief uit onze streken hadden teruggetrokken over zijn gegaan in Merovingische handen. Het is onduidelijk hoe het terrein in deze tijd exact is gebruikt. Mogelijk krijgt een deel van het terrein een religieuze functie met de bouw van de eerste parochiekerk in Nijmegen. Het Valkhof wordt in ieder geval gebruikt als begraafplaats, getuige de vondst van enkele graven in de zogenoemde Barbarossa-ruïne. In de 8 e eeuw laat Karel de Grote een palts (koninklijk paleis) bouwen op het Valkhof. In de 9 e eeuw wordt deze palts meerdere malen als versterking omschreven. Of hier de resten van de laat-romeinse versterking worden bedoeld of juist nieuw aangelegde verdedigingswerken is nog een punt van discussie. 6 In de 12 e eeuw wordt de palts onder Keizer Frederik Barbarossa grondig verbouwd, waarbij een nieuw gebouwde donjon (woontoren) een beeldbepalend element vormt. Vanaf het moment dat de versterkte palts in de 15 e eeuw binnen de stadsmuren komt te liggen, verliest deze geleidelijk zijn verdedigende functie en raakt in verval. In de jaren wordt het uiteindelijk grotendeels gesloopt. Slechts enkele onderdelen zijn vervolgens opgenomen in het Valkhofpark dat aan het begin van de 19 e eeuw is ontworpen en waarvan enkele elementen nu nog steeds in vrijwel ongewijzigde vorm bestaan. Van de Karolingische palts is bovengronds niets meer bewaard gebleven. Van de palts staan alleen nog de jongere St. Nicolaaskapel (gebouwd rond 1030) en de Barbarossa-ruïne (gebouwd in de 12 e eeuw) nog overeind. Het is onduidelijk hoeveel ondergronds bewaard is gebleven van de Karolingische palts en de latere opvolgers hiervan. Verder bevinden zich - zie ook de beschrijving van het Rijksmonument - bovenop de Valkhofheuvel relicten uit de Tweede Wereldoorlog, zoals bunkers en loopgraven. Sporen en vondsten uit deze periode kunnen ook aan de voet van de Valkhofheuvel worden aangetroffen. Ad 2. Lange Baan De Lange Baan die voor de Tweede Wereldoorlog iets noordelijk lag werd voorheen vermoedelijk met Heelstraat aangeduid. 7 De oudste vermelding hiervan dateert uit Getuige diverse stadsplattegronden moet dit perceel al vanaf de 16 e eeuw bebouwd zijn geweest. In historische bronnen zijn de eigenaren van het perceel terug te traceren tot de periode Het kort vóór 1639 door Isaac van Geelkercken vervaardigde vogelvluchtplan van de stad Nijmegen laat tussen de Veerpoort en de Stratemakerstoren een enkel gebouw zien (direct achter de stadsmuur en vermoedelijk langs de noordzijde van de Lange Baan). Langs de zuidzijde van de Lange Baan is geen bebouwing te zien. Langs de Strikstraat en de Steenstraat is wél bebouwing ingetekend. De Lindenberg lijkt een onverharde holle weg. De voet van de Valkhofheuvel laat iets van een keermuur zien Het kort vóór 1649 door Henric Feltmann getekende vogelvluchtplan van de Stad Nijmegen toont enkele gebouwen tussen de Veerpoort en de Stratemakerstoren (vermoedelijk langs de noordzijde van de Lange Baan). Op de hoek van de Lindenberg/Lange Baan zijn enkele gebouwen langs de oostzijde van de Lindenberg en enkele gebouwen langs de zuidzijde van de Lange Baan zichtbaar. De Lindenberg lijkt een onverharde holle weg. Op de tekening is mogelijk een keermuur langs de voet van de Valkhofheuvel zichtbaar. Langs de Strikstraat en de Steenstraat is bebouwing ingetekend. Op het uit 1669 daterende geschilderde vogelvluchtplan van de stad Nijmegen van Henric Feltman zijn tussen de Veerpoort en de Stratemakerstoren langs de noordzijde van de Lange Baan enkele gebouwen zichtbaar. Op de hoek van de Lindenberg/Lange Baan staat slechts een enkel gebouwtje afgebeeld (vermoedelijk langs de zuidzijde van de Lange Baan). Langs de Strikstraat en de Steenstraat is bebouwing aangegeven. De Lindenberg is als weg niet te herkennen. Een eventuele keermuur langs de voet van de Valkhofheuvel is niet waarneembaar. Op een uit 1859 daterende prent van P. Post (Veerpoort) is bebouwing te zien langs de noordzijde van de Lange Baan. Eventuele bebouwing langs de zuidzijde van de Lange Baan is aan het oog onttrokken Ook een foto uit 1865 van de Veerpoort met Stadsherberg laat bebouwing zien langs de noordzijde van de Lange Baan. Eventuele bebouwing langs de zuidzijde van de Lange Baan is niet waarneembaar. Een in 1930 gemaakte foto van de Lange Baan laat oostelijk van de driehoekige inham een ongeveer één meter hoge grondkerende muur zien met daarboven op een hekwerk. Een uit 1955 daterende foto van de oude Valkhoftrappen met Groene Balkon laat de voet van de Valkhofheuvel goed zien. 6 Leupen Kuppens 2011, Van Schevichaven 1986, Kuppens, 2011,

10 10 Op de kadastrale kaart van 1832 staan ter hoogte van de reeds uitgevoerde proefsleuf twee percelen met bebouwing aangegeven. Het meest noordelijke perceel (C424) is in 1832 in bezit van Jan Gerardus ten Boven, van beroep koopman en die hier een pakhuis bezit. Het zuidelijke perceel (C425) dat met de reeds uitgevoerde proefsleuf aangesneden is, is in 1832 in bezit van Paulus Linders die hier eveneens een pakhuis bezit. Waarschijnlijk is dit perceel pas vanaf de 19 e eeuw bebouwd. Ad 3 Stratemakerstoren/De Bastei In 2011 is door H. Hundertmark een aanvullend bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd naar de Stratemakerstoren en een samenvattend rapport geschreven (bijlage 5), waarbij de archeologische documentatie uit (ROB), alsmede het bouwhistorisch onderzoek uit en de documentatiegegevens uit 1999 als uitgangspunt zijn genomen. 10 Van de bouwhistorische opnamen uit 1987 is hierbij geen gebruik gemaakt, omdat deze qua gedetailleerdheid en compleetheid overtroffen werd door het bouwhistorisch onderzoek uit en In 1987 zijn bij het archeologisch onderzoek van de ROB een laat-13 e -eeuwse voorganger van de Stratemakerstoren (het vermoedelijke Werner van Hezetorentje) en een laat-13 e -eeuwse stadsmuur aangetroffen. De 13 e -eeuwse stadsommuring aan de Waal is gefaseerd tot stand gekomen. 12 Het lijkt er op dat de stadsmuur- ter plaatse van de Stratemakerstoren- aan de Waalzijde van west naar oost is aangelegd en in de voet van de Valkhofheuvel tijdelijk stopte (bouwfase 1). Waarschijnlijk werd dit deel van de stadsmuur vanaf de Veerpoort gebouwd en eindigde in de heuvelvoet van de Valkhofburcht. 13 Deze tijdelijke bouwbeëindiging (bouwstop) was een weloverwogen strategische keuze omdat de stad aan de westzijde beschermd werd door de Valkhofburcht en de noordelijke helling van de Valkhofheuvel met aan haar voet de Waal de toenadering tot de stad met haar in aanbouw zijnde stadsommuring beduidend meer bemoeilijkte dan de havenkade aan de Waal. De voorganger van de Stratemakerstoren en de stadsmuur worden door Hundertmark op grond van aanvullende bouwhistorische data (metselverband, baksteenformaat, tienlagenmaat e.d.) specifieker gedateerd in het laatste kwart van de 13 e eeuw ( ). 14 Er is sprake van Vlaams verband wat een indicatie kan zijn voor een bouwdatering in de late 13 e eeuw. 15 De gebruikte baksteenformaten in de stadsmuur (bouwfase 1) zijn 28/28,5/29 x 13,5 x 7/7,5 cm, en de 5-lagenmaat bedraagt 41,5 cm.. De stadsmuur had in dit deel een dikte van circa 115 cm zodat er sprake was van een 4-steens dikke stadsmuur. Er zijn geen sporen of aanwijzingen aangetroffen voor een stenen of eventuele houten weergang Na voltooiing van fase 1 werd er waarschijnlijk eerst gestart met het binnen de stadsommuring brengen van het Valkhof. Mogelijk werd eerst de muur aan de landzijde (zuid- en oostzijde) van de Valkhofheuvel opgetrokken om volgens Hundertmark te eindigen met de muur tussen de Waal en burchtheuvel. De bouwrichting van de stadsmuur tussen Waal en Valkhofheuvel was van oost naar west en eindigde met de bouw van de (13 e -eeuwse) voorganger/toren van de huidige Stratemakerstoren (bouwfase 2). Geconstateerd is dat de binnenhoek tussen de stadsmuur en deze toren aan de landzijde in verband zat zodat en er dus sprake is van één bouwfase. Zowel in de stadsmuur als het torenrestant is ook sprake van Vlaams verband met steenformaten van 28/28,5/29 x 13,5 x 7/7,5 cm, een 10-lagenmaat van 81,5 cm, die eveneens een datering in de laatste kwart van de 13 e eeuw mogelijk maken. De stadsmuur had in dit deel (bouwfase 2) een dikte van circa 140 cm zodat er sprake was van een 5-steens dikke stadsmuur. De oostelijke stadsmuur in bouwfase 2 had een zwaardere dikte dan de stadsmuur van bouwfase 1, wat mogelijk te maken heeft met de grondkerende functie en de gronddruk van de voet van de Valkhofheuvel. Waarschijnlijk was een stenen of houten weergang ook hier niet nodig vanwege het enorme niveauverschil 10 Hundertmark 2011, 5. In deze rapportage zijn alle bekende documentatiegegevens over de Stratemakertoren bijeengebracht: Archiefmap afd. Bouwen en Wonen 2011 mevr. H. Peterse, senior beleidsadviseur. cultuurhistorie, gemeente Nijmegen; kopieën opgravingstekeningen en foto s dhr. K. Brok, Opgravingsmanager gemeente Nijmegen; Bouwhistorisch rapport van P. Joppen 1995 dhr. K. Brok, Opgravingsmanager gemeente Nijmegen; Historische gegevens stadsommuring en stadsplattegronden 2011 mevr. F. de Roode, Senior Archeoloog gemeente Nijmegen; Onderzoek- en documentatiegegevens en tekeningen 1999 dhr. J. Soentgerath Freelance bouwhistoricus. 11 Hundertmark 2011, 11 en 15: het gaat om het archeologisch onderzoek uit onder leiding van H. Sarfatij van de toenmalige Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB, nu RCE) en uitgevoerd door G. Tak en N. de Weerdt; een bouwhistorische onderzoek uit door P. Joppen en een bouwhistorische documentatie uit 1999 door J. Soentgerath. Ook heeft A. Warffemius van het toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ, nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)) in 1987 tijdens de vrijlegging van de Stratemakerstoren een bouwhistorische opname verricht. Van het onderzoek uit 1987 is geen gebruik gemaakt omdat deze qua informatie en compleetheid door daaropvolgende onderzoeken werd overtroffen. 12 Hundertmark 2011, 23, fig. 16. De Roode 2012, Hundertmark 2011, 23 en Hundertmark 2011, 17-18, fig. 11 en 12, 21, fig. 14, 23, fig. 16 en Hundertmark 2011, 24.

11 11 aan de stads - en Waalzijde van de stadsmuur. De toren had oorspronkelijk een hoefijzervormige plattegrond met muurdiktes van circa 230 cm, zodat er sprake was van een 8-steens dikke torenmuur. Mogelijk werd nog tijdens de voltooiingswerkzaamheden aan de toren de stadsmuur tussen toren en fase een gesloten. Dit kan als een aparte bouwfase (bouwfase 3) geïnterpreteerd worden. Deze fase heeft een bouwrichting en muurdikte die overeenkomt met de muurdikte van de eerste fase en sloot met een scherpe hoek aan op de achtergevelhoek van de toren van fase twee. Het is onduidelijk of deze fase vanwege de heuvelvoet nog een richtingscorrectie heeft gehad. 16 De baksteenformaten en lagenmaat van deze bouwfase 3 zijn overeenkomstig met de formaten van de twee voorgaande bouwfasen Archeologische opgravingen en waarnemingen binnen en nabij het onderzoeksgebied 17 Binnen en nabij het onderzoeksgebied zijn in de periode vanaf ca door diverse instanties archeologische opgravingen en waarnemingen uitgevoerd (bijlage 2 en bijlage 4). Probleem is dat de resultaten van bedoelde activiteiten slechts zeer ten dele zijn gepubliceerd, laat staan dat er sprake is van een gedegen archeologisch samenhangend verhaal. In het bureauonderzoek (projectcode Lb5) is een uitvoerig verslag opgesteld van deze opgravingen en waarnemingen (bijlage 4). 18 Ook wordt nogmaals opgemerkt dat de positie van de diverse ROB-opgravingsputten (bijlage 2) niet correct is. De gegevens zijn afkomstig van de ROB (Deltaplan 1997). Hieruit volgt nu een selectie: Archeologische activiteiten Brunsting ( ) In de periode werd door de gemeente Nijmegen het Saneringsplan Benedenstad uitgevoerd. Onderdeel van dit Saneringsplan vormde de sloop van vervallen panden en herinrichting van het gebied, globaal begrensd door Waalkade, Lindenberg, Burchtstraat en Grotestraat. Binnen en nabij het onderzoeksgebied betekende dat de sloop van panden langs de Lange Baan, Lindenberg en Steenstraat, alsmede de bouw van het Groene Balkon. Het sloop- en graafwerk werd in die periode min of meer in de gaten gehouden door de ook op vele andere plaatsen in Nijmegen actief opererende prof. H. Brunsting, verbonden aan het RMO te Leiden, en vanaf het midden van de jaren 50 nauw samenwerkend met de ROB. Brunsting heeft slechts in één publicatie beknopt verslag gedaan van hetgeen hij tijdens de graaf- en sloopwerkzaamheden binnen en nabij het onderzoeksgebied heeft waargenomen. 19 Brunsting beschrijft dat in het oostelijke deel van de bouwput van het Groene Balkon zwaar Romeins tufstenen/natuurstenen muurwerk te zien was. Bedoeld muurwerk eindigde in een kelderstructuur. Brunsting meldt dat de muurresten vermoedelijk restanten zijn van een villa-achtig Romeins gebouw gelegen tegen de voet van de helling of tegen een terrasmuur. Aan de noordelijke voet van het muurwerk heeft Brunsting overal sporen van intense bewoning aangetroffen (paalgaten en funderingen van veldkeien). De stratigrafie leverde woonen ophogingslagen uit de late 1 e eeuw op. De sporen dateren volgens Brunsting uit de 1 e tot en met de 4 e eeuw. Opgravingscampagnes ROB Onder verantwoordelijkheid van de toenmalige Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) werden in de periode in de benedenstad van Nijmegen en op/nabij de Waalkade diverse opgravingscampagnes en waarnemingen uitgevoerd. Hierbij is in totaal een terrein van circa acht hectare onderzocht. Het onderzoek vond plaats in het kader van het onderzoeksproject Urbanisatie in het Nederlandse rivierengebied tijdens de middeleeuwen waarbij ook Tiel, Deventer en Dordrecht onder de loep zijn genomen. Voor Nijmegen heeft het onderzoek geresulteerd in een reeks korte rapportages in de jaarverslagen van de ROB. Het proefschrift van Hemmy Clevis gaat op basis van gecombineerd historischarcheologisch onderzoek in op de micro-topografische ontwikkelingen van Nijmegen in de periode tussen 1300 en Het onderzoeksproject van de Benedenstad is verder niet integraal uitgewerkt en gepubliceerd. Binnen het onderzoeksgebied is ROB-opgravingsput 1056 relevant. De put is in april 1989 aangelegd. Zie voor de locatie van de opgravingsput (bijlage 2). Aan de bij deze opgravingsput behorende ROBveldtekening nr kunnen de navolgende gegevens worden ontleend: - Eén aangelegd vlak en een oostprofiel zijn getekend, - Vlak 1: afmeting op vlak 4 m lang en 1,5 m breed. - Bovenkant vlak 1 op 12,90 m +NAP, met lokale verdiepingen voorlangs het profiel. - Overwegend geel zand, met daarin kuilen/depressies, gevuld met baksteenpuin. 16 Dit zou met het archeologisch onderzoek beantwoord kunnen worden. 17 Kuppens 2011, Kuppens 2011, Brunsting, 1955.

12 12 - Oostprofiel: 6 m breed, - Bovenkant profiel (maaiveld) 15.50/ NAP, - Onderkant profiel op 12,20 m +NAP, - Tot 14,00 m +NAP verstoord. Vervolgens laag lichtbruin/grijs zand met mortel en baksteenpuin. Op m +NAP restant van lemen vloer. Links en rechts in het profiel ingravingen (kuilen) gevuld met grijs/bruin zand met baksteenpuin en mortel. Vast geel zand vanaf 13,30 m +NAP. Er is geen vondstmateriaal bekend en er zijn geen foto s beschikbaar. De resultaten van dit onderzoek zijn niet gepubliceerd. Opgravingscampagnes BAMN In de periode werden door de Bureau Archeologie en Monumenten van de gemeente Nijmegern aan de Lange Baan drie archeologische projecten (Lb1 t/m Lb3)uitgevoerd (bijlage 2). Alle drie de projecten hebben betrekking op archeologische werkzaamheden binnen de Stratemakerstoren. In 1991 werd een waterkelder, die vanaf de 18 e eeuw is opgevuld met puin, uitgegraven. In 1993 werden de west- en oostvleugel van de onderaardse gang in de toren tot aan de stadsmuren vrijgelegd. Tussen het puin zaten vooral vondsten uit de 18 e -19 e eeuw. Alle uitgegraven ruimtes zijn nu zichtbaar en/of toegankelijk gemaakt. 20 In de periode werden binnen en in de omgeving van het onderzoeksgebied diverse archeologische projecten uitgevoerd (Lb4 en Li1 t/m Li5). Voor ons onderzoek zijn uitsluitend de projecten Lb4 en Li3 van belang (bijlage 5). De overige projecten liggen te ver van het onderzoeksgebied verwijderd. In november 1993 werd tijdens het graven van de funderingskuil (in de voet van de Valkhofheuvel) ten behoeve van een transformatorhuisje een waarneming uitgevoerd nabij de toenmalige Valkhoftrappen, ten zuiden van de Lange Baan (Lb4, zie bijlage 2) Er werden sporen van muurwerk, bestrating en een keermuur van het Valkhof en de aanzet van een trap naar het Valkhof aangetroffen, daterend uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd. 21 In de periode april-mei 1998 werden onder de projectcode Li3 meerdere waarnemingen gedaan aan de Lindenberg. 22 Een van de waarnemingen betrof muurwerk in een funderingssleuf ten behoeve van de bouw van een nieuwe grondkerende muur langs de westzijde van het Valkhofplateau (oostzijde Lindenberg, ongeveer halverwege de Lindenberg). In de funderingssleuf werden restanten van een bakstenen muur uit de late middeleeuwen of nieuwe tijd aangetroffen. Vermoedelijk betrof het hier een restant van de fundering van het omstreeks 1950 gesloopte gebouw van de Sociëteit Burgerlust. De andere waarneming betrof een deel van de Romeinse gracht in een midden in de Lindenberg gegraven rioolsleuf (globaal tussen Veertrappen en Voerweg). Het aangetroffen deel van de gracht moet onderdeel zijn geweest van de langs de westzijde van het 4 e -eeuwse castellum aangelegde gracht. De gracht was noord-zuid georiënteerd. In het vrijliggende deel van de gracht werden diverse fragmenten aardewerk aangetroffen (ROM t/m NT). In de rioolsleuf werden verder de restanten van een met puin gevulde bomkrater uit de Tweede Wereldoorlog en het restant van een keldervloer (baksteen, LME) aangetroffen. Sloop panden westzijde Lindenberg/begeleiding door OGA-Bogaers Nadat in november 1968 een begin was gemaakt met het grondwerk voor het cultureel centrum De Lindenberg (westzijde Lindenberg en ten zuiden van het Groene Balkon) werden door studenten van de toenmalige Katholieke Universiteit Nijmegen met regelmaat waarnemingen uitgevoerd in de bouwput. De activiteiten werden begeleid door het aan de universiteit verbonden Instituut Oude Geschiedenis en Archeologie (OGA) van prof. J.E. Bogaers. Hij legde hetgeen werd waargenomen ook summier vast. 23 In de bouwput werden de restanten van een Romeinse spitsgracht aangetroffen. De spitsgracht moet hebben behoord tot de Romeinse versterking die omstreeks de 4 e eeuw op de Valkhofheuvel heeft gelegen. De spitsgracht is over een afstand van 25 tot 30 meter gezien en kende een noord-zuid oriëntatie. De gracht heeft zich ongetwijfeld nog verder in noordelijke richting (richting de Waal) voortgezet. Bouw Groene Balkon In het Regionaal Archief te Nijmegen (RAN) bevinden zich diverse stukken ondergebracht binnen de Collectie Stads Kern Onderzoek Nijmegen. 24 In de collectie bevinden zich o.a. diverse omstreeks 1954 door de afdeling Fotografie van het Commissariaat van Politie te Nijmegen gemaakte foto s. De foto s zijn 20 Van Enckevort & Thijssen 1996, Van Enckevort & Thijssen 1996, Van de tot projectcode Li3 behorende waarnemingen zijn de veldgegevens voorhanden (w.o. basisformulier, veldtekeningen, vondstenlijst met vondsten, fotolijst met foto s, dagrapporten). 23 Bogaers RAN, 591 Collectie Stads Kern Onderzoek Nijmegen, nr. 42 Lindenberg

13 13 vermoedelijk gemaakt tijdens de sloopwerkzaamheden ten behoeve van de bouw van het Groene Balkon. Niet in alle gevallen is duidelijk wat er wordt afgebeeld (doorgaans muurwerk) of waar de foto s zijn gemaakt. In enkele gevallen wordt een nadere plaatsaanduiding vermeld: - funderingsmuren dwars door de Lindenberg ter plaatse van de benedenverdieping van het klooster Hallo 25 ; - steunmuur van de Valkhofheuvel ten oosten van de Lindenberg onder de tuin van Unitas 26 ; - tufstenen kelder in de Steenstraat bij de samenkomst Lindenberg-Steenstraat; - tufstenen muren achter de voormalige Proosdijhuizen onder de tuin van Bethlehem 27 ; - oude vloer of plaveisel in de Lindenberg. Sloop huizen oostzijde Lindenberg Aan de oostzijde van de Lindenberg stonden in de periode drie panden (perceelsnummers 4883, 4246 en 3302). Het pand met perceelsnummer 3302 werd in 1940 gesloopt. Beide andere panden werden omstreeks 1955 gesloopt. De sloopwerkzaamheden werden niet archeologisch begeleid en het is niet bekend tot hoe diep deze panden zijn gesloopt. Aanleg Veerpoorttrappen In de periode werd het gedeelte van het Groene Balkon, aan de zijde van de Waalkade en gelegen in het verlengde van de voormalige Lindenberg, doorbroken ten behoeve van de aanleg van de zgn. Veerpoorttrappen. Het gedeelte van het Groene Balkon gelegen aan de oostzijde van de voormalige Lindenberg (thans hoek Lange Baan/Valkhoftrappen) is daarbij onaangetast gebleven. Aangezien de aanleg van de Veerpoorttrappen voornamelijk werd gerealiseerd in het ten tijde van de bouw van het Groene Balkon met grond aangevulde deel, werden de graaf- en bouwwerkzaamheden archeologisch niet begeleid en ontbreekt derhalve enige archeologische informatie Een waardestellend IVO-P Lange Baan/Valkhofheuvel (Lb-6) Op 20 mei 2011 is door Bureau Archeologie en Monumenten een proefsleuf aangelegd net buiten het rijksmonument ter plaatse van de Lange Baan/Valkhofheuvel (Lb6). 29 Zoals verwacht zijn er sporen gevonden uit de (laat-) Romeinse tijd, de late middeleeuwen en nieuwe tijd. Aangezien de proefsleuf op een helling ligt zitten er grote verschillen in de hoogte van de aangetroffen archeologische resten. Gerekend vanaf het huidige maaiveld bevinden de sporen zich op een diepte van 1,0 tot 2,5 m. De mate van verstoring op het deel waar de proefsleuf is aangelegd, bleek evenwel groter dan aanvankelijk werd aangenomen, 30 Het terrein blijkt ter hoogte van de proefsleuf circa 1 tot 2 m onder maaiveld recentelijk (nieuwe tijd) te zijn verstoord. De bovengrond bestaat grotendeels uit (sub)recente lagen en puinpakketten, die tot 1,5 m onder het huidige maaiveld reiken. Direct onder de verstoorde lagen bevindt zich een donkerbruingrijs pakket van sterk zandige klei met bouwpuin. Waarschijnlijk gaat het hier om een laat-middeleeuws ophogings- / erosiepakket dat in de nieuwe tijd deels is vergraven. In het noordelijke deel van de proefsleuf is onder dit pakket op circa 13,35 m +NAP een circa 5 cm dikke grijze laag van sterk siltige klei waargenomen, die vooralsnog geïnterpreteerd is als oeverafzetting. 31 Onder deze laag is een pakket van geel zand met veel grind vastgesteld. De bovenzijde van dit zandpakket bevindt zich rond 13,30 m +NAP op een diepte van 2,30 m gerekend van het maaiveld. Mogelijk gaat het hierbij om pleistocene afzettingen behorend tot de spoelzandwaaier. Het oudste antropogene spoor is een groot blok kalkmortel met daarin stukken tufsteen en enig Grauwacke, bioclastische kalksteen, Romeins bouwkeramiek en Romeins aardewerk Waarschijnlijk is de kalkmortel (opus caementicium) samen met het andere materiaal verwerkt geweest in de kern van een stenen muur. De samenstelling van het muurwerk vertoont veel gelijkenis met de nabijgelegen laat-romeinse muur die aan de Waalkade is aangetroffen, echter nader onderzoek is noodzakelijk om vast te stellen of het om een doelbewust ingegraven stuk muurwerk gaat of toch een losse brok bouwpuin. Het laat-romeinse muurwerk behoort wellicht tot het complextype versterking, echter nader onderzoek is noodzakelijk om vast te stellen of dat inderdaad zo is.. Alle overige sporen, een kuil uit de late 19 e of 20 e eeuw, een 15 e -16 e -eeuwse 25 Het klooster Hallo bevond zich langs de westzijde van de Lindenberg, globaal tussen Lindenberg, Steenstraat en Strikstraat. Het klooster is in 1954 gesloopt. 26 Het pand van Unitas stond aan de oostzijde van de Lindenberg, ongeveer halverwege. 27 De Proosdijhuizen stonden aan de zuidzijde van de (oude) Vleeshouwerstraat, recht onder het hoger gelegen klooster Bethlehem. 28 Wel zijn er foto s gemaakt door Kees Brok die zeer informatief zijn. 29 Den Braven 2011b. 30 Zie hiervoor het opgestelde Programma van Eisen, Den Braven 2011a. 31 Of hier daadwerkelijk sprake is van oeverafzetting zal in het vervolgonderzoek moeten blijken. Opgemerkt wordt dat aan het begin en in de Grotestraat ook oeverafzettingen van de Waal zijn aangetroffen.

14 14 bakstenen fundering en een 18 e -19 e -eeuwse bakstenen kelder horen tot het complextype nederzetting. Van de 15 e -16 e - eeuwse fundering is het nog niet uitgesloten of het om hergebruikte bakstenen gaat in een fundering. Er is een gering aantal vondsten van diverse categorieën aangetroffen. Er zijn geen organische resten gevonden. De conservering van de verschillende materiaalcategorieën die met het onderzoek zijn aangetroffen is redelijk tot goed De omvang van de vindplaats kon gezien de geringe oppervlakte van de proefsleuf niet worden bepaald. Verder is met het onderzoek duidelijk geworden dat post-depositionele processen grote invloed hebben gehad op de sporen en resten. Daarnaast lijkt erosie van hellingsedimenten en verzakking van muurresten te hebben plaatsgevonden. Op basis van het waardestellende inventariserend onderzoek (IVO-P, Lb6) 32 en de totaalscore van de waardestelling is geconcludeerd dat de vindplaats hier wordt bedoeld: de zone buiten de grens van het rijksmonument - in principe behoudenswaardig is. De waarde van het rijksmonument zelf staat in principe vast. De vindplaats (IVO-P-Lb6) scoort laag wat betreft fysieke kwaliteit doordat het terrein ter hoogte van het waardestellende onderzoek plaatselijk sterk is verstoord. Het was echter onduidelijk of de rest van het beoogde plangebied (hoek Lange Baan Valkhofheuvel Groene Balkon/Veerpoorttrappen) dezelfde mate van verstoring kende en daarom is een tweede waardestellend onderzoek par uitgevoerd Waardestellend onderzoek (IVO-P) Lange Baan/Valkhofheuvel (Lb7) Het tweede waardestellend onderzoek (Lb7) heeft laten zien dat juist ter hoogte van de beoogde uitbreidingslocatie voor museum De Stratemakerstoren (hoek Lange Baan Valkhofheuvel Groene Balkon/Veerpoorttrappen) zich waardevolle archeologische resten in de bodem bevinden uit verschillende perioden:. Romeinse tijd Bij het eerdere proefsleufonderzoek (Lb6) is een stuk (laat-)romeins muurwerk gevonden, waarvan ook niet kon worden uitgesloten dat het om een groot brokstuk gaat dat van de helling naar beneden was gerold. Op basis van informatie uit het oostprofiel van de aangrenzende ROB-opgravingsput 1056 wordt vermoed dat het brokstuk is ingegraven in de pleistocene ondergrond. Omdat er niet verder verdiept mocht worden blijft het bij eeen vermoeden en kan alleen verder onderzoek zekerheid verschaffen. De muur inzicht kunnen verschaffen in de omvang en het karakter van de laat-romeinse nederzetting aan de voet de Valkhofheuvel. Late middeleeuwen Met het onderzoek is bebouwing ter hoogte van het pand Lindenberg nr. 7 aangetoond, dat in ieder geval teruggaat tot de 16 e -17e eeuw. Bij de aangrenzende opgravingsput van de ROB (1989) is namelijk op een dieper niveau een bruine leemlaag aangetroffen, die als laat-middeleeuwse huisvloer mag worden geïnterpreteerd. Mogelijk dat deze vloer ook op een dieper niveau nog aanwezig is ter plaatse van project Lb7. De conservering van de laat-middeleeuwse bouwsporen is waarschijnlijk redelijk tot goed. Sporen van de 15 e -eeuwse grondkerende muur, zoals aangetroffen als puinspoor in het onderzoek van de ROB (1989), zijn bij dit onderzoek Lb7 niet aangetroffen. Het uitbraakspoor moet dan gelegen hebben ter hoogte van de achtergevels van de panden aan de zuidzijde van de Lange Baan. Nieuwe tijd De met het onderzoek aangetroffen bouwsporen (bestrating, funderingen) dateren uit de nieuwe tijd (19 e eeuw). 4.2 Aard en ouderdom van de vindplaats(en) De algemene verwachting is: 1. mogelijke graven uit de late bronstijd, ijzertijd en Merovingische tijd; 2. mogelijke sporen van een versterkte nederzetting daterend uit de laat-romeinse tijd t/m de volle middeleeuwen; 3. stedelijke bewoningssporen uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd (zie ook Regionale archeologische en cultuurlandschappelijke context); 4. verstoringen en ophogingspakketten uit de nieuwe tijd. Binnen het onderzoeksgebied zijn slechts twee archeologische waarnemingen (relatief kleine werkputten) gedocumenteerd, te weten ROB-opgravingsput 1056 en BAMN-waarneming Lb4. De resultaten van het onderzoek van ROB-opgravingsput 1056 zijn niet uitgewerkt en niet gepubliceerd, alleen een oostprofieltekening is voorhanden. De opgravingsgegevens van Lb4 zijn voorhanden (basisformulier, veldtekening, 32 Den Braven 2011b.

15 15 vondstenlijst, fotolijst, dagrapporten) en eveneens niet verder uitgewerkt en gepubliceerd. Het recent uitgevoerde proefsleuven-onderzoek (Lb6 en Lb7) is wel gepubliceerd. 33 Op grond van het uitgevoerd onderzoek en op grond van (de vastgestelde waarde van) het rijksmonument moet niet worden uitgesloten dat ermogelijke graven uit de late bronstijd, ijzertijd en Merovingische tijd worden aangetroffen,, echter de kans hierop is wel gering Het aantreffen van in situ graven moet echter op voorhand niet worden uitgesloten (diep gelegen graven, afgedekt door hellingmateriaal van de Valkhofheuvel), echter de kans is nogmaals gering. Ook kan er sprake zijn van menselijk skeletmateriaal afkomstig van graven - afgegleden of doelbewust verwijderd van- de Valkhofheuvel. Binnen het onderzoek van Lb6 en Lb7 zijn er geen graven aangetroffen omdat er vanwege veiligheidsredenen niet verder verdiept kon worden. Op grond van waarnemingen van Brunsting ten tijde van de bouw van het oostelijke deel van het Groene Balkon (1954) en de recente resultaten van het onderzoek van Lb6-Lb7 worden sporen van een versterkte nederzetting daterend uit de laat-romeinse tijd verwacht. Het onderzoek van Lb6 heeft mogelijk (laat)- Romeins muurwerk opgeleverd dat qua samenstelling gelijkt op de nabijgelegen laat-romeinse muur die aan de Waalkade is aangetroffen. Een noord-zuid georiënteerde Romeinse spitsgracht (onderzoek Brunsting), die in verband wordt gebracht met het 4 e -eeuwse castellum op het Valkhofplateau kan het onderzoeksgebied raken of doorsnijden. Het is namelijk niet uit te sluiten dat de gracht een voortzetting in noordelijke richting kent. Ook de tijdens de ROB-opgravingscampagne ( ) redelijk goed gedocumenteerde opgravingsputten tussen het Besiendershuis en de voormalige Veerpoort, ten westen van de onderzoekslocatie, toonden aan dat zich grote hoeveelheden sporen (waaronder bouwsporen) uit de Romeinse tijd (en latere perioden) in de bodem bevonden. Een oostelijke begrenzing van deze sporen werd indertijd niet aangetroffen. Het is derhalve niet uit te sluiten dat resten van menselijke activiteit uit de Romeinse periode (en later) zich verder langs de voet van de Valkhofheuvel naar het oosten uitstrekten. Het onderzoek Lb4 en Lb6 bevestigt de historische bronnen dat binnen het onderzoeksgebied vanaf de late middeleeuwen bebouwing heeft gestaan langs de oostzijde van de Lindenberg en aan of in de voet van de Valkhofheuvel. Tevens zijn er (Lb4) aanwijzingen dat aan de voet van de Valkhofheuvel vanaf het midden van de 15 e eeuw een grondkerende muur stond, die door moet hebben gelopen in het plan- en onderzoeksgebied. Te verwachten is dan ook dat er zich in de nabijheid van de werkputten (Lb4, Lb6, ROBopgravingsput 1056) en langs de oostzijde van de Lindenberg nog meer archeologische sporen uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd in de bodem bevinden. De gegevens van ROB-opgravingsput 1056 geven een kleine indicatie voor bebouwing langs de zuidzijde van de Lange Baan (lemen vloer en lagen/kuilen gevuld met baksteenpuin en mortel). De sporen en het vondstmateriaal zijn niet gedateerd. Niet uitgesloten is dat zich in de nabijheid van de ROB-werkput 1056 en langs de zuidzijde van de Lange Baan restanten van oude bebouwing in de bodem bevinden. Gebouwen die in de periode tussen 1832 en 1955 langs de zuidzijde van de Lange Baan en de oostzijde van de Lindenberg hebben gestaan, waren vermoedelijk niet voorzien van kelders. Onbekend is of de tussen 1940 en 1955 gesloopte panden tot in de fundering zijn uitgebroken. Het waarderend IVO-P-onderzoek (Lb6) heeft een mogelijk15 e -16 e eeuwse bakstenen fundering aangetoond en een 18 e -19 e -eeuwse bakstenen kelder en een kuil uit de late 19 e of 20 e eeuw. Langs de zuidzijde van de Lange Baan en in de voet van de Valkhofheuvel is in 1856 een ijskelder ingegraven. Het is niet uitgesloten dat de ijskelder zich nog in de bodem bevindt. De exacte locatie van de ijskelder kon niet worden achterhaald. Tijdens het onderzoek Lb6 is geen ijskelder aangetoond. De Lange Baan ligt van oudsher in het verlengde van de Steenstraat en moet binnen de omwalling van de stad een verbindingsweg zijn geweest tussen de Veerpoort en/of Steenstraat en de in het noordwesten van de stad gelegen Hoenderpoort. De Lange Baan is ten tijde van het in gebruik zijn van de Werner van Heze toren/stratemakerstoren de toegangsweg naar dit verdedigingswerk zijn geweest. De Lange Baan is in 1798 vanaf de Lindenberg tot aan de Vildersgas (Rozemarijngas) opgehoogd. Hoeveel grond is opgebracht, is niet te achterhalen. Het gehele onderzoeksgebied moet in de achterliggende eeuwen te lijden hebben gehad van o.a. erosie van de Valkhofheuvel. De hoogteverschillen in het onderzoeksgebied tonen dat aan. Materiaal dat vanaf de helling van de Valkhofheuvel naar beneden is gekomen, bevindt zich aan de voet van de Valkhofheuvel, een mogelijk meters dik pakket dat mogelijk dieper gelegen sporen afdekt. Het terrein is aantoonbaar in de nieuwe tijd plaatselijk recent vergraven tot een diepte van ca. 1,5 m beneden het maaiveld. Echter niet duidelijk is of alle sporen uit de nieuwe tijd tot in de fundering zijn uitgebroken. Daarnaast lijkt erosie van hellingsedimenten en verzakking van laatmiddeleeuwse muurresten te hebben plaatsgevonden. 4.3 Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) 33 Den Braven 2011b.