Klaas Schilder (19 december maart 1952)

Transcriptie

1 Rondblik Klaas Schilder (19 december maart 1952) C. Hoksbergen Inleiding Het is dit jaar 50 jaar geleden dat prof.dr. Klaas Schilder is overleden. Een goede reden om aan deze grote theoloog enige aandacht te geven in een niet al te lang, niet al te moeilijk en goed leesbaar artikel. Om ook broeders en zusters die niet meer zoveel over hem weten, wat informatie te geven. Professor K. Schilder (bij velen ook bekend als K.S.), is vooral bekend geworden door de gebeurtenissen rond de Vrijmaking. Maar er is natuurlijk veel meer over hem te zeggen. Het is echter wel een bijna onmogelijke opdracht om in een kort artikel iets over hem te schrijven. Hij heeft zelf heel veel geschreven en er is ook heel veel over hem geschreven. Hij heeft ook veel betekend in zijn tijd en voor de tijd daarna. Daarom moet je je, voor een kort overzicht, wel heel erg beperken. Heel veel zaken kunnen slechts worden aangetipt. Voor belangstellenden misschien net genoeg om verder over Schilder te gaan lezen. Een aardige bijkomstigheid was voor mij, dat in de stamboom van de familie Hoksbergen de naam Klaas Schilder ook voorkomt. Toch ook wel een beetje een reden te meer om te proberen kort iets over Schilders leven, zijn werk en zijn betekenis te schrijven. Wie was Klaas Schilder? Klaas Schilder was de zoon van Johannes Schilder en Grietje Leijdekker. In de eerder genoemde stamboom zie ik, dat de grootvader van deze Grietje Leijdekker een Gerrit Hoksbergen was. Hij was een broer van de meer bekende Dirk Hoksbergen, lerend ouderling van de Afgescheiden gemeente in Kampen. Vader Johannes Schilder was een thuiswerkende sigarenmaker. In het Kampen van de negentiende eeuw een meer voorkomend beroep. Klaas wordt geboren op 19 december 1890 en wordt op 1 maart 1891 gedoopt in de Nederlandse Hervormde Kerk in Kampen. Vader Johannes overlijdt in 1896 op 36-jarige leeftijd. Moeder Grietje moet haar gezin jarenlang als was- en strijkvrouw onderhouden. In datzelfde jaar gaat het gezin over naar de Gereformeerde Kerk. Na de lagere school bezoekt Klaas het Gereformeerd Gymnasium. In 1909 schrijft hij zich in als student aan de Theologische School in Kampen. Reeds in Kampen ontwikkelt hij zich als een bekwaam student met een brede interesse. In die jaren verlooft hij zich met Anna Johanna Walter. Al in 1914 studeert hij cum laude af. Een beroep naar Ambt-Vollenhove A neemt hij aan. Hij trouwt op 18 juni en op 21 juni 1914 wordt hij als predikant in Vollenhove bevestigd. Vrij snel achter elkaar is Schilder predikant geweest in Vlaardingen, Gorinchem, Delft, Oegstgeest en Rotterdam-Delfshaven. Hij ontwikkelt zich in die jaren als een begaafd preker, en ook een groot schrijver. Intussen wordt hij, mede door zijn persarbeid, steeds meer een centrale figuur in het gereformeerde vernieuwingsdenken in die jaren. Zijn kritisch schrijven over verschillende gangbare meningen brengt hem daarbij op den duur wel in conflict met een aantal leidinggevende kerkmensen. We komen daarop terug. Na zijn promotie in 1933 in het Duitse Erlangen wordt dr. Klaas Schilder in 1934 hoogleraar aan de Gereformeerde Theologische School in Kampen. 1

2 Heilshistorisch preken en gereformeerd zijn In die tijd wordt er veel zogenaamd exemplarisch gepreekt. Dat wil zeggen, dat de gelovigen in de Bijbel dienen als voorbeeld (als exempel). Schilder preekt heilshistorisch. In die tijd een behoorlijke verandering. Schilder legt er in zijn preken de nadruk op, dat ook het Oude Testament als echte geschiedenis moet worden erkend. God werkt in zijn volk Israël door naar de verlossing in Christus. Schilder wijst op de voortgang van Gods heilsplan in de geschiedenis. In heel de geschiedenis staat Christus centraal. Deze heilshistorische benadering wordt o.a. breed uitgewerkt in zijn grote en bekende trilogie CHRISTUS IN ZIJN LIJDEN. Dit werk is tot ver buiten de gereformeerde wereld bekend. Met vele anderen is voor Schilder deze manier van preken fundamenteel geworden. Daarbij heeft Schilder in zijn jaren als predikant, en ook daarna, steeds met klem gewezen op de grote betekenis van de binding aan de gereformeerde belijdenis. Al in 1918 schrijft hij: En om nu maar ineens te zeggen wat ik wil: allen die voor gereformeerd uitgeven, wat niet gereformeerd is, zij herinnerd, dat de gereformeerde leer te vinden is in de gereformeerde belijdenis: de drie formulieren van eenigheid. Zijt ge t daarmee niet eens, goed, zeg het dan, maar houdt dan op u gereformeerd te noemen. Schilder over geloofsbeleving Als jong predikant komt Schilder al snel in aanraking met de zogenaamde Beweging der jongeren. De oprichting van DE REFORMATIE in 1920 geeft hem gelegenheid in de pers zich te mengen in de discussies van die dagen. In de Beweging der jongeren wordt aandacht gevraagd voor de problemen van die tijd. Om er maar een paar te noemen: hoe moeten de Gereformeerde Kerken verder? Moet de gereformeerde belijdenis worden uitgebouwd? Moet de liturgie worden vernieuwd? Moet er niet meer aandacht komen voor zending en evangelisatie? Moet er niet gewaakt worden voor een intellectualistische orthodoxie en moet er in prediking en liturgie niet meer aandacht voor het gevoel zijn? Het perswerk van Schilder heeft heel veel te maken met dit soort vragen. Vragen uit die tijd, die ons vandaag ook bekend in de oren klinken. Voor Schilder is het duidelijk, dat er bijvoorbeeld in het geloofsleven een duidelijke plaats moet zijn voor wat hij noemt de ware mystiek. Hij schrijft dan over de innige persoonlijke godsvrucht. In 1923 schrijft hij in een schriftoverdenking n.a.v. Jakobus 5:16: het klimaat is bij ons vaak zoo ongeschikt voor intieme bespreking van geestelijke ervaring en bevinding. Het feit dat Schilder regelmatig spreekt over ware mystiek, geeft aan dat hij kritisch staat tegenover de valse mystiek. Hij wijst dan o.a. op het subjectivisme bij de latere vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie. Schilder wijst erop, dat de individuele gelovige niet door zijn beleving met de rug naar de gemeente mag gaan staan. C. Trimp spreekt over een belijnde geloofsbeleving, die niet de blijdschap in God te niet doet. Bestrijder van dwaalleer Bekend is Schilder ook geworden door zijn bestrijding van veel van de gedachten van de bekende Zwitsers-Duitse theoloog Karl Barth. Schilder bestrijdt de opvatting van Barth dat de Bijbel niet Gods Woord is, maar dat God in de Bijbel tot ons spreekt. Schilder houdt vast aan de gereformeerde leer over de Bijbel als Gods openbaringswoord. Barth legt er ook de nadruk op, dat God oneindig ver boven de menselijke geschiedenis staat. Zo ver, dat we Hem ook niet kunnen kennen en zijn wil niet kunnen weten. Het is in de ogen van Barth hoogmoed om christelijke activiteiten in naam van de Here te ontwikkelen in bijvoorbeeld onderwijs en 2

3 politiek. Schilder bestrijdt deze opvattingen en spreekt op grond van de Bijbel en de belijdenis over de God die in zijn Zoon als een trouwe Verbondsgod nabij ons is. Dat roept dan ook volgens Schilder juist op tot christelijk actief zijn in bijvoorbeeld onderwijs en politiek. Vooral door zijn bestrijding van bepaalde gangbare meningen binnen de Gereformeerde Kerken heeft Schilder binnen die kerken felle tegenstanders gekregen. Zijn kritisch spreken over verschillende leerstukken van Abraham Kuyper, voor wie hij overigens veel waardering had, roept felle reacties op. We denken dan aan zijn bestrijding van de opvattingen van Kuyper over de leer van de gemene gratie, de pluriformiteit van de kerk en vooral de leer van de veronderstelde wedergeboorte. Hij ontwikkelt zich in zijn persarbeid als een scherp schrijver. Hij neemt geen blad voor de mond in het aanwijzen van verkeerde opvattingen. Naast veel vrienden en medestanders levert hem dat felle tegenstanders op. Vooral de hoogleraren van de VU H.H. Kuyper en V. Hepp worden steeds meer zijn tegenstanders. Strijder in de kerk Vooral in de strijd binnen de Gereformeerde Kerken in de tijd van de Vrijmaking (rond 1942) heeft Schilder een centrale rol gespeeld. De synode van de Gereformeerde Kerken heeft in de jaren 1939 tot 1944 eigenmachtig bepaalde verschillen van opvatting als leergeschillen aangewezen. Ondanks aandringen van velen om in die moeilijke bezettingstijd beslissingen daarover uit te stellen, spreekt de synode toch uit dat er besluiten moeten worden genomen. Op twee punten spitst de kerkstrijd zich dan toe. Er is allereerst een kerkrechtelijk bezwaar tegen de besluiten van de synode. De synode gaat immers, zonder een verzoek daartoe vanuit de kerken, zaken behandelen. Er komt in feite een nieuw soort kerkrecht, dat in strijd is met de oude afspraken in de Dordtse Kerkorde (de DKO). De synode gaat zich gedragen als een topbestuur, dat besluiten neemt van bovenaf. In werkelijkheid is de synode volgens de kerkorde niet meer dan een bijeenkomst van (afgevaardigden van) de kerken en mag alleen spreken over die zaken die door de kerken zelf aan de orde zijn gesteld. Nog erger wordt dit nieuwe synodale kerkrecht als de synode hoogleraren en predikanten gaat schorsen en afzetten. (Het optreden van de synode van Assen in 1926 bij de zaak Geelkerken was natuurlijk al een waarschuwend signaal geweest.) Het tweede grote geschilpunt was het opleggen van de verkeerde leer over de veronderstelde wedergeboorte. We gaan daar nu niet op in, maar velen kunnen deze binding niet aanvaarden. Professor K. Schilder heeft zich steeds verzet tegen het optreden van de synode. Door gevangenschap en een publicatieverbod is Schilder in die dagen in feite lange tijd monddood. Ondanks dringende verzoeken van velen om uitstel, zet de synode toch door. Het gevolg is dat Schilder, met vele anderen, wordt geschorst en afgezet. Het leidt dan tenslotte tot de Vrijmaking. Dit alles gebeurt in de oorlogsjaren in de bezettingstijd van 1940 tot Schilder in bezet gebied Vanaf het begin is Schilder een van de eersten die in de pers de strijd aanbindt met de bezetters. In DE REFORMATIE schrijft hij al kort na de bezetting zijn kritische artikelen. Het meest bekende artikel is mogelijk wel dat in DE REFORMATIE van 21 juni 1940 onder de bekende titel De schuilkelder uit, de uniform aan. Dr. L. de Jong schrijft in zijn standaardwerk HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN IN DE TWEEDE WERELDOORLOG het volgende in deel 4, tweede helft: Schilder schreef alle 3

4 hoofdartikelen, gaf bijbelcommentaar, werkte zijn standpunten in zogenaamde brieven aan een jongere tijdgenoot uit, citeerde elk moedig artikel dat hij elders in de pers kon vinden, en verzuimde niet uit de verzamelde werken van Vondel en Revius de meest strijdbare gedichten naar voren te halen. Hij stelde de absurde pretenties van de NSB en Nationaal Front aan de kaak. Hij wekte op tot geloofsmoed en trouw aan de wettige overheid: koningin en ministers. Er ging van zijn artikelen een bevrijdende werking uit. En verder schrijft De Jong in deel 9, p. 1156: Wat Schilder met zijn artikelen voor ons volk doet, is, zo citeerden wij in deel 4 van het dagboek van een Kampens gemeente-ambtenaar, ontzaglijk! Ze moeten later in goud gegrift! Lange kolommen heb ik vrijwel van buiten geleerd en geëxcerpeerd voor ik de krant verder gaf! Dan grijpt de bezetter in. DE REFORMATIE wordt, als een van de eerste bladen onmiddellijk en definitief verboden. Professor Schilder wordt gevangen gezet in Arnhem. Na drieënhalve maand wordt hij vrijgelaten, maar met een streng publicatieverbod. In het genoemde werk van dr. De Jong lezen we: Aan dat verbod hield hij zich, ja, hij nam aanvankelijk aan, dat het hem zelfs niet meer mogelijk zou zijn, als predikant op te treden. Na enige tijd gingen evenwel weer verzetsimpulsen van hem uit: bij enkele gelegenheden hield hij aan zijn hogeschool weerbare toespraken en ook trad hij weer meermalen als voorganger op in gereformeerde diensten waar hij zich impliciet tegen Seys-Inquarts gelijkschakelingbeleid uitsprak. In juli 1942 kwam zijn naam voor op de lijst van personen die gearresteerd en als gijzelaars naar Haren overgebracht moesten worden. Hij werd juist op tijd gewaarschuwd, stak op de Kamperboot het IJsselmeer over en dook onder in Amsterdam. Dat is in die dagen voor Schilder de situatie. In feite bijna monddood gemaakt. In een tijd van strijd. In de kerk en daarbuiten. De Vrijmaking In die benarde toestand komen dan toch op 11 augustus 1944, kort na schorsing en afzetting van Schilder en ook van o.a. prof.dr. S. Greijdanus veel bezwaarden in Den Haag bij elkaar. Ruim elfhonderd mensen zijn ondanks de vele problemen (slechte verbindingen en gevaar van arrestaties) in dit laatste oorlogsjaar bijeen in de Lutherse kerk. Daar wordt dan door K. Schilder de door hem opgestelde Acte van Vrijmaking of Wederkeer voorgelezen. Het is duidelijk dat de rol van Schilder van groot belang is geweest bij deze beslissing tot Vrijmaking. Men maakt zich vrij van de door de synode opgelegde leer en van de synodale tuchtbesluiten. Men doet dit op grond van artikel 31 van de DKO, waarin wordt gezegd dat besluiten van meerdere vergaderingen voor vast en bondig zullen worden gehouden, tenzij die besluiten in strijd zijn met Gods Woord en de kerkorde. En dat is volgens velen nu het geval. Men spreekt uit terug te keren tot de leer en de kerkelijke ordening volgens Gods Woord op de gereformeerde grondslag. De Vrijmaking wil dus niet anders zijn dan het afwijzen van een valse leer en een verkeerd kerkrecht. Het startsein is gegeven voor vrijmaking op plaatselijk niveau. In een jaar tijds loopt het aantal vrijgemaakte kerken ( gereformeerd art. 31 ) op naar ruim 200. De laatste jaren van Schilder Het is duidelijk, dat de betekenis van Schilder voor en tijdens de Vrijmaking van groot belang is geweest. Maar ook de eerste jaren na de Vrijmaking heeft Schilder veel invloed op de verdere ontwikkelingen. Niet alleen op kerkelijk terrein, maar ook op maatschappelijk en politiek gebied. Kort na de bevrijding in mei 1945 begint Schilder zijn werk als hoogleraar 4

5 weer aan de vrijgemaakt Gereformeerde Theologische School in Kampen. Samen met de hoogleraren S. Greijdanus, B. Holwerda, P. Deddens en C. Veenhof kan het werk worden voortgezet. Na de Vrijmaking heeft Schilder de kerken nog maar weinige jaren meer mogen dienen. Op 23 maart 1952 overlijdt Klaas Schilder na een korte ziekte. Hij was door de Here gezegend met vele grote gaven. Hij heeft die gaven mogen gebruiken in moeilijke tijden. Hoewel betrokken bij een kerkscheuring, wenste hij met heel zijn hart de eenheid van alle ware gelovigen. Een eenheid in de Waarheid. Op zijn verzoek wordt aan zijn graf gelezen Johannes 17. Op de steen die het graf dekt, staat: opdat zij allen één zijn. Enkele boeken van en over K.S.: J.J.C. Dee (samenst.), PICTURALIA, FOTOBIOGRAFIE K. SCHILDER, met een inleiding van dr. W.G. de Vries. Dr. J. Douma, dr. C. Trimp en dr. K. Veling (red.), K. SCHILDER, ASPECTEN VAN ZIJN WERK. W.G. de Vries, K. SCHILDER ALS GEVANGENE EN ONDERDUIKER. Prof.dr. K. Schilder, GEEN DUIMBREED. Prof.dr. K. Schilder, BEZET BEZIT. 5