Handboek Watertoetsproces

Transcriptie

1 Handboek Watertoetsproces Hoe het waterschap invulling geeft aan het ruimtelijk ordeningsproces COLOFON Het Handboek Watertoets is een uitgave van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden Afdeling Planvorming & Advies Postbus GJ Houten Telefoon: Auteurs: Goos Boelhouwer, Epke van der Werf en Dries Schuwer. Met medewerking van de gemeenten Utrecht, Nieuwegein, IJsselstein, Lopik en Woerden. Kenmerk: (deel 1), (deel 2), (deel 3) Kenmerk besluit college Dijkgraaf en Hoogheemraden: Oplage: 150 stuks Versie 3, mei 2015 (aangepast: weblinks update)

2

3 Voorwoord Waterbeheer en ruimtelijke ordening zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Water vraagt ruimte en ruimtelijke kwaliteit kan in Nederland niet zonder water. Ruimte maken voor water in plaats van ruimte onttrekken aan water. Dat is de kern van het waterbeleid voor de 21e eeuw. Het watertoetsproces is één van de instrumenten om dit te bereiken. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden vervult een actieve rol in het watertoetsproces, wat in de praktijk neerkomt op tijdig en actief meedenken. Deze integrale rol vraagt dat we nauw met u samenwerken. Het watertoetsproces heeft als doel om samen de waterbelangen in ruimtelijke plannen en besluiten af te wegen. Ik benadruk dat het niet een toets achteraf is, maar een proces dat u, als initiatiefnemer van een ruimtelijk plan, samen met het waterschap doorloopt. Dit handboek is een eerste stap hierin. Het geeft u tips mee voor het ontwikkelen van gezamenlijke ambities en afspraken. Tijdens de samenwerking valt veel te winnen. Mijn oproep is om vroegtijdig gebruik te maken van de integrale kennis van het waterschap. Het waterschap participeert graag, met respect voor ieders eigen verantwoordelijkheid, bij de ruimtelijke plannen. U, of diegene die verantwoordelijk is voor de RO-besluitvorming, komt daardoor beter beslagen ten ijs! Zo werken we samen aan water en komen besluiten tot stand die ook winst opleveren voor de realisatie- en beheerfase! Ik wens u veel succes bij uw ruimtelijke planvorming. Onze medewerkers zijn gaarne bereid u hierbij te ondersteunen. Patrick Poelmann Dijkgraaf

4

5 Handboek Watertoetsproces In 2004 heeft Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden een eerste Handboek Watertoets vastgesteld. Door veranderingen in ruimtelijke- en waterwetgeving, -beleid en opgedane ervaringen en inzichten is het nu tijd om een nieuw handboek te hebben. In dit handboek gaan wij ervan uit dat u bekend bent met de huidige wetgeving, met name de Wet ruimtelijke ordening en de Waterwet. Doel handboek In dit handboek leest u hoe Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden het wateroverleg tijdens ruimtelijke planprocedures invult. Dit wateroverleg wordt het watertoetsproces in het kader van de Wet ruimtelijke ordening genoemd. Het handboek geeft een beschrijving van het proces. Het kan gezien worden als een verzameling van uitgangspunten die het waterschap hanteert bij een water-en-ruimteoverleg. Het handboek is een naslagwerk en ook een soort checklist voor ruimtelijke plannen. Het is onderdeel van het hele proces van overleg, persoonlijke contacten en maatwerk per ruimtelijk plan. Doelgroep Het handboek is geschreven voor initiatiefnemers van ruimtelijke plannen. Dit zijn met name de gemeenten, projectontwikkelaars en ingenieurs- en adviesbureaus (namens gemeenten) en soms de provincies Utrecht of Zuid-Holland. In dit handboek staat heel vaak de gemeente aangegeven. Hier kunt u ook een andere initiatiefnemer voor lezen. Status Het handboek bevat richtlijnen en vertaalt het bestaande waterbeleid naar de gevolgen voor ruimtelijke ontwikkelingen. Het is dus geen nieuw beleid zoals bedoeld in artikel 4.3 van de Algemene wet bestuursrecht. Alle uitgangspunten, normen en randvoorwaarden zijn afkomstig van, of afgeleid van bestaande wetgeving. Met name de Keur (algemene regels, beleidsregels) en de Legger waterkeringen en oppervlaktewater zijn hierbij leidend. Het Handboek Watertoets is vastgesteld op 9 juli 2013 door het Dagelijks Bestuur van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Dit handboek is geen vervanging van het proces van de watertoets (ofwel het vroegtijdig informeren, adviseren, afwegen en uiteindelijk beoordelen van waterhuishoudkundige aspecten in ruimtelijke plannen en besluiten). Evenmin geldt dit handboek als vervanging voor vergunningverlening of handhaving in het kader van de Waterwet (Watervergunning). Het staat het waterschap vrij om af te wijken van dit handboek door tijdens het proces van de watertoets afwijkende werkwijzen, aanvullende (gebiedsgerichte) richtlijnen en/of nieuwe inzichten met betrekking tot de waterhuishouding, naar voren te brengen. Het handboek is gebaseerd op de wetgeving anno De wetgeving gaat veranderen in het kader van de Omgevingswet. Het waterschap zal een nieuwe versie maken van dit handboek, zodra ervaring is opgedaan met de Omgevingswet. Met het vaststellen van dit handboek, komt het handboek uit 2004 (kenmerk SPR/ ) te vervallen.

6 Leeswijzer Het Handboek Watertoets bestaat uit drie delen: 1. Proces: uitleg van de te volgen stappen, de resultaten en de verwachtingen van het watertoetsproces. 2. Inhoud: toelichting van de waterthema s, de gevolgen voor water van een ruimtelijke ontwikkeling. 3. Water per ruimtelijk plan: voorbeelden van de samenhang tussen water en ruimte. Deel 1: Proces In dit eerste deel leggen we de samenhang tussen ruimtelijke ordening(s procedure) en water uit. U krijgt een toelichting op de rol van overheden (vaak gemeente en waterschap) tijdens ruimtelijke planprocessen. En u leest hoe u samen met het waterschap het watertoetsproces kan doorlopen. Een duurzaam en robuust ruimtelijk plan met ruimte voor water zal het resultaat zijn! Deel 2: Waterthema s In het tweede deel van het Handboek Watertoets wordt vanuit de verschillende waterthema s de samenhang met de ruimtelijke ordening uitgelegd. Per waterthema wordt een toelichting gegeven over het belang van water voor de burger, vigerend beleid, de taken van de overheden en hoe het waterschap invulling geeft aan zijn watertaak. Ook wordt aangegeven welk beleid van toepassing is en welke normen worden gehanteerd. Dit deel geeft informatie die nodig is om bijvoorbeeld een waterparagraaf in een ruimtelijk plan op te stellen. De waterthema s zijn: Thema 1: Veiligheid bij hoog water en overstroming Thema 2: Schoon water, waterkwaliteit en ecologie Thema 3: Schoon water en de afvalwaterketen Thema 4: Voorkomen van wateroverlast en watertekort Thema 5: Grondwater Thema 6: Beheer en onderhoud Thema 7: Overige waterthema s Groene daken, infiltratievoorzieningen, (half)verhardingen) en minder vaak voorkomende thema s Deel 3: Urgentie samenhang water en ruimte In het derde deel wordt nader toegelicht wat de samenhang is tussen de waterthema s uit deel 2 en de verschillende soorten ruimtelijke plannen. De ruimtelijke plannen zijn: 1. Structuurvisies, plan-mer s, AMvB s, aanwijzingen. 2. Ontwikkeling van grootschalige nieuwbouw. 3. Herstructurering in bestaand stedelijk gebied. 4. Kleinschalige ontwikkeling van nieuwbouw of herstructurering 5. Conserverende ruimtelijke plannen 6. Infrastructuurprojecten en -procedures. 7. Ontwikkelingen in landelijk gebied 8. Plannen in het kader van de Crisis- en Herstelwet. Deze ruimtelijke plannen verschillen namelijk in schaalniveau, reikwijdte en doelstelling. Deel 3 geeft de initiatiefnemer vooraf inzicht in de manier waarop naar water gekeken kan worden (welke waterbril zet u op). Het verdiend aanbeveling om niet in één keer heel deel 3 te lezen. Het advies is om de volgende stappen te doorlopen: Stap 1) Kies uit de lijst hierboven het type plan dat (het meest) overeen komt met uw plan. Stap 2) Lees de bijbehorende bladzijden in deel 3.

7 Handboek Watertoetsproces Deel 1 Samen werken aan ruimtelijke kwaliteit! Versie 3, mei 2015 (aangepast: weblinks update) Kenmerk: DM# Tekening: Loet van Moll

8

9 Inhoudsopgave deel 1 Samenhang tussen ruimte en water... 1 Het watertoetsproces... 2 Het begrip watertoets... 2 Wat heeft het waterschap te bieden?... 2 Waarom een watertoetsproces?... 3 Algemeen... 3 Bestuurlijke afspraken en wettelijke verankering... 3 Verwachtingen tijdens het watertoetsproces... 4 Wie is de waterbeheerder?... 4 Processtappen... 4 Hoe start u een watertoetsproces?... 6 Voordelen en resultaten... 7 Wat zijn de voordelen van het watertoetsproces voor een gemeente?... 7 De resultaten van het proces Vervolgfase: vergunningverlening... 8 Het Watervergunningproces staat los van de watertoets... 8 Vragen en nadere informatie... 8 Bijlage: Kenmerken beheergebied... 9 Langetermijnvisie... 10

10

11 Samenhang tussen ruimte en water De omgeving in Nederland verandert voortdurend. Klimaatverandering (met steeds meer extreem natte en extreem droge periodes), stijging van de zeespiegel, bodemdaling en ruimtelijke ontwikkelingen; het zijn geleidelijke processen die op de lange termijn grote invloed hebben op de waterhuishouding. Dat vraagt om ruimtelijke plannen die rekening houden met deze watergerelateerde ontwikkelingen. Duurzame plannen dus, waardoor een robuust watersysteem ontstaat. Zo n watersysteem zorgt ervoor dat toekomstige generaties in Nederland veilig, gezond en prettig kunnen wonen. Het doel is om duurzaam te ontwikkelen. Op welke manier het begrip duurzaamheid wordt ingevuld verschilt per ruimtelijk plan. Hieronder staat een voorbeeld van de invulling van het begrip duurzaamheid. Wat is duurzaamheid in de ruimtelijke ordening? Duurzaamheid in ruimtelijke ordening kan worden ingevuld door het toepassen van de drie lagen benadering: De eerste laag bestaat uit de ondergrond. Bodem en water maken deel uit van deze laag. Deze laag veranderd nauwelijks en is moeilijk aan te passen. Als tweede laag onderscheiden we de netwerklaag die bijvoorbeeld uit wegen, sloten en energienetwerken bestaat. In deze laag is het van belang dat de structuren van de netwerken in het gebied zo goed mogelijk op elkaar zijn afgestemd maar ook aansluiten bij de ondergrond. Afb. 1 Lagenbenadering duurzaamheid Als derde en bovenste laag onderscheiden we de occupatielaag of landgebruiklaag. Als het landgebruik past bij de netwerklaag en de ondergrond spreken we over een duurzaam systeem. Een duurzaam watersysteem faciliteert de behoeften van de gebruikers van de ruimte en het water zo goed mogelijk voor de lange termijn, tegen zo laag mogelijke maatschappelijke kosten. In de netwerklaag en occupatielaag is sprake van een toenemende dynamiek. Water brengt, letterlijk en figuurlijk, leven in de woon- en werkomgeving. Water is een belangrijke toegevoegde waarde voor een ruimtelijke ontwikkeling. Dat geldt voor projecten in stedelijk en landelijk gebied, voor particulieren en bedrijven. Te veel of te weinig water leidt tot problemen als wateroverlast, natte kelders en natte tuinen en rottende paalfunderingen of moeilijk beheer en onderhoud. Van schoon, gezond en voldoende water profiteert iedereen! Redenen genoeg om als overheden samen (provincie, gemeente, waterschap, rijkswaterstaat) te zoeken naar de beste manier om water in de ruimtelijke ordening op te nemen. Een ruimtelijke ontwikkeling heeft vaak gevolgen voor water. Daarnaast bestaat de mogelijkheid dat het waterschap in hetzelfde plangebied al aan het investeren is om het watersysteem te verbeteren of te optimaliseren. Afstemmen van waterplannen en ruimtelijke plannen is dan gewenst om verkeerde investeringen te voorkomen. Het afstemmen van waterplannen en ruimtelijke plannen is landelijk geregeld en wordt een wateroverleg of watertoetsproces genoemd. Een toelichting op dit instrument vindt u op de volgende bladzijden. Voor meer informatie en (landelijke) afspraken: Zie 1

12 Het watertoetsproces Het watertoetsproces (of watertoets) is een landelijk instrument om de samenhang tussen waterbeheer en ruimtelijke ordening te verstevigen. Het watertoetsproces is geen toets achteraf, maar een proces dat de initiatiefnemer van een ruimtelijk plan (meestal een gemeente, provincie of een projectontwikkelaar namens de gemeente) en de waterbeheerder(s) met elkaar in gesprek brengt. Bij voorkeur in een zo vroeg mogelijk stadium. Het doel van het watertoetsproces is te waarborgen dat waterhuishoudkundige doelstellingen expliciet en op evenwichtige wijze meewegen bij alle ruimtelijke plannen en besluiten die relevant zijn voor de waterhuishouding. De meerwaarde van het watertoetsproces is dat het zorgt voor een vroegtijdige systematische aandacht voor wateraspecten in ruimtelijke plannen en besluiten. Het gaat daarbij om alle waterhuishoudkundige aspecten, waaronder veiligheid, wateroverlast, watertekort, waterkwaliteit en verdroging, en om alle wateren: rijkswateren, regionale wateren, gemeentelijke en particuliere wateren en grondwater. (bron: Handreiking Watertoets 3) Afb. 2 Integratie water en ruimte. De watertoets stimuleert de ruimtelijke ordenaar (vooral gemeente en provincie) en de waterbeheerder (vooral waterschap en Rijkswaterstaat) om samen aan de slag te gaan, met als doel de ruimtelijke functies optimaal te laten aansluiten bij wat waterhuishoudkundig mogelijk is. Tijdens het proces bespreken initiatiefnemer en het waterschap de gevolgen voor water door de ruimtelijke ontwikkelingen. Hierbij wordt het begrip water breed opgevat. Water is zowel oppervlaktewater, grondwater, veiligheid voor overstroming, schoon en vuil water, riolering en beheer en onderhoud. Daarnaast wordt er gekeken of het waterschap in hetzelfde gebied bezig is. Afstemmen tussen beide overheden is dan gewenst. Het begrip watertoets Het instrument watertoets bestaat sinds De afgelopen jaren blijken meerdere interpretaties van het begrip watertoets naast elkaar te worden gebruikt. In dit handboek definiëren we het begrip watertoets als De interactie tussen initiatiefnemer en waterschap tijdens de Wroprocedures. Het gaat niet om een toets achteraf en het is ook geen eenmalig overleg. Het gaat juist om een proces van vroegtijdig meedenken, waterinformatie verschaffen, adviseren en formele stappen zetten. Wat heeft het waterschap te bieden? De initiatiefnemer krijgt een gratis (!) en integraal wateradvies van het waterschap. Het watertoetsproces zorgt voor een versnelde formele Wro-procedure: geen vertraging, het plan hoeft niet achteraf aangepast te worden om ruimte voor water te regelen. Nog een voordeel: de verlening van de eventuele Watervergunning (de volgende fase naar realisatie) is alvast in goede banen geleid. Kortom, de twee overheden (veelal de gemeente en het waterschap) en belanghebbenden werken efficiënt samen, op zoek naar de beste ruimtelijke kwaliteit! 2

13 Waarom een watertoetsproces? Algemeen Water en ruimtelijke ordening kennen beide verschillende wet- en regelgeving. Een overzicht van de wet- en regelgeving is te vinden op In het watertoetsproces gaat het, op hoofdlijnen, om: bestuurlijke afspraken en wettelijke verankering daarvan; wie is de waterbeheerder? de verwachtingen tijdens het proces. de processtappen. Tekening: Loet van Moll Afb. 3 Waterkennis inbrengen in de RO. Bestuurlijke afspraken en wettelijke verankering Omdat de regering het gebruik van de ruimte door toekomstige generaties veilig wil stellen, vindt toepassing van het watertoetsproces plaats op basis van bestuurlijke afspraken. Zo is in het Nationaal Bestuursakkoord Water-actueel (2008) afgesproken om het watertoetsproces te doorlopen bij alle, voor water relevante, ruimtelijke plannen en besluiten van rijk, provincies en gemeenten. Daarnaast is het overlegproces ook opgenomen in de Wet op de ruimtelijke ordening en Besluit ruimtelijke ordening (bijvoorbeeld artikel en artikel 3.1.6, zie onderstaand kader). Wro Artikel Bestemmingsplannen 1. Een bestemmingsplan alsmede een ontwerp hiervoor gaan vergezeld van een toelichting, waarin zijn neergelegd: een beschrijving van de wijze waarop in het plan rekening is gehouden met de gevolgen voor de waterhuishouding; de uitkomsten van het in artikel bedoelde overleg; Bron: Besluit van 21 april 2008 tot uitvoering van de Wet ruimtelijke ordening. Met de nieuwe Wro, Waterwet, Wabo en de Crisis- en herstelwet is er veel veranderd in de regelgeving. In de toekomstige Omgevingswet, die op het moment wordt voorbereid, is de verwachting dat het principe van het watertoetsproces blijft doorgaan: Overheden stemmen in een vroegtijdig stadium de planvorming van ruimtelijke- en waterplannen af, zodat een goede ruimtelijke kwaliteit ontstaat. In Nederland bestaan verschillende typen ruimtelijke plannen (zie ook deel 3). De plannen worden door het rijk, de provincie of gemeente opgesteld. Deze typen plannen verschillen in schaalniveau, reikwijdte en type ontwikkeling. In dit handboek is de volgende onderverdeling gemaakt: Plannen op rijks- of regionaal schaalniveau: 1. Structuurvisies, plan-m.e.r., AMvB s, aanwijzingen. Bestemmingsplannen, inpassingsplannen, planologische afwijkingen of -verordeningen: 2. Ontwikkeling van grootschalige nieuwbouw. 3. Herstructurering van bestaand stedelijk gebied. 3

14 4. Kleinschalige ontwikkeling van nieuwbouw of herstructurering (eventueel inclusief Wabo-procedures, Omgevingsvergunning). 5. Conserverende ruimtelijke plannen (actualisaties) of beheerverordeningen. Andere soorten ruimtelijke plannen: 6. Infrastructuurprojecten en -procedures. 7. Ontwikkelingen in landelijk gebied, zoals landinrichting, natuurontwikkeling. 8. Plannen in het kader van de Crisis- en Herstelwet. Verwachtingen tijdens het watertoetsproces Bij een watertoetsproces is op landelijk niveau (Nationaal Bestuursakkoord Water) afgesproken dat het waterschap eerste aanspreekpunt is voor de initiatiefnemer. Als andere waterbeheerders belangen hebben, dan verwijst het waterschap naar hen. Elkaar informeren en met elkaar meedenken is belangrijk, waarbij de gemeente en waterbeheerder(s) gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor een succesvolle samenwerking. De inzet bij het watertoetsproces is om, samen met het waterschap, in elk afzonderlijk plan met maatwerk het bestaande water- en ruimtelijke beleid goed toe te passen en uit te voeren. Het is niet de bedoeling dat overheden met het watertoetsproces nieuw beleid maken of dat het nieuwe procedures met zich meebrengt. Het proces sluit aan bij bestaande procedures en beleid. Wie is de waterbeheerder? In dit handboek gebruiken we de algemene term waterbeheerder. Daarmee wordt het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden bedoeld. Dit waterschap is eerste aanspreekpunt tijdens het watertoetsproces. Er zijn echter meerdere overheden met een bevoegd gezag over (grond-) water. In onderstaande opsomming staan de overheden met (in het kort) hun bevoegd gezag genoemd: Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden: oppervlaktewaterbeheer (waterkwantiteit), waterkeringen (veiligheid), chemische en ecologische oppervlaktewaterkwaliteit, transport en zuivering van afvalwater en kwantitatief grondwaterbeheer (onttrekking van en infiltratie/retourbemaling naar het grondwater kleiner dan m 3 per jaar). 1 Gemeenten: zorgtaak grondwater- en riolering, transport van afvalwater, beheer en onderhoud van tertiaire watergangen. Rijkswaterstaat: beheer (waterkwantiteit, -kwaliteit en waterstaatkundig) van de rivieren Lek en Nederrijn inclusief uiterwaarden, de kanalen Amsterdam Rijnkanaal, Merwedekanaal, Lekkanaal, Doorslag en Vaartsche Rijn. Provincies: grondwateronttrekkingen voor de openbare drinkwatervoorziening, onttrekkingen voor industriële doeleinden van meer dan m3 en alle onttrekkingen voor bodemenergiesystemen (WKO of KWO). Processtappen In het schema op de volgende pagina zijn de stappen in het watertoetsproces aangegeven, conform landelijke afspraken. Deze stappen zijn vastgelegd in de Bestuurlijke Handreiking Watertoets. 1 Een bevoegd gezag betekent niet altijd dat een overheid beheerder is. Een voorbeeld: de meeste discussie over bevoegd gezag versus beheerder gaat over het grondwater. Een provincie of waterschap is bevoegd gezag voor grondwater, maar kan het grondwater simpelweg niet beheren zoals dat gebeurd bij oppervlaktewater (met stuwen, gemalen en peilen). 4

15 Afb. 4. Processtappen uit Handreiking Watertoetsproces 3, Samenwerken aan water in ruimtelijke plannen (vastgesteld juli 2009). Nadat de gemeente een wateradvies heeft gekregen van het waterschap, kan het voorkomen dat het advies niet, of gedeeltelijk is overgenomen. De gemeente neemt dan contact op met het waterschap voor overleg. Er kan dan gesproken worden over een oplossing. Eventueel volgt een zienswijze op het ontwerpbestemmingsplan door het waterschap. Als de gemeente dan nog van mening verschilt, is in het uiterste geval beroep mogelijk bij de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State (ABRvS). Het waterschap ziet dat als een uiterste, in principe ongewenste stap. Voorop staat het maken van afspraken over samenwerking om uit eventuele geschillen te komen. Beroep is alleen mogelijk als er in eerdere instantie een zienswijze is ingediend tegen het ontwerpplan. Dit is anders wanneer er bij het vaststellingsbesluit wijzigingen in het ontwerp zijn aangebracht. 5

16 Hoe start u een watertoetsproces? De start van een watertoetsproces verschilt, afhankelijk van de grootte van een ruimtelijk plan en hoe belangrijk de ruimtelijke ontwikkeling is voor water (het zogenaamde waterbelang). Op basis van de verschillende soorten ruimtelijke plannen is in dit handboek onderscheid gemaakt in kleine en grote ruimtelijke ontwikkelingen. Het waterschap adviseert u om eerst te bepalen of uw plan een grote of kleine ruimtelijke ontwikkeling is. Grote ruimtelijke ontwikkelingen: Start watertoetsproces door contact op te nemen via watertoets@hdsr.nl Voor deze plannen is het belangrijk om altijd contact met de waterbeheerder te hebben. Eerste aanspreekpunt voor water in ruimtelijke plannen is het waterschap. Bij het waterschap zijn speciale contactpersonen per gemeente aangesteld voor ruimtelijke plannen. Zie Het verdient aanbeveling om in het begin van het proces contact op te nemen, bij voorkeur bij de locatiekeuze, of bij een Programma van Eisen of als de grondexploitatie vorm krijgt. Bij uitwerking van grote ruimtelijke plannen, zoals structuurvisies, kunt u direct contact opnemen met het waterschap om een startoverleg te plannen. In deel 3 van dit handboek staat beschreven welke voorbereiding u kunt treffen en welke informatie u kunt meenemen naar dit startoverleg. Kleinschalige ruimtelijke ontwikkelingen: Start watertoetsproces digtaal via Het abstractieniveau, de reikwijdte van het plan en de gevolgen voor water door kleinere ruimtelijke ingrepen bepalen of er geen, een korte of een normale watertoetsproces doorlopen wordt. De website helpt u bij het maken van deze keuze, zonder tussenkomst van een waterschapsmedewerker. Na het beantwoorden van een aantal basisvragen ziet u direct of er voor uw plan geen waterbelang is of dat u een korte procedure of een normale procedure volgt. Bij een normale procedure kunt u contact opnemen met het waterschap via watertoets@hdsr.nl. Aankondigingen of kennisgeving van vooroverleg, terinzagelegging of vaststelling graag per toezenden aan: watertoets@hdsr.nl 6

17 Voordelen en resultaten Wat zijn de voordelen van het watertoetsproces voor een gemeente? Samenwerken en het praten over water leidt tot ruimtelijke kwaliteit, van locatiekeuze tot inrichtingsniveau en samen de ambities bepalen. Samenwerken leidt tot een duurzame ruimtelijke ontwikkeling, wat in veel gevallen resulteert in lagere maatschappelijke kosten voor gemeente en waterschap (bijvoorbeeld beheer en onderhoud in de komende decennia). De waterbelangen zijn in een vroegtijdig stadium ruimtelijk vertaald. Er kunnen alvast afspraken gemaakt worden over beheer en onderhoud van water. Er kunnen afspraken gemaakt worden over samen investeren of planningen in het gebied. De resultaten van het proces. Door het doorlopen van een watertoetsproces worden drie resultaten behaald: Afsprakennotitie met een verslag van de inhoudelijke zaken en de procedures die in het (informele) vooroverleg tussen initiatiefnemer en waterschap zijn besproken; Wateradvies, waarin het waterschap zijn visie geeft op water in het plangebied, de gevolgen voor het (regionale) watersysteem. Ook geeft het waterschap daarbij aan of het plan voldoende tegemoet komt aan de waterbelangen. Waterparagraaf in de toelichting op het plan of besluit, waarin de initiatiefnemer verantwoordt hoe hij de waterbelangen heeft meegewogen en wat de gevolgen van de ruimtelijke ingreep voor water zijn. Voorontwerp ruimtelijk plan (veelal art Wro) Ontwerp ruimtelijk plan (veelal art. 3.8 Wro) Definitief bestemmingsplan 1. Afsprakennotitie 2. Wateradvies 3. Definitieve waterparagraaf Afb.5 Processtappen en resultaten watertoetsproces. 7

18 Vervolgfase: vergunningverlening Naast de Omgevingsvergunning van gemeenten bestaat er nog een andere vergunning: de Watervergunning. De Waterwet (2009) integreert de vergunningstelsels uit de oude afzonderlijke waterbeheerwetten in één vergunning: de Watervergunning. Zo n Watervergunning is nodig voor activiteiten en maatregelen die invloed kunnen hebben op het watersysteem. Het aanvragen van een Watervergunning start ook met een overleg. Het toetsingskader voor de aanvraag is onder andere de Keur en de Leggers, inclusief de algemene en beleidsregels. Het Watervergunningenproces staat los van de watertoets De procedure voor de verlening van de Watervergunning staat formeel los van het watertoetsproces. Bij de watertoets wordt gekeken of de nieuwe inrichting vanuit waterbeheer ruimtelijk toelaatbaar is (invullen van de zogenaamde ruimteclaim en ruimtelijke kwaliteit). Bij vergunningverlening gaat de aandacht ook en vooral naar inrichtings- en technische aspecten. Dit betekent dat een vergunning aanvullende, gedetailleerdere technische voorwaarden kan stellen. Wanneer in de beginfase van het watertoetsproces blijkt dat waarschijnlijk een Watervergunning nodig is, dan zal het waterschap dat aan de gemeente melden. De gemeente kan dan de Watervergunning op tijd (laten) aanvragen. De vergunningsaanvraag wordt ingediend bij Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, afdeling Vergunningverlening & Handhaving. Let op: activiteiten of ruimtelijke ontwikkelingen doorlopen niet altijd een Wro-procedure. Er wordt dan niet automatisch een watertoets gedaan, tenzij de gemeente hier zelf de voorkeur aan geeft. Vaak zijn de activiteiten of ontwikkelingen zonder Wro-procedure (maar met Omgevingsvergunning) wel vergunningplichtig in het kader van de Waterwet. Vragen en nadere informatie Heeft u na het lezen van dit handboek vragen? Aarzel dan niet om contact op te nemen met het waterschap. Voor iedere gemeente heeft het waterschap een contactpersoon voor de watertoets. Deze contactpersonen vindt u op de website van het waterschap: Zij hebben overleg met de initiatiefnemer, zorgen voor een wateradvies en de coördinatie van alle water- en gebiedsdeskundigen binnen het waterschap. De website helpt u bij het bepalen in hoeverre een kleine ruimtelijk ontwikkeling een waterbelang heeft. Het adres van het waterschap voor ruimtelijke plannen is: watertoets@hdsr.nl Op de landelijke website vindt u een uitwerking van verschillende aspecten van de watertoetsproces (onderwerp Water en Ruimte). 8

19 Bijlage: Kenmerken beheergebied Het beheergebied van De Stichtse Rijnlanden wordt gevormd door verschillende (voormalige) grote waterlopen, de Rijntakken, zoals de Leidsche Rijn, de Oude Rijn en de Kromme Rijn. De begrenzing van het beheergebied is gebaseerd op watersysteemgrenzen. Het gebied omvat het zuidelijk deel van de provincie Utrecht en een klein deel (oostelijk deel) van de provincie Zuid- Holland. Zie figuur 6, met in het kader een korte beschrijving van het watersysteem. Nieuwkoop Woudenberg Afb. 6 Beheergebied Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden met gemeentegrenzen. Westelijk gebied: het Groene Hart Het westelijk deel van het beheergebied bestaat uit (diepe) polders die onder het niveau van de zeespiegel liggen. Als er geen gemalen (pompen) zijn, staat dit gebied permanent onder water. Door het droogleggen ten behoeve van wonen, werken en landbouw, klinkt de veengrond in en daalt de bodem. De belangrijkste watervraagstukken in het Groene Hart zijn dan ook de beperking van deze bodemdaling, tegelijk met het tegengaan van wateroverlast en droogte en aangepast bouwen (bouwen op slappe bodems). Oostelijk gebied: de Utrechtse Heuvelrug Het oostelijk deel ligt hoger en droger dan het westelijk deel. Het water heeft door het hoogteverloop naar de Nederrijn/Lek de neiging weg te stromen van de Heuvelrug naar het rivierengebied. Stuwen in dit gebied moeten ervoor zorgen dat water langer wordt vastgehouden, zodat het water (met een goede waterkwaliteit) benut kan worden voor diverse functies. In dit gebied zijn ook polders met gemalen en inlaten waarmee het waterschap de wateraanvoer regelt. Een belangrijk vraagstuk in het oostelijk beheergebied is hoe regen- en kwelwater beter vastgehouden kunnen worden. Hierdoor hoeft er minder water vanuit de Lek het gebied te worden ingelaten. Een ander belangrijk thema is de fruitteelt. Deze vraagt bij de nachtvorstbestrijding veel water. Dat stelt hoge eisen aan de aanvoercapaciteit van het watersysteem. Bij de inrichting van het watersysteem wordt hier rekening mee gehouden. Middengebied: stedelijk gebied De wateraanvoer in het midden van ons beheergebied (de stad Utrecht, Nieuwegein en Houten) wordt geregeld door drie " kranen : de Kromme Rijn, de Vaartse Rijn en het Noordergemaal. Het teveel aan water kan weer weg via de Weerdsluis en het Muntsluizencomplex (Oog in Al). Een belangrijk vraagstuk in dit stedelijk gebied is de verwerking van het regenwater. Hier geldt vooral het principe: waterrobuust en klimaatbestendig bouwen. 9

20 Langetermijnvisie Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden heeft in haar Waterbeheerplan een langetermijnopgave voor het watersysteem geschetst. In afbeelding 7 is deze opgave weergegeven. Meer informatie leest u op de website Afb. 7 Langetermijnvisie Waterbeheerplan

21 Handboek Watertoetsproces Deel 2 Water in ruimtelijke plannen: de waterthema s Versie 3, mei 2015 (aangepast: weblinks update) Kenmerk: DM#

22

23 Inhoudsopgave deel 2 Inleiding...1 Thema's Thema 1: Waterveiligheid...5 Thema 2: Schoon water, waterkwaliteit en ecologie...12 Thema 3: Schoon water en de afvalwaterketen...18 Thema 4: Voorkomen van wateroverlast en watertekort...25 Thema 5: Grondwater...35 Thema 6: Beheer en onderhoud...43 Thema 7 Specifieke thema s...49 Groene daken...50 Infiltratievoorzieningen...52 (Half)verhardingen...54 Onderwerpen die minder vaak voorkomen...56

24

25 Inleiding Waterthema s Bij ruimtelijke ontwikkelingen moet aandacht worden besteed aan water in de breedste zin van het woord: veiligheid, waterkwaliteit en ecologie, de gevolgen voor het watersysteem (grond- en oppervlaktewater), de waterketen en beheer en onderhoud. Deze aanbeveling is afkomstig uit het advies van de Commissie Waterbeheer 21 e eeuw. In dit deel bespreken we alle waterthema s. De behandeling van de waterthema s is zoveel mogelijk gebaseerd op ons waterschapsbeleid, het waterbeheerplan Water Voorop! De waterthema s zijn: Thema 1: Waterveiligheid Thema 2: Schoon water (waterkwaliteit en ecologie) Thema 3: Schoon water en de afvalwaterketen Thema 4: Voorkomen van wateroverlast en watertekort Thema 5: Grondwater Thema 6: Beheer en onderhoud Thema 7: Overige waterthema s: Groene daken, infiltratievoorzieningen, (half)verhardingen en minder vaak voorkomende onderwerpen. Algemene uitgangspunten Het watertoetsproces berust op twee uitgangspunten: 1. Het standstill-principe: voorkom negatieve effecten van ruimtelijke ontwikkelingen op het watersysteem; 2. Verbeteren: benut kansen die zich voordoen in ruimtelijke ontwikkelingen om knelpunten in het watersysteem op te lossen en de ruimtelijke kwaliteit te verbeteren. Indirect doel van het doorlopen van een watertoetsproces is het duidelijk in kaart brengen van de maatschappelijke voordelen. Daar streven alle overheden gezamenlijk naar: recht doen aan de belangen en haalbaarheid. Toelichting De algemene uitgangspunten voor het waterbeheer staan verwoord in het Nationaal Waterplan (vastgesteld in 2009) en het rapport Waterbeheer 21 e eeuw (Commissie WB21, 2000). De hoofddoelstelling van het nationaal waterplan is: een veilig en bewoonbaar land hebben en houden, en gezonde en veerkrachtige watersystemen instand houden, waarmee een duurzaam gebruik blijft gegarandeerd. Het waterschap heeft dit vertaald in het Waterbeheerplan (2009) 1 en in de Waterstructuurvisie (2002) 2. Vertaald naar de gevolgen voor ruimtelijke plannen betekent dit dat de waterhuishouding door ruimtelijke veranderingen niet mag verslechteren. Dit wordt het standstill-principe genoemd. Het is belangrijk om water al bij de locatiekeuze en het ontwerp van ruimtelijke ontwikkelingen als ordenend principe te gebruiken. Dat voorkomt het ontstaan van knelpunten achteraf, zoals (grond)wateroverlast, slechte waterkwaliteit/ecologie of onbereikbare wateren tijdens beheer en onderhoud. Het waterschapsbeleid is echter gericht op méér dan stilstand. Dat blijkt ook uit de waterplannen van het waterschap (waterbeheerplan, watergebiedsplannen, richtlijnen etc.): Veranderingen in de inrichting van een gebied geven de mogelijkheid om het watersysteem te 1 Zie 2 In de Waterstructuurvisie presenteert het waterschap zijn integrale visie op een duurzaam waterbeheer op de lange termijn. In de structuurvisie zijn gebiedsspecifieke doelstellingen en maatregelen gedefinieerd. Ook staat het streefbeeld voor 2050 beschreven. De visie is op te vragen via watertoets@hdsr.nl 1

26 verbeteren. Samen optrekken in de planvorming betekent dan een maatschappelijke meerwaarde voor het gebied. Dit leidt wellicht tot kostenbesparingen voor een of meer overheden. Minimale ambitie: standstill De ruimtelijke ontwikkeling leidt niet tot verslechtering van het huidige functioneren van het watersysteem, de veiligheid en de waterketen, zowel voor waterkwaliteit en waterkwantiteit. Ambitie watertoetsproces: Indien waterbeheer en de ruimtelijke ontwikkeling vroegtijdig samen optrekken (via overleg en afstemmen van planning en financiën) worden het watersysteem én de ruimtelijke kwaliteit verbeterd. Vigerend beleid uitgangspunt Het watertoetsproces is niet bedoeld om nieuw waterbeleid te ontwikkelen. Het vigerend beleid geldt als uitgangspunt, evenals de vergunningscriteria vanuit de Watervergunning (Keur en Legger). Per watertoetsproces worden nadere afspraken gemaakt en vindt detaillering van het ruimtelijk plan en de gevolgen voor water plaats. Als het gaat over normen en criteria, dan zijn de Keur en de Legger van het waterschap belangrijke uitgangspunten voor het watertoetsproces. In de Keur staan onder andere ge- en verbodsbepalingen en regels voor functies en activiteiten langs watergangen en waterkeringen. Gerelateerd aan de Keur zijn de Algemene regels en beleidsnota s, zoals het waterbeheerplan en het afvalwaterketenbeleid. Voor een volledig overzicht van het waterbeleid zie: Algemene principes water en ruimte De belangrijkste (landelijke) principes die tijdens het watertoetsproces worden toegepast zijn: de trits Vasthouden - Bergen - Afvoeren de trits Schoon houden - Scheiden - Zuiveren Meerlaagsveiligheid Vergroten zelfvoorzienendheid en duurzame inrichting Grondwater als ordenend principe. Hieronder volgt een korte toelichting op de drie principes. De trits Vasthouden Bergen Afvoeren Deze trits houdt in dat overtollig water zoveel mogelijk bovenstrooms wordt vastgehouden in de bodem en in het oppervlaktewater. Indien dit niet (helemaal) mogelijk is, kan zo nodig het water tijdelijk geborgen worden in bergingsgebieden. Pas als vasthouden en bergen te weinig opleveren, wordt het water afgevoerd met behulp van gemalen. Afb. 1. Trits Vasthouden bergen afvoeren. 2

27 De trits Voorkomen Scheiden Zuiveren Bij deze trits gaat het erom dat het water zoveel mogelijk wordt schoongehouden: voorkomen dat schoon water vervuild raakt. Vervolgens worden schoon en vuil water zoveel mogelijk gescheiden bij het afvoeren of bij de verwerking. Als laatste, wanneer schoonhouden en scheiden niet mogelijk is, komt het zuiveren van verontreinigd water aan bod. Principe Meerlaagsveiligheid Sinds de introductie in het Nationaal Waterplan (2009) staat het concept meerlaagsveiligheid centraal in veel inhoudelijke en beleidsmatige discussies over het omgaan met overstromingsrisico s. Het concept meerlaagsveiligheid kent drie lagen: Laag 1: De eerste laag betreft het voorkómen van overstromingen door middel van waterkeringen (dijken, duinen, stormvloedkeringen), rivierverruimende maatregelen en zandsuppleties. Deze maatregelen beperken de kans op overstroming. Afb. 2. Trits voorkomen scheiden zuiveren. Laag 2: De tweede laag betreft een duurzame ruimtelijke planning. Hieronder kunnen verschillende maatregelen vallen: van het verhoogd bouwen (op terpen of constructies), waterbestendig en waterrobuust inrichten van woningen, het verhogen of beschermen van vitale objecten en infrastructuur, het niet bouwen op zeer overstromingsgevoelige (laag gelegen) plekken, tot een volledige herinrichting van ons land. Afb. 3. Concept meerlaagsveiligheid. illustratie Christa Jesse Laag 3: De derde laag betreft de rampenbeheersing die tot doel heeft zoveel mogelijk personen uit het gebied te redden door middel van preventieve evacuatie en een zo spoedig mogelijk herstel van de infrastructuur en economie als een ramp heeft plaatsgevonden. Vergroten zelfvoorzienendheid en duurzame inrichting Met een vergroting van de zelfvoorzienendheid kunnen waterkwaliteits- en kwantiteitsproblemen meer in het systeem zelf worden opgelost. Met een duurzame inrichting en ruimtelijke positionering worden de mogelijkheden van zelfvoorzienendheid vergroot. Dit principe is niet op elk ruimtelijk plan van toepassing (alleen bij grote ruimtelijke plannen) Grondwater als ordenend principe. Vanuit de duurzaamheidsgedachte dient het heersende grondwaterregime zo min mogelijk worden verstoord. Bij de locatiekeuze van nieuwe grondgebruiksfuncties wordt daarom zo veel mogelijk aangesloten bij de geohydrologische situatie: droge functies in gebieden met een lage grondwaterstand, natte functies in van nature natte gebieden. 3

28 4

29 Thema 1: Waterveiligheid Het waterschap geeft advies over ruimtelijke ontwikkelingen in de buurt van waterkeringen. Beleidskader voor dit advies zijn de waterschapsregels uit de Keur en Legger. Het doel van deze waterschapsregels met betrekking tot waterveiligheid, is het beschermen van laaggelegen gebieden (onder andere polders) tegen overstromingen vanuit rivieren. Om laaggelegen gebieden te beschermen zijn er dijken en kades aangelegd. Het waterschap noemt dit waterkeringen of formeel waterstaatswerken. Het waterschap beheert in totaal 667 kilometer waterkering. De keringen zijn onderverdeeld in primaire, regionale en overige waterkeringen. De onderverdeling is gebaseerd op de kenmerken van het achterliggende land en het type water. 5

30 Typen waterkeringen Primaire waterkeringen liggen langs de Nederrijn en de Lek, tussen Amerongen en Schoonhoven (zie figuur 1.1). Deze waterkeringen zijn van nationaal belang om ons te beschermen tegen overstromingen door hoge rivierwaterstanden. Er zijn ook indirect kerende primaire waterkeringen (categorie C-keringen). Deze keringen beschermen dijkring 14 bij een overstroming van de dijkringen 15 en 44 vanuit de Nederrijn of Lek. Dijkringen zijn nationale compartimenteringen die laag Nederland beschermen tegen overstromingen vanuit de zee of de rivieren. Binnen ons beheergebied gaat het om dijkring 14, 15 en 44 (zie figuur 1.1). Het betreft de noordelijke Hollandse IJsseldijk, de Meerndijk en grofweg de westelijke oever van het Amsterdam-Rijnkanaal. Regionale waterkeringen zijn dijken (kaden) met een lokaal of regionaal karakter. Het waterschap heeft 316 kilometer regionale waterkering in beheer. De regionale keringen liggen met name in het westen van het beheergebied. Voorbeelden van deze waterkeringen zijn de kaden langs de Enkele en Dubbele Wiericke en de Grecht. Overige waterkeringen zijn waterkeringen langs watergangen met minder groot, regionaal of lokaal risico. Ze liggen bijvoorbeeld langs de Schalkwijksewetering en de stadsgracht in IJsselstein. Ook zomerkades in de uiterwaarden behoren tot de categorie overige waterkering. De meeste overige waterkeringen zijn in beheer bij het waterschap 3. Slechts enkele zijn in beheer bij Rijkswaterstaat, zoals de waterkering langs het Amsterdam-Rijnkanaal. Afb Overzicht ligging waterkeringen. 3 Het Algemeen Bestuur zal in oktober 2013 waarschijnlijk een besluit nemen om een aantal overige waterkeringen op te heffen en voor de overblijvende veiligheidsnormen vast te stellen. 6

31 Belang van de burger Waterkeringen zorgen ervoor dat we veilig kunnen wonen en leven in laaggelegen delen van Nederland (figuur 1.2: ongeveer 30% ligt onder zeeniveau, circa 60% van Nederland is gevoelig voor overstromingen (vanuit zee en rivieren). Tijdens stormen beschermen waterkeringen onze laaggelegen woonomgeving tegen overstromingen. Via een ruimtelijk plan (voornamelijk een bestemmingsplan) krijgt de burger informatie over de ligging van de waterkering (waterstaatswerkzone). Als een burger in deze zone activiteiten wil verrichten of wil bouwen, dan is een Watervergunning (en vaak een Omgevingsvergunning) nodig. Taak van het waterschap Om de sterkte, de hoogte en de stabiliteit van de waterkeringen te Afb Circa 30% van NL ligt onder zeeniveau. garanderen houdt het waterschap toezicht op activiteiten en ontwikkelingen die plaatsvinden in de buurt van de waterkeringen. Ontwikkelingen zoals bouwen en graven in de buurt van waterkeringen zijn verboden of moeten voldoen aan voorwaarden. De waterkeringen zijn ingedeeld in een waterstaatswerk en een beschermingszone (vanuit de Keur en de Legger bepaald, zie figuur 1.3). Per zone zijn de beperkende regels strikt of minder bepalend. Uitgangspunt: voor alle activiteiten is een Watervergunning nodig. De volgende informatie en regelgeving zijn voor het thema waterveiligheid relevant: Het dijklichaam wordt beschermd met een zone Waterstaatswerk. Bij primaire waterkeringen gelden ook Profielen van vrije ruimte. Het voor- en achterland van de waterkering worden beschermd met Beschermingszones. Afb Waterstaatswerk en beschermingszones. In de algemene regels en beleidsregels van de Keur van het waterschap is het ja, mits - en nee, tenzij -principe verder uitgewerkt. Hierbij wordt globaal gezien, uitgegaan van vier situaties: Ja: de werkzaamheden zijn toegestaan zonder vergunning, zolang ze aan bepaalde voorwaarden voldoen (algemene regel). Ja, mits: de werkzaamheden zijn vergunbaar, maar dienen te voldoen aan de toetsingscriteria die voor de betreffende activiteit zijn aangegeven. Nee, tenzij: de werkzaamheden zijn niet vergunbaar. Alleen indien sprake is van een maatschappelijk zwaarwegend belang èn van locatiegebondenheid van de activiteit kan hiervan worden afgeweken en kan wel een vergunning worden verleend. In dat geval dienen de werkzaamheden te voldoen aan de toetsingscriteria. Nee: de werkzaamheden zijn niet vergunbaar (absoluut verbod). 7

32 Taak van andere overheden Het Rijk bepaalt de normeringen voor de nationale dijkringen (primaire waterkeringen). De provincie bepaalt de normeringen voor regionale waterkeringen, Het waterthema Veiligheid is de komende jaren in ontwikkeling. In het kader van het Deltaprogramma loopt een discussie over veiligheid. De Deltabeslissing in 2014 is bepalend voor de taken, rollen en beleidskaders voor het thema veiligheid. Voor ons beheergebied gaat het vooral over de status van de dijkringen en de risicobenadering versus meerlaagsveiligheid. Afb Overzicht dijkringen. Beleidskader waterschap In het Waterbeheerplan Water voorop is het doel beschreven om te voldoen aan de gestelde normen. Het beleid gaat uit van een drielagenbenadering: voorkomen van overstroming, beperken van gevolgen en het beheersen van rampen. Het Beheersplan Primaire Waterkeringen (2006) en het Beheerplan Waterkering (in ontwikkeling) vormen uitwerkingen hiervan. Het waterschap hanteert de volgende uitgangspunten bij ruimtelijke plannen: Uitgangspunt is het principe van meerlaagsveiligheid : naast preventie krijgen ook gevolgenbeperking en rampenbestrijding aandacht (zie inleiding voor nadere omschrijving). Ruimtelijke plannen mogen niet strijdig zijn met het belang van de waterkering. Er wordt rekening gehouden met ruimte voor toekomstige verbeteringen van de waterkering. De zone Waterstaatswerk wordt in bestemmingsplannen vastgelegd (Waterstaat-Waterkering). De legger vormt hiervoor de basis. In 2014 worden voor alle primaire waterkeringen de Profielen van Vrije Ruimte bepaald. Nadat deze zones vastgesteld zijn, dienen deze in een bestemmingsplan opgenomen te worden als bestemming Vrijwaringszone-Dijk. Dit conform het Besluit Algemene Regels Ruimtelijke Ordening (Barro) 4. Als naar aanleiding van een ruimtelijk plan aanpassingen aan de waterkering nodig zijn en het waterschap stemt hiermee in door het geven van een watervergunning, is de initiatiefnemer verantwoordelijk voor de kosten van die aanpassingen. Nadere afspraken over beheer en onderhoud worden al in het watertoetsproces afgesproken en vastgelegd in de verlening van de Watervergunning. Er worden nadere afspraken gemaakt over activiteiten die naar aanleiding van medegebruik kunnen ontstaan (denk aan materialenopslag, tuin, aanplant bomen). De breedte van de verschillende zones van een waterkering is afhankelijk van de soort waterkering en de kenmerken van het achterland (bijvoorbeeld de bodemsoort). De begrenzing van de zones is vastgelegd in de Legger. De regels voor het uitvoeren van activiteiten of het plaatsen van bouwwerken binnen de zones zijn vastgelegd in de Keur en daaraan gekoppelde beleidsregels. Belangenafweging Bij het beoordelen van medegebruik gaat het waterschap uit van de volgende beleidslijnen: In het buitengebied is het uitgangspunt van het waterschap dat waterkeringen van klei zijn ( groen blijven) en dat medegebruik alleen mogelijk is wanneer geen (of zeer kleine) fysieke aanpassingen aan de ligging of profiel van de waterkering nodig zijn, zoals in het geval van beweiding, natuur of recreatieve routes. In het stedelijk gebied streeft het waterschap naar een goede inpassing in de omgeving, waarbij fysieke aanpassingen voor medegebruik wel worden toegestaan. 4 Besluit van 1 oktober In het Barro staan die regels, die als nationaal belang in de SVIR benoemd zijn. 8

33 Er wordt altijd zeer terughoudend omgegaan met verlegging van de waterkering of doorsnijding met een kunstwerk. In zettingsgevoelige gebieden (vooral in veenweide), waar regelmatig ophogen van de waterkering noodzakelijk is, streeft het waterschap naar functiescheiding tussen het dijklichaam en de weg. Eventueel kan de weg wel op de berm van de waterkering liggen. Wanneer dit niet mogelijk blijkt, wil het waterschap in elk geval een goede afstemming met de gemeente bereiken over het groot onderhoud, zodat werkzaamheden zo veel mogelijk worden gecombineerd. Van deze lijn zal alleen worden afgeweken wanneer sprake is van een groot maatschappelijk belang en locatiegebondenheid. Bij de beoordeling wordt altijd bekeken of een locatie buiten de waterkering een goed alternatief is. Consequenties voor ruimtelijke ontwikkelingen Weeg de Overstromingsrisico s mee bij locatiekeuze: door middel van ruimtelijke inrichting kunnen gevolgen van een eventuele overstroming worden geminimaliseerd. Houdt daarom rekening met effecten van een eventuele overstroming. Een voorbeeld is om vluchtwegen in kaart te brengen (of een nieuwe weg te bestemmen als vluchtweg en dus verhoogd aan te leggen). Het waterschap zal bijvoorbeeld adviseren om kwetsbare nutsvoorzieningen hoog genoeg aan te leggen, zodat bij overstroming geen stroomuitval plaats vindt. Grootschalige stedelijke uitbreiding Grote stedelijke uitbreidingen vinden meestal plaats op agrarische grond. De voor dat gebied tot dan toe geldende veiligheidsklasse tegen overstromingen en wateroverlast komt dan niet meer overeen met die voor de nieuwe woon/bedrijven situatie. Het vereiste beschermingsniveau is dan niet meer in balans met de economische waarde van het achterliggende gebied. Hoe te handelen in een dergelijke situatie is nog volop onderwerp van discussie in het kader van het Deltaprogramma. In het plan is rekening gehouden met deze randvoorwaarden voor ontwikkelingen binnen waterstaatswerk, beschermingszone 5. Het gebruik van de gronden nabij waterkeringen heeft grote beperkingen. In de toekomst kan namelijk een verhoging van de waterkering plaats vinden. Dijkverhogingen gaan gepaard met verbreding en dus ruimtegebruik. Het is maatschappelijk niet wenselijk om dan gebouwen e.d. te slopen. Waterstaatswerkzones van waterkeringen leveren beperkingen op voor functies en activiteiten. Tijdens de planvorming zal overleg plaats vinden met het waterschap. Als voorbeeld: het planten van bomen kan onder voorwaarden worden toegestaan. Tijdens het watertoetsproces wordt gezamenlijk naar een oplossing gekeken. Daarnaast dient rekening te worden gehouden met de onderhoudsverplichtingen van de eigenaar, het hebben van een gesloten grasmat, geen gaten van mollen en rijsporen. Herbouw in de waterstaatswerkzones is alleen mogelijk op de bestaande fundering. Bij herstructurering of nieuwbouw moet het onderhoud van de bestaande kade in de planvorming worden betrokken. De aanleg van kabels en leidingen in de buurt van keringen is aan regels gebonden. De perceeleigenaar moet kadeonderzoek en het plegen van groot onderhoud aan de waterkering altijd toestaan. Kleinschalig onderhoud vindt plaats door de eigenaar zelf. Buitendijks bouwen Als de ruimtelijke ontwikkeling buitendijks, dus aan de rivierzijde van de dijk, plaatsvindt zijn de volgende aandachtspunten van toepassing: Buitendijks bouwen in de uiterwaarden: Rijkswaterstaat is in het kader van de beleidslijn Ruimte voor de rivier de verantwoordelijke overheid. Het waterschap heeft hier geen taak ten aanzien 5 In de toekomst zal ook het profiel van vrije ruimte (bij primaire waterkeringen) opgenomen moeten worden op de plankaart, conform het Barro. Dit profiel wordt nog door het waterschap bepaald. 9

34 van de veiligheid van nieuwe bebouwing in buitendijks gebied, behalve een adviserende taak in het kader van het watertoetsproces. Zomerkaden zijn aangelegd met als doel het water tot een bepaalde waterstand te keren. Bij hogere waterstanden zal de zomerkade overstromen; dat moet zelfs met het oog op voldoende ruimte voor de afvoer van rivierwater. Nieuwe bebouwing. Het waterschap en de provincie adviseren om grootschalige nieuwe bebouwing zo aan te leggen dat geen schade door hoogwater of overstroming kan optreden. Beleidskader is de Handreiking Overstromingsrobuust Inrichten van de Provincie Utrecht. Bouwen in boezemland. Een vergelijkbare redenering gaat op voor boezemland (land, dat buiten de regionale waterkering is gelegen, onbeschermd tegen hoge waterpeilen). Het waterschap heeft hier niet een taak om de veiligheid bij overstroming vanuit de boezem te beperken. Eventueel stelt het waterschap wel eisen vanuit zijn taak als watersysteembeheerder. Advies aanleghoogte. Het waterschap kan in deze gebieden alleen een advieshoogte aangeven voor woonbebouwing. Kies de aanleghoogte voor gebouwen en constructies zodanig dat hier ook bij maximale waterstanden geen schade optreedt. Het waterschap en de provincie adviseren om bij de realisatie van kwetsbare functies, zoals infrastructuur (wegen) en nutsvoorzieningen, rekening te houden met het waterpeil na een dijkdoorbraak. Bijvoorbeeld door deze functies verhoogd aan te leggen. Als de aanleg van nutsvoorzieningen en ontsluitingswegen moet plaatsvinden over de waterkering of erdoorheen, dan moet op basis van de Keur van het waterschap altijd een watervergunning worden aangevraagd. Consequenties voor het watertoetsproces U kunt eerst een waterbelangen-check uitvoeren via Tijdens het watertoetsproces geeft het waterschap informatie over de ligging, consequenties voor de bestemming en uitleg over regelgeving rondom een waterkering. Om te bepalen of uw plan in een waterstaatswerkzone ligt, kunt u onze Datadeler raadplegen. Specifiek voor bestemmingsplannen: Van alle waterkeringen zijn de zone van het waterstaatswerk en het profiel van vrije ruimte (ruimtelijke reservering) op de verbeelding weergegeven als waterstaat - waterkering. 6 In de bestemmingsplanregels is voor ontwikkelingen binnen de waterstaatswerkzone een verplichting opgenomen om overleg te hebben met het waterschap. Binnen de dubbelbestemming waterkering zijn geen ontwikkelingen mogelijk die met de functie waterkering conflicteren. Informatie en regelgeving De volgende informatie en regelgeving zijn voor het thema waterveiligheid relevant: Informatie over het Deltaprogramma: Handreiking Overstromingsrobuust Inrichten provincie Utrecht: Algemene informatie over de waterkeringen: Keur artikel 3.1 en verder: ge- en verbodsbepalingen waterkeringen. Besluit Algemene regels met betrekking tot waterkeringen: Ligging primaire, regionale en overige waterkeringen inclusief Waterstaatswerkzones kunnen worden gedownload via de link op de website 6 De ABRvS heeft in 2012 geoordeeld dat in de regels van een bestemmingsplan mag worden opgenomen dat rekening moet worden gehouden met de Keurregels (ABRvS, 9 mei 2012, LJN: BW5255, zaaknr /1/R1 ( 10

35 Voorbeeld van het thema waterveiligheid. Het initiatief Een bewoner is van plan om een nieuwe woning te bouwen op de achterzijde van zijn erf, direct aan de oever van de (gekanaliseerde) Hollandse IJssel. Het watertoetsproces Tijdens het vooroverleg heeft een adviesbureau (namens initiatiefnemer) contact opgenomen met het waterschap. Het waterschap heeft aangegeven dat langs de Hollandse IJssel een regionale waterkering ligt. Deze waterkering bestaat uit een waterstaatswerkzone en een beschermingszone. De nieuwe woning was gepland binnen de waterstaatswerkzone. Het waterschap heeft de initiatiefnemer gevraagd om het bouwvlak van de nieuwe woning op te schuiven, zodat deze in zijn geheel buiten de waterstaatswerkzone komt te liggen. Reden is dat de woning de stabiliteit van de waterkering ondermijnde. Daarnaast kan de dijk in de toekomst opgehoogd worden zonder extra kosten (bijvoorbeeld het verplaatsen of slopen van een object). Het waterschap heeft wel aangegeven dat de standaard breedte (12 meter) van de waterstaatswerkzone, in overleg met het waterschap, kan worden teruggebracht. Dit kan alleen als de initiatiefnemer met gegevens (dikte damwand, verankering etc.) en een berekening kan aantonen dat de huidige damwand, rondom de insteekhaven, aan de veiligheidseisen voldoet. Meerwaarde watertoetsproces Door de afstemming in het vooroverleg is in een vroeg stadium duidelijk geworden dat de geprojecteerde woning de veiligheid van de waterkering beïnvloedt. De initiatiefnemer en het waterschap hebben in overleg gekozen om het plan aan te passen en de woning te verplaatsen. Afb Ligging van de regionale waterkering, bestaande uit een waterstaatswerkzone en een beschermingszone. 11

36 Thema 2: Schoon water, waterkwaliteit en ecologie In thema 2 Schoon water zijn de volgende wateronderwerpen opgenomen: Waterkwaliteit en ecologie. Lozingen en emissies. Bescherming van drinkwaterwingebieden. Beleving van schoon water en zwemwater. Waterkwaliteit en Europese Kaderrichtlijn Water In het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) neemt het waterschap concrete maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren. Deze maatregelen staan beschreven in het waterbeheerplan Water Voorop! Het waterschap werkt daarnaast, samen met andere organisaties, aan innovatieve projecten om de waterkwaliteit te verbeteren. Waterkwaliteit en ecologie hebben te maken met de chemische kwaliteit van het water (stoffen in het water) en de ecologische kwaliteit van het watersysteem (flora en fauna). Het waterschap streeft naar een verbetering van de waterkwaliteit (zowel chemisch, fysisch als ecologisch). Hierbij kan gedacht worden aan inrichting en doorstroming. Met het beperken van vuilwaterlozingen vanuit riolering (overstorten) en diffuse bronnen wil het waterschap, samen met andere overheden, vervuilende stoffen en voedselrijke stoffen (nutriënten) terugdringen. Daarnaast is schoon water natuurlijk aantrekkelijker voor de burger om aan te wonen en te recreëren. Een maatschappelijk voordeel voor iedereen: schoon water verbetert de leefomgeving van mensen, dieren en planten! Schoon water is gerelateerd aan waterkwaliteit en ecologie, maar ook aan een doelmatig werkende afvalwaterketen. In het volgende thema 3 wordt ingegaan op de afvalwaterketen. 12

37 Belang van de burger Water speelt een belangrijke rol bij de manier waarop iemand zijn of haar omgeving beleeft. Schoon water stinkt niet en is ecologisch gezond. In dit water kunnen diverse dieren en planten leven. De leefomgeving krijgt daardoor een groene uitstraling (denk aan natuurvriendelijke oevers) waardoor ook recreatie mogelijk wordt. Burgers kunnen langs dit water prettig wandelen of fietsen en misschien zelfs wel vissen, kanoën of zwemmen. Het is van belang dat schoon water schoon blijft. Taak van het waterschap De Stichtse Rijnlanden is maatschappelijk verantwoordelijk voor schoon oppervlaktewater. Het waterschap werkt aan de verbetering van de waterkwaliteit samen met anderen. Om inzicht te krijgen in de waterkwaliteit verricht het waterschap uiteenlopende metingen op een aantal meetpunten in het hoofdwatersysteem. Jaarlijks worden de meetgegevens geanalyseerd en gerapporteerd. Naast het monitoren van de waterkwaliteit neemt het waterschap maatregelen om de waterkwaliteit te verbeteren. Deze maatregelen hebben te maken met de inrichting (breedte en diepte) van de watergangen en de doorstroming van water (zodat geen dood water ontstaat). Ook probeert het waterschap het lozen van stoffen in het grond- of oppervlaktewater te voorkomen. Vanuit de Europese Kaderrichtlijn Water is vooral de waterbeheerder, maar ook andere overheden, belast met het behalen van doelen voor een goede chemische en ecologische kwaliteit. Daarvoor worden in een aantal belangrijke watergangen (de zogenaamde waterlichamen) projecten uitgevoerd zoals de aanleg van natuurvriendelijke oevers, baggeren, de aanleg van slibvangen en het vispasseerbaar maken van stuwen en gemalen. Taak andere overheden Gemeenten zijn in dit thema met name verantwoordelijk voor de riolering en de vuiluitworp via het riool naar oppervlaktewater (overstorten). Gemeenten zijn ook verantwoordelijk voor duurzaam bouwen, milieuverontreinigingen (bodem) en hebben een zorgplicht voor grondwaterkwaliteit. Gemeenten hebben in hun (verbreed) gemeentelijk rioleringsplan (vgrp) ambities gesteld met betrekking tot het voorkomen van riooloverstorten en (diffuse) lozingen op oppervlaktewater en in de bodem. De gemeente is verantwoordelijk voor het aansluiten van een bouwperceel op de riolering en de wijze van het verwerken van overtollig hemelwater, als de eigenaar dit niet zelf kan verwerken. In enkele gemeentelijke waterplannen zijn ambities verwoord om vervuiling van het watersysteem te voorkomen en de waterkwaliteit te verbeteren. Een aantal gemeenten heeft duurzaam bouwbeleid vastgesteld met daarin bepalingen voor (het verbeteren van) de waterkwaliteit. Provincies hebben voor drinkwaterwingebieden een provinciale milieuverordening opgesteld. Hierin worden verschillende soorten beschermingsgebieden benoemd, zoals grondwaterbeschermingsgebieden, waterwingebieden en boringsvrije zones. Binnen deze beschermingsgebieden gelden regels en beperkende voorwaarden om vervuiling van het grondwater te voorkomen. Deze regels gelden op het gebied van onder andere werken in de bodem en het lozen van water in de bodem en zijn opgenomen in de Provinciale Milieuverordening en onderliggende besluiten. De provincie wijst de waterplassen en meren aan die de functie van zwemwater hebben. Het waterschap controleert de waterkwaliteit in deze wateren tijdens het zwemseizoen zeer regelmatig. Bouwactiviteiten in en rondom zwemwateren zijn beperkt toegestaan en aan strenge (lozings)regels gebonden. Dit geldt zowel voor de inrichting, tijdens de realisatie en in de beheerfase. In dit handboek wordt hier verder niet op ingegaan. Beleidskader waterschap De volgende informatie en regelgeving zijn voor het thema Waterveiligheid relevant: Europese Kaderrichtlijn Water (KRW), waaronder bepaling van welke wateren kwetsbaar zijn. Waterbeheerplan Water Voorop

38 Afspraak met de partners van WINNET (Water Innovatie Netwerk) in het Regionaal Afvalwaterketenbeleid (in ontwikkeling): Bij de beoordeling van emissies uit de afvalwaterketen wordt uitgegaan van (de draagkracht) van) het watersysteem. Alle emissies worden hierbij in ogenschouw genomen via een bronnenanalyse. Consequenties voor ruimtelijke ontwikkelingen Belangrijk uitgangspunt van het waterschap (zie inleiding) is dat de waterhuishouding door ruimtelijke veranderingen niet mag verslechteren. Dit wordt het standstill-principe genoemd. Een standstill voor waterkwaliteit en ecologie kan bereikt worden door aandacht te geven aan waterkwaliteit en ecologie in de volgende fasen van een planontwikkeling: A. Inrichtingsmaatregelen B. Bouwmaatregelen C. Beheermaatregelen In het algemeen geldt: bij de inrichting, bouwen en beheer dienen zo min mogelijk vervuilende stoffen te worden toegevoegd aan de bodem en het grond- en oppervlaktewatersysteem. Beleidsuitgangspunten staan verwoord in het Emissiebeheerplan (in ontwikkeling). Ad A. Inrichting Maatregelen die een goede ecologie en waterkwaliteit bevorderen, vragen om ruimte. De ruimtelijke claims zijn belangrijk om in een ruimtelijk plan op te nemen. Dit kan zowel bij een inrichtingsplan als bij het bestemmingsplan. Vaak is meervoudig ruimtegebruik een vorm om de ruimteclaim te beperken. Denk bijvoorbeeld aan het combineren van waterberging, natuurvriendelijke oevers en recreatie. Het uitgangspunt bij nieuwe ontwikkelingen is dat de waterkwaliteit of het ecologisch functioneren van het watersysteem niet verslechtert. Afb verschillende typen natuurvriendelijke oevers. Door middel van een water- en stoffenbalans of bronnenanalyse kan bij grote ontwikkelingen, waarbij niet bij voorbaat vaststaat dat de waterkwaliteit niet zal verslechteren, in beeld worden gebracht wat de gevolgen van een ruimtelijk plan op de waterkwaliteit zijn. Het waterschap beschikt over rekeninstrumenten (spreadsheets) om water- en stoffenbalansen te kunnen opstellen. Hiermee kunnen de concentraties van verschillende stoffen worden berekend. Er zijn synergievoordelen te noemen die zowel ruimte vrijmaken voor waterkwantiteit (zie thema 4) als voor waterkwaliteit. Hierbij kan gedacht worden aan infiltreren van hemelwater (voorkomen wateroverlast en scheiden van schoon en vuil water) en aanleg van natuurvriendelijke oevers (realisatie waterberging en verbeteren ecologie). Daarnaast is nog een aantal specifieke bepalingen te noemen, voortkomend uit verbodsbepalingen: 14

39 Geen vervuilende activiteiten in beschermingsgebieden drinkwaterwinning (conform Provinciale Milieuverordening). Dempingen mogen niet met vervuilde grond plaats vinden (Keur, 2009). Uitgangspunt bij nieuw te graven watergangen is om een natuurvriendelijke oever aan te leggen, tenzij dit vanuit gezamenlijke afweging niet wenselijk (denk bijvoorbeeld aan cultuurhistorie) of mogelijk is. Bij inrichtingsplannen zal hiervoor ruimte moeten worden gereserveerd. In het Beleidsplan Oevers (in ontwikkeling) is opgenomen dat natuurvriendelijke oevers op twee manieren kunnen worden aangelegd: door middel van een terrastalud of een flauwe helling. Het is ook goed mogelijk om beide typen oevers te combineren. Daarbij zijn kleine variaties in breedte, diepte en helling gewenst. Dit levert een grotere verscheidenheid aan leefmilieus op voor de flora en fauna. Een oever met een flauw hellend talud heeft een hellingspercentage van minimaal 1:4. Een terrastalud wordt ongeveer cm onder het zomerwaterpeil aangelegd. Aangezien natuurvriendelijke oevers voor een groot deel bestaan uit begroeiing, is de bergingscapaciteit in vergelijking met een normale oever beperkt. Ruimte die wordt ingenomen door niet-ondergedoken water- en oeverplanten (zoals riet, lisdodde) kan niet worden gebruikt als waterberging. Uit metingen van het waterschap blijkt dat dit volume gemiddeld 25% beslaat. Dit betekent dat slechts 75% beschikbaar is voor berging. Het voorgenomen beleid wordt momenteel door het waterschap nader uitgewerkt in het Beleidsplan oevers. Afb. 2.2: Verschil tussen een flauwhellend en een terrastalud. Ad B: Bouwen Conform de waterkwaliteitstrits Voorkomen scheiden - zuiveren dienen de mogelijkheden voor bronmaatregelen (schoonhouden) te worden onderzocht. Voor bouwactiviteiten kan bijvoorbeeld gedacht worden aan zorgvuldige materiaalkeuze. Verslechtering van de waterkwaliteit bij nieuwbouw en herstructurering kan worden voorkomen door geen uitlogende (bouw)materialen toe te passen. Zie onderstaand kader. Uitlogende metalen (lood, koper en zink) voor een dak, dakgoot en/of regenpijpen Metalen zoals lood, koper en zink verontreinigen het water door uitloging. Hemelwater dat afstroomt langs deze metalen via regenpijpen, daken of dakgoten bevat daardoor concentraties aan uitlogende metalen. De metalen verslechteren de waterkwaliteit en ecologie in het water. Vooral bij het lozen van hemelwater op oppervlaktewater worden de metalen deels gebonden in de waterbodem en deels komen de metalen opgelost in het oppervlaktewater terecht. Het waterschap stimuleert het niet aansluiten van schoon hemelwater op de riolering, maar dan is het wel van belang dat er geen uitlogende materialen worden gebruikt. Het waterschap is van mening dat gemeenten invloed kunnen uitoefenen op de kwaliteit van hemelwater door in de Omgevingsvergunning het gebruik van uitlogende materialen te beperken of te verbieden. Tijdens het watertoetsproces adviseert het waterschap om geen uitlogende metalen toe te passen. Een goed voorbeeld: in het beheergebied van het waterschap heeft de gemeente Utrechtse Heuvelrug het convenant Duurzaam Bouwen (DuBo) ondertekend. In dit convenant zijn ook afspraken gemaakt over het gebruik van uitlogende materialen. 15

40 Ad C. Beheer Het gaat bij het beheer om de volgende aspecten: Indien bestrijdingsmiddelen (chemische middelen) gebruikt worden, dan moet voorkomen worden dat deze in het oppervlaktewater terecht komen. Vooral het gebruik van glyfosfaat levert waterkwaliteitsproblemen op. Om afspoeling van bestrijdingsmiddelen te voorkomen moet de inrichting van de openbare ruimte specifiek (en nauwgezet) aangepast worden. Om deze reden adviseert het waterschap om geen bestrijdingsmiddelen toe te passen. Verhardingen zijn goed onkruidvrij te houden zonder inzet van chemische middelen, zoals de inzet van heet water en hete lucht. Boerenerven: de landelijke werkgroep erfafspoeling (2011) concludeert dat er extra maatregelen nodig zijn om een lozing van spoelwater in het oppervlaktewater te voorkomen. Op basis van bevindingen tot nu toe, hebben de waterschappen de onderstaande aanbevelingen geformuleerd. Deze aanbevelingen zijn opgenomen in het (concept) Emissiebeleidsplan van het waterschap: Het vertrekpunt is en blijft een lozingsverbod van verontreinigd hemelwater in het oppervlaktewater. Perssappen en verontreinigd hemelwater uit een verharde opslag met voer of vaste mest moeten worden opgevangen in een opvangput zonder overloop. Bij opslagplaatsen van dierenvoer en mest zonder verharding moet een absorberende laag worden gebruikt. Contact met hemelwater moet worden voorkomen. De afstand van de opslag tot de sloot bedraagt tenminste vijf meter. Hemelwater vanaf een bezemschoon erf en uit een lege en schone opslagplaats mag rechtsreeks in oppervlaktewater worden geloosd. Consequenties voor het watertoetsproces Een ruimtelijk plan moet worden getoetst aan de vigerende regelgeving met betrekking tot het thema Schoon water. Dit kan het meest eenvoudig door te starten bij de waterbelangen-check via Hieruit blijkt of het plan in een grondwaterbeschermingsgebied ligt of dat er een waterlichaam (KRW) grenst aan het plan waar maatregelen worden genomen ter verbetering van de waterkwaliteit. Neem tijdig contact op met gemeente en waterschap voor afstemming via Als de bodem en/of grondwater verontreinigd is, dan dient dit in de waterparagraaf te worden opgenomen. Als uitgangspunt geldt dat verdere verspreiding van de verontreiniging ten gevolge van de ontwikkeling wordt voorkomen (conform provinciaal beleid). Informatie en regelgeving Europese Kaderrichtlijn Water. In het achtergronddocument Europese Kaderrichtlijn Water van het waterbeheerplan Water Voorop! is te vinden welke maatregelen het waterschap tot 2015 wil uitvoeren om de waterkwaliteit te verbeteren. Emissiebeheer (landelijke website De juridische bescherming van schoon water is geregeld in de Keur. Hierin staan verbodsbepalingen voor bijvoorbeeld lozingen van vervuild water op oppervlaktewater. Ligging van kwetsbare wateren in het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water: Zie de datadeler op de website Voorwaarden voor het lozen van stoffen/water en voor het toepassen van materialen die het oppervlaktewater kunnen vervuilen: Voorwaarden voor de aanpassing van oevers en beschoeiingen. Start via de website De regels en voorwaarden binnen drinkwatergebieden staan in de Provinciale Milieuverordening (PMV). Zie: 16

41 Voorbeeld van het thema schoon water, waterkwaliteit en ecologie. Regelmatig contact met het waterschap verdient zich snel terug. Een voorbeeld van verbeteren van de waterkwaliteit door samen op te trekken: gemeente Woerden. De watertoetsers hebben regelmatig contact met de gemeente Woerden over ruimtelijke ontwikkelingen. Tijdens deze gesprekken kwam ook ter sprake dat de gemeente van plan is om de oeverbeschoeiingen in het stedelijk gebied te gaan vervangen. Samen kwamen ze overeen om geen nieuwe beschoeiing meer aan te leggen, maar natuurvriendelijke oevers. Natuurvriendelijke oevers verbeteren de waterkwaliteit en de beleving van het water. Het brengt de waternatuur terug in de stad. De gemeente bespaart op de lange termijn de kosten voor het vervangen van de beschoeiingen. Het beheer van natuurvriendelijke oevers blijkt bijna hetzelfde te zijn als een gewone oever. Het waterschap heeft in de gemeente Woerden een wateropgave (te weinig waterberging). Door (een stukje) van de oevers af te graven wordt de waterberging in het watersysteem vergroot. De gemeente en het waterschap zagen een win-win-situatie door samen op te trekken: er worden twee doelen bereikt door twee overheden! Resultaat is dat de gemeente de natuurvriendelijke oevers aanlegt en het waterschap meebetaalt per m 3 gerealiseerde waterberging. Afb. 2.3 en 2.4. Vóór aanleg (links) en na aanleg van de natuurvriendelijke oever (rechts). 17

42 Thema 3: Schoon water en de afvalwaterketen Waar het vorige thema ingaat op de waterkwaliteit, emissies, diffuse lozingen, ecologie en zwemwater, richt dit thema zich op schoon water door een doelmatig werkende afvalwaterketen. De (afval)waterketen is het geheel van (drinkwaterlevering), riolering en de zuivering van afvalwater. Samenwerken in de waterketen Het waterschap werkt in de afvalwaterketen nauw samen met de meeste gemeenten uit het beheergebied. Deze samenwerking vindt plaats in het kader van WINNET (Water Innovatie Netwerk). Alle WINNET-partners werken vanaf 2013 aan gezamenlijk beleid voor de afvalwaterketen. Het Regionaal Afvalwaterketenbeleid (in ontwikkeling) gaat uit van: schoon hemelwater (regenwater) blijft schoon en wordt niet vermengd met vuil water (afvalwater). Extra kosten voor het reinigen van vervuild oppervlakte water worden dan voorkomen. De gemeenten en het waterschap spreken af dat afvoer van extra hemelwater (in verband met klimaatverandering) in principe niet wordt opgevangen in de riolering, maar in de openbare ruimte. Het is al bijna gemeengoed dat in nieuwe plannen het hemelwater gescheiden van afvalwater wordt verwerkt. Hemelwater wordt niet aangesloten op de riolering en bestaande bouw koppelen we af als dit (maatschappelijk gezien) doelmatig is. Het hemelwater wordt vervolgens geïnfiltreerd in de bodem of afgevoerd naar het oppervlaktewater, indien dit watersysteem hiervoor voldoende waterbergingscapaciteit heeft. 18

43 Belang van de burger Niets is prettiger dan dat een burger onbeperkt over schoon water kan beschikken voor huishoudelijk gebruik. Per dag gebruikt de burger gemiddeld 135 liter drinkwater om bijvoorbeeld te wassen, te koken, de auto te wassen, het toilet door te spoelen en de tuin te besproeien. Dit water wordt verzameld in het riool en gezuiverd door het waterschap in een rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi). De burgers en bedrijven zijn lozers van afvalwater. Wat hun verplichtingen zijn en welke overheid daarbij betrokken is, is een ingewikkeld geheel. Er zijn diverse manieren om afvalwater te lozen. Afhankelijk van de lozingsroute die gekozen wordt, spelen overheden en andere partijen een rol. In de praktijk moet dit alles op een efficiënte manier op elkaar inspelen om afvalwater zonder onacceptabele milieuverontreiniging te verwerken. Dit weerspiegelt zich in de organisatie en regelgeving hierover. In onderstaand schema staat de samenhang tussen de verschillende aspecten en partijen weergegeven. Afb Schematische weergave afvalwater (bron: Kenniscentrum InfoMil) 19

44 Taak van het waterschap Binnen de afvalwaterketen is het waterschap verantwoordelijk voor het transport en de zuivering van afvalwater. Dit gebeurt in één van de 17 rioolwaterzuiveringen. Daar wordt het water gezuiverd totdat het zo schoon is dat het op het oppervlaktewater kan worden geloosd. Dit zuiveren is een kostbaar proces. Eigenlijk is het niet nodig dat al het (met hemelwater verdunde) afvalwater naar de zuivering wordt afgevoerd. De reden is dat hemelwater (regenwater) in principe schoon is en dus niet naar de zuivering hoeft te worden afgevoerd. Door het hemelwater niet aan te sluiten op de riolering hoeft de rioolwaterzuivering minder hard te draaien om het echte vuile afvalwater schoon te krijgen. Hierdoor worden de kosten voor zuivering beperkt. Een andere reden om geen hemelwater via het riool af te voeren is dat er bij een gescheiden rioolstelsel geen overstorten van vuil regenwater naar het oppervlaktewater plaats vinden bij hevige regenbuien (wanneer het vuilwaterriool vol loopt met overtollig regenwater). Taak andere overheden Binnen de afvalwaterketen is de gemeente verantwoordelijk voor het inzamelen en transport van afvalwater en overtollig regenwater via de riolering. Hoe er wordt omgaan met regenwater in de openbare ruimte is een primaire taak van gemeenten (vastgelegd in de Wet Gemeentelijke Watertaken). Het beleid van de gemeente over hoe men wil omgaan met afvalwater, hemelwater en grondwater is vastgelegd in het (verbreed) gemeentelijk rioleringsplan (vgrp). In afvalwaterakkoorden tussen gemeenten en het waterschap staan doelen en afspraken over o.a. de capaciteit van de zuivering en maatregelen om de afvalwaterketen te verbeteren.. Elke gemeente heeft een (verbreed) gemeentelijk rioleringsplan (vgrp) waarin het beleid voor de rioleringszorg is beschreven. Dit betreft afvalwater, hemelwater en grondwater. Het rioleringsplan is de basis voor de beheeractiviteiten, het inspelen op nieuwe ontwikkelingen, interne en externe bestuurlijke afstemming, continuïteit van het beleid en voortgangsbewaking. Het vgrp biedt, zij het vaak beperkt, beleidsuitgangspunten voor het onderdeel afvalwaterketen in de ruimtelijke planvorming. Beleidskader waterschap Algemeen Bij het verwerken van hemelwater hanteert het waterschap de volgende voorkeursvolgorde: 1. Infiltreren in de bodem (onder- of bovengronds) 2. Zichtbaar afvoeren naar oppervlaktewater (via goten) 3. Afvoeren via hemelwaterriool (vervolgens naar oppervlaktewater) Beslisboom directe afvoer water naar oppervlaktewater In 2010 heeft het waterschap beleid voor de waterketen vastgesteld: Samen verder met de waterketen. Voor het direct lozen van hemelwater op oppervlaktewater is een beslisschema gemaakt. Dit schema sluit aan bij het genoemde beleid en houdt rekening met de nieuwe wet- en regelgeving. Hemelwaterlozingen vallen onder algemene regelgeving. Uitgangspunt hiervan is: hemelwater is schoon, tenzij, Op grond van diverse typen verhard oppervlak en type oppervlaktewater adviseert het waterschap gemeenten of ontwikkelaars bij de keuzes voor afvoer van hemelwater op oppervlaktewater. Voor kwetsbaar water mag het waterschap voorschriften eisen en opnemen in een vergunning. Voor directe of indirecte afvoer (d.m.v. noodoverloop) van hemelwater naar oppervlaktewater is onderstaand beslisschema leidend. Voor afkoppelen (niet aansluiten) en infiltreren op de Utrechtse Heuvelrug wordt verwezen naar het Convenant afkoppelbeleid Utrechtse Heuvelrug (2010). Bij verontreinigd hemelwater dient de vuiluitworp uit het rioolstelsel overeen te komen met een verbeterd gescheiden stelsel. In tabel 3.1. is het Beslisschema directe afvoer regenwater op open water opgenomen. Dit schema geeft een denkrichting aan. In overleg tussen waterschap en de ontwikkelende partij zal per situatie beoordeeld worden of en welke voorziening doelmatig is 20

45 (maatwerkoplossing). In het schema wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende categorieën verhard oppervlak en tussen kwetsbaar en normaal water. Voor een overzicht van gebieden met kwetsbare wateren verwijzen wij u naar onze datadeler op de website Indien uw plan gelegen is in een gebied met kwetsbaar water dan ontvangt u van het waterschap aanvullende maatwerkvoorschriften. Deze zijn afhankelijk van de aard en omvang van het plan. Tabel 3.1. Beslisschema directe afvoer hemelwater op open water Categorie 1 SCHONE DAKEN EN GEVELS Nieuwe verharding Bestaande verharding Kwetsbaar water Normaal Kwetsbaar water Normaal Alleen toegestaan als voldaan wordt aan maatwerkvoorschrift Advies: alleen afvoeren als geen uitlogende materialen worden toegepast Alleen toegestaan als voldaan wordt aan maatwerkvoorschrift Lozen geen probleem 2 SCHONE OPENBARE RUIMTE Alleen toegestaan als voldaan wordt aan maatwerkvoorschrift Lozen geen probleem Alleen toegestaan als voldaan wordt aan maatwerkvoorschrift Lozen geen probleem 3 BEPERKT VERONTREINIGDE OPENBARE RUIMTE Alleen toegestaan als voldaan wordt aan maatwerkvoorschrift Advies: voorzuivering toepassen Alleen toegestaan als voldaan wordt aan maatwerkvoorschrift Advies: voorzuivering toepassen 4 VUILE OPPERVLAKKEN Niet toegestaan Advies: niet afvoeren, aansluiten op verbeterd gescheiden stelsel Niet toegestaan Advies: niet afvoeren, aansluiten op verbeterd gescheiden stelsel Toelichting beslisschema Voorbeelden van verhard oppervlak (let op: niet uitputtend!) Schone daken Gedeeltelijke of volledige bekleding met zink/koper -> vuil Schone openbare ruimte Fiets- en voetpaden, schoolpleinen, woonerven, kantoorterreinen en dagparkeerplaatsen. Beperkt verontreinigde openbare ruimte Ontsluitingswegen, doorgaande wegen, busbanen, winkelstraten, parkeren met hoge wisselfrequentie Vuile oppervlakken Laad- en losplaatsen, tunnels, busstations, bedrijventerreinen, trambanen. Maar ook balkons (van flatgebouwen). Openbare ruimten waarbij chemie gebruikt wordt bij onkruidbestrijding. Advies voorzuivering toepassen Advies is om doelmatig om te gaan met deze verplichting. Een voorzuivering kan een technisch werk zijn (bijvoorbeeld lamellenfilter). Een goedkopere en meer zichtbare oplossing is het aanleggen van een bodempassage of het hemelwater laten afstromen via een berm of greppel. Bij afvoer vanaf de weg naar de berm, moet de berm breed genoeg zijn om het water te kunnen laten infiltreren. Hiervoor is een strook van 2-3 meter nodig. Andere mogelijkheden zijn doorlatende verharding of een IT-riool aanleggen. 21

46 Definitie kwetsbaar water: Zwemwateren; Kleine geïsoleerde wateren; Wateren binnen natuurgebieden; Wateren met een bijzondere levensgemeenschap/bijzondere soorten. Consequenties voor ruimtelijke ontwikkelingen Rioolwaterzuiveringen en gemalen. De rioolwaterzuiveringsinstallatie (rwzi) en grote rioolgemalen moeten gezien worden als een bedrijf met een geur- en geluidscontour. Dit kan beperkingen opleveren voor ruimtelijke ontwikkelingen nabij een (riool)gemaal of rioolwaterzuiveringsinstallatie. In het algemeen wordt een geluidscontour van 32 dba en een variabele geurcontour gehanteerd. Gescheiden afvoeren afval- en hemelwater. Bij nieuwe ontwikkelingen adviseert het waterschap het regenwater gescheiden van het Afb. 3.1.Schoon regenwater afvoeren naar wadi afvalwater te verwerken. Referentie is het gemeentelijk rioleringsplan en/of de Kadernota Regionaal Afvalwaterketenbeleid (in ontwikkeling in het kader van het Winnet-programma). Vervuiling van het afstromende hemelwater moet zoveel mogelijk worden voorkomen. Het waterschap adviseert om geen lood, koper en zink te gebruiken voor dak, dakgoot en regenpijpen. Dit kan via een DUBO-convenant zijn gewaarborgd. Afvalwater wordt via het afvalwaterstelsel afgevoerd en vaak aangesloten op een bestaand gemeentelijk stelsel. De gemeente is verantwoordelijk om te bekijken of de capaciteit voldoende is om de toename van afvalwater te kunnen verwerken. Schoon hemelwater kan worden geïnfiltreerd in de bodem. Dan is compensatie van de toename verhard oppervlak niet nodig: door infiltratie wordt immers een versnelde afvoer van hemelwater naar het oppervlaktewater voorkomen. Het loont de moeite om een onderzoek naar de mogelijkheden van infiltratie te doen. Voorzieningen voor infiltratie kunnen minder ruimte vragen dan het graven van oppervlaktewater met oevers. Ruimte voor infiltratievoorzieningen. Als infiltratievoorzieningen bovengronds worden aangelegd, zijn deze onderdeel van de openbare ruimte. Infiltratie onder of naast de straten betekent een afwijkende inrichting van de bestrating. Als infiltratie mogelijk is: bovengrondse infiltratie heeft ruimte nodig. Houd hiermee rekening in het stedenbouwkundig plan. Bij bovengrondse voorzieningen kan worden gedacht aan wadi s, bermpassages en bergingsvijvers. Bij ondergrondse infiltratievoorzieningen is er sprake zijn van meervoudig ruimtegebruik, waardoor er geen ruimte verloren gaat, maar het water ook niet als zichtbaar ruimtelijk element wordt benut. Dit kan hogere beheerkosten met zich meebrengen. Rioolpersleidingen. Vanaf rioolgemalen wordt het afvalwater via persleidingen naar de zuivering gepompt. Deze leidingen hebben een beschermingszone van 2,5 meter aan weerszijde van de leiding. Deze zone moet worden vastgelegd in het bestemmingsplan als Leiding. Deze beschermingszone heeft een signaleerfunctie. In overleg met het waterschap wordt bepaald of een gewenste ontwikkeling mogelijk is binnen de beschermingszone. Beheer en onderhoud: De riolering en voorzieningen zoals wadi s worden vaak onderhouden door de gemeente. De uitvoering en inrichting dienen in deze gevallen te voldoen aan de gemeentelijke eisen met betrekking tot beheer. 22

47 Consequenties voor het watertoetsproces Voer een eerste inventarisatie van de waterbelangen uit via Neem tijdig contact op met gemeente en waterschap voor afstemming via Houdt rekening met het feit dat een rioleringsplan voor bouwplannen afgestemd moet worden met het waterschap. De riolering wordt na realisatie aan de gemeente overgedragen. Het waterschap is bevoegd gezag voor lozingen op oppervlaktewater. Beide thema s komen aan bod bij een ruimtelijke ontwikkeling. Daarom adviseert het waterschap om bij het planproces de gemeente en het waterschap gezamenlijk te betrekken. Het is verstandig vooraf afstemming te zoeken, zodat de eisen en randvoorwaarden van het rioleringsontwerp duidelijk zijn. Vanuit de gemeente zal vaak een rioleringsdeskundige worden betrokken bij het proces. Vanuit het waterschap schuift de afvalwaterketen-specialist aan. Informatie en regelgeving Regels over waterkwaliteit zijn opgenomen in de Waterwet en onderliggende besluiten, bijvoorbeeld het Besluit lozen buiten inrichtingen (Blbi) en het Besluit bodemkwaliteit (Bbk). Meer informatie is te vinden op: In het geval van lozen van water met stoffen of bestanddelen op het riool is de gemeente verantwoordelijk voor het afgeven van vergunningen en het afhandelen van meldingen. Voor meer informatie: De provincie stelt aanvullende voorwaarden in beschermingsgebieden voor drinkwaterwinning. Bijvoorbeeld met betrekking tot infiltratie van regenwater. De regels en voorwaarden binnen de beschermingsgebieden staan in de Provinciale Milieuverordening. Zie: Momenteel ontwikkelen de gemeenten en waterschap in Winnet-verband een gezamenlijk Regionaal Afvalwaterketenbeleid (inclusief het thema waterkwaliteit). Zie: Ligging van kwetsbare wateren in het kader van de Europese Kaderrichtlijn Water: via de datadeler, te vinden op de website 23

48 Voorbeeld van het thema schoon water en de afvalwaterketen. Het initiatief Een gemeente is van plan om een nieuw schoolgebouw te bouwen. Het watertoetsproces Tijdens het vooroverleg heeft een adviesbureau (namens de gemeente) contact opgenomen met het waterschap. Het waterschap heeft aangegeven dat door toename van verhard oppervlak watercompensatie moet plaatsvinden. De initiatiefnemer heeft ervoor gekozen om infiltratievoorzieningen (wadi s) aan te leggen. Het waterschap heeft de initiatiefnemer geadviseerd bij dimensionering van de wadi. Ook heeft het waterschap de initiatiefnemer gewezen op de ligging van een persleiding van het waterschap. Meerwaarde watertoetsproces Door de afstemming in het vooroverleg is in een vroeg stadium duidelijk geworden dat de wadi s geprojecteerd waren bovenop een rioolpersleiding van het waterschap. De initiatiefnemer en het waterschap hebben in overleg gekozen om het plan aan te passen en de wadi s te verplaatsen. Ligging persleiding Afb Aan de oostkant van het plangebied ligt een persleiding. 24

49 Thema 4: Voorkomen van wateroverlast en watertekort Het waterschap adviseert bij ruimtelijke ontwikkelingen over het voorkomen van wateroverlast en watertekort. Een oppervlaktewatersysteem is aangelegd om water aan en af te voeren. Hiervoor zijn gemalen, duikers, dammen en stuwen (ook wel kunstwerken genoemd) aangelegd. Bij hevige neerslag moet water tijdelijk worden vastgehouden of geborgen, terwijl in droge tijden wateraanvoer wenselijk en nodig is (zelfs helemaal naar de Randstad toe). Het beheergebied van De Stichtse Rijnlanden is grofweg te verdelen in drie regio's met hun eigen kenmerken en problemen. Zie deel 1. 25

50 Belang van de burger Het waterschap streeft naar voldoende oppervlaktewater in sloten, plassen en kanalen in het gebied. Het is zaak om niet te veel water te hebben (dat kan leiden tot wateroverlast), maar ook niet te weinig in droge perioden (dat kan leiden tot droogteschade). Het waterschap wil het watersysteem hiervoor optimaliseren, aanpassen (ruimte voor water) en daarbij ook rekening houden met klimaatverandering. Uiteindelijk is niet alle overlast te voorkomen, maar wateroverlast en Watertekort dient binnen maatschappelijk Afb Wateroverlast (of waterbeleving) acceptabele grenzen te liggen. De belangen voor burgers, agrariërs en andere belanghebbenden worden in een Peilbesluitproces bepaald. Een goedgekeurd peilbesluit biedt aan belanghebbenden duidelijkheid en rechtszekerheid over de te handhaven peilen in het betreffende gebied. Het peilbesluit moet gezien worden als een instructienorm die het waterschap een inspanningsverplichting oplegt. Bij ruimtelijke ontwikkelingen mag de burger er vanuit gaan dat water op een duurzame manier wordt geregeld door de overheden en dat bij de planvorming en inrichting rekening wordt gehouden met water. Taak van het waterschap. Het waterschap is verantwoordelijk voor het dagelijks (peil)beheer. Voor het regelen van het waterpeil in het oppervlaktewater heeft het waterschap een stelsel van gemalen, stuwen, sluizen en inlaten. Deze worden in waterschapstaal 'kunstwerken' genoemd. Het waterpeil in de grote sloten en kanalen (primaire watergangen) wordt intensief in de gaten gehouden. De belangrijkste gemalen, stuwen en inlaten kunnen op afstand worden bediend. De overige worden met de hand bediend. De hoogte van het waterpeil is vastgelegd in Peilbesluiten. Dit gebeurt via een planprocedure, die vergelijkbaar is met die van een bestemmingsplan bij een gemeente. Zo weegt het waterschap verschillende, soms tegenstrijdige, belangen af. Agrariërs willen bijvoorbeeld vaak een lager waterpeil voor een grotere draagkracht van de bodem. De natuur vraagt over het algemeen een hoger waterpeil. Taak andere overheden De provincie heeft een taak in de verdrogingsbestrijding van natuurgebieden en de omgeving. In de provincie Utrecht zijn natuurgebieden aangewezen die de komende jaren extra aandacht krijgen. Dit worden de TOP-gebieden genoemd. Deze gebieden kampen met te weinig water of water van mindere kwaliteit. De natuur lijdt dan schade door de slechte kwaliteit van dit water. In een Convenant Verdrogingsbestrijding (geldig tot eind 2013) staat hoe betrokken partijen de verdroging van natuur tegengaan. De gemeenten zijn verantwoordelijk voor het inzamelen van overtollig regenwater in stedelijk gebied en het voorkomen van structurele grondwateroverlast (ook te lage grondwaterstanden) binnen de bebouwde kom. Alle overheden hebben een taak in waterrobuust bouwen. In onderstaand kader geeft het waterschap een korte toelichting op dit onderwerp. Waterrobuust bouwen De definitie van waterrobuust bouwen (of klimaatbestendig bouwen, of aangepast bouwen) is het op een zodanige wijze (her)inrichten van het stedelijk gebied dat het beter is opgewassen tegen een overschot en tekort aan water. Dit vraagt niet alleen een ander technisch ontwerp van gebouwen en woningen, maar ook allerlei (technische) aanpassingen aan de infrastructuur en de inrichting van de openbare ruimte. Het vergt een andere werkwijze en aanpak van bijvoorbeeld het bouw- en woonrijp maken, maar ook het herstructureren van oude woonwijken of bedrijventerreinen. En dan niet alleen op technisch gebied maar zeker ook op procesmatig en institutioneel gebied. 26

51 Vooral in zettinggevoelige gebieden (veen en kleigebieden) is de manier van bouwrijp maken een belangrijk onderwerp. Zie hiervoor ook thema 5 Grondwater. Beleidskader waterschap Het waterschap volgt de richtlijnen van de provinciale waterverordening. In deze verordening staan normen over toelaatbare inundatie bij verschillende buien. Deze normen zijn afgesproken in het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW). De normen zijn uitgedrukt in de kans dat het peil van het oppervlaktewater het niveau van het maaiveld overschrijdt. Afhankelijk van het landgebruik is de toelaatbare inundatiefrequentie 1/100 jaar (bebouwing in stedelijk gebied) of 1/10 jaar (overig gebied, uitgezonderd van enkele op kaart aangegeven gebieden, waar een norm van 1/50 jaar geldt). Rondom het jaar 2015 moet het regionale watersysteem voldoen aan de normen voor wateroverlast. Het waterthema voldoende water is de komende jaren in Afb. 4.2.Voorbeeld fikse bui (1998) ontwikkeling: In het kader van het Deltaprogramma loopt een cruciale discussie over de Klimaatbestendige stad. De Deltabeslissing (2014) is bepalend voor taken, rollen en beleidskaders van alle overheden. Zie onderstaand kader. Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering: klimaatbestendige stad Een Klimaatbestendige Stad (KBS) is een stad die geen ongewenste gevolgen kent van hevige regenbuien, langdurige perioden van droogte of hoge of lage (rivier)waterstanden. Een Klimaatbestendige Stad is zodanig ingericht dat gebruikers geen wateroverlast ervaren of overlast door droogte en hitte, de waterkwaliteit goed blijft voor mens en natuur en er geen schade aan bebouwing ontstaat door schommelende grondwaterpeilen. Klimaatbestendige steden zijn vooral een zaak voor gemeenten, omdat zij de inrichting van de stad kunnen reguleren/sturen /stimuleren. Het waterschap heeft in de Klimaatbestendige Stad een rol als waterbeheerder en is de lokale kennispartner voor wateradaptief ontwikkelen, beheren en onderhouden. Alle overheden streven ernaar dat het stedelijk gebied in Nederland in 2050 klimaatbestendig is. Een van de strategieën in het kader van meerlaagsveiligheid is gevolgenbeperking. In deze aanpak wordt met behulp van ruimtelijke inrichtingsmaatregelen (onder andere klimaatadaptief bouwen) de schade als gevolg van een overstroming zoveel mogelijk beperkt. Toename verhard oppervlak en watercompensatie De omvang van een oppervlaktewatersysteem en de daarbij behorende kunstwerken (zoals duikers, gemalen) is afgestemd op de inrichting van een gebied en daarbij behorende (gebruiks)functies. Zodra de inrichting van een gebied verandert door een ruimtelijke ontwikkeling heeft dit vaak consequenties voor het watersysteem. Vooral als het gaat om toename van verhard oppervlak. Definitie verhard oppervlak Het waterschap beschouwt de volgende oppervlakken als verhard: Daken van gebouwen en bijgebouwen. Wegen en straten, bus- en trambanen, tunnels, parkeerplaatsen, fiets- en voetpaden. (School)pleinen. Tuinen. Het waterschap adviseert om tuinen als 60% verhard oppervlak te beschouwen. 27

52 Daarnaast is het belangrijk dat de omgeving geen hinder ondervindt van effecten als gevolg van deze ontwikkeling (niet afwentelen in ruimte en tijd). Dit uitgangspunt wordt door het waterschap het standstill-principe genoemd 7. Met andere woorden, ontwikkelingen moeten minstens hydrologisch neutraal zijn. Om bij ruimtelijke ontwikkelingen minimaal een standstill te krijgen is in de Keur (artikel 3.7) opgenomen dat het verboden is om zonder vergunning hemelwater afkomstig van nieuw verhard oppervlak (toename verhard oppervlak) versneld tot afvoer te brengen richting oppervlaktewater. Afb Effect van versnelde lozing van verharding op peilstijging/berging in oppervlaktewater. Een versnelde afvoer moet conform de Keur van het waterschap worden voorkomen of gecompenseerd. In beide gevallen kunnen verschillende methodieken en voorzieningen worden toegepast. 1. Voorkomen van versnelde waterafvoer naar oppervlaktewater (voorkeursvolgorde): A. Aanleggen infiltratievoorzieningen bovengronds (bijvoorbeeld wadi s, greppels). B. Aanleggen infiltratievoorzieningen ondergronds (bijvoorbeeld infiltratieriool). C. Andere vormen van vasthouden van regenwater aanleggen. 2. Compenseren van versnelde waterafvoer naar oppervlaktewater: A. Algemene richtlijn (vuistregel) hanteren. B. Berekeningsmodel GRONAM gebruiken. C. Berekenen met een (geo)hydrologisch model (SIMGRO/Sobek) en spreadsheet Water- en stoffenbalans. Op de volgende pagina s staat een toelichting op de methodieken en voorzieningen. 7 Het standstill-principe geldt ook voor andere waterthema s. Een ruimtelijke ontwikkeling mag bijvoorbeeld ook de waterkwaliteit niet verslechteren (thema 2 en 3). 28

53 Ad 1. Voorkomen van versnelde waterafvoer naar oppervlaktewater Voorkomen van een versnelde afvoer naar het oppervlaktewatersysteem kan worden gerealiseerd door het aanleggen van infiltratiesystemen, zowel boven- als ondergronds. Het hemelwater kan dan in de bodem infiltreren (net als in een bos of weiland). De effectiviteit van infiltratie is afhankelijk van de doorlatendheid van de bodem, grondsoort en gemiddelde hoogste grondwaterstand (GHG). Afhankelijk van de hoeveelheid beschikbare ruimte is het mogelijk om bovengrondse of ondergrondse infiltratievoorzieningen aan te leggen. Indien infiltratie niet mogelijk is, dan zal automatisch gekozen moeten worden voor compenseren (zie ad 2). Afb Infiltratievoorziening bovengronds. Het voorkomen van een versnelde afvoer en dus het aanleggen van infiltratiesystemen is niet altijd nodig. In de tabel op de volgende pagina is aangegeven wanneer het een verplichting is vanuit de Keur van het waterschap. Tabel 4.1. Overzicht in welke situaties infiltreren nodig is. Toename verhard oppervlak Afname verhard oppervlak ten opzichte van bestaande situatie Toename < 500 m 2 in stedelijk gebied Toename < 1000 m 2 in landelijk gebied Toename 500 m 2 tot m 2 in stedelijk gebied Toename 1000 m 2 tot m 2 in landelijk gebied. Toename > m 2 in stedelijk en/of landelijk gebied Toelichting Infiltratiesysteem nodig? Advies: infiltratiesysteem aanleggen. Geen verplichting vanuit waterschap Advies: infiltratiesysteem aanleggen. Geen verplichting vanuit waterschap * 1 Advies: infiltratiesysteem aanleggen. Geen verplichting vanuit waterschap * 1 Advies: infiltratiesysteem aanleggen met 45 mm per m 2 afgekoppeld verhard oppervlak * 2. Vergunning nodig voor lozingsconstructies naar oppervlaktewater Advies: infiltratiesysteem aanleggen 45 mm per m 2 afgekoppeld verhard oppervlak * 2. Vergunning nodig voor lozingsconstructies naar oppervlaktewater Advies: infiltratiesysteem aanleggen. Maatwerkberekening. *1 Het waterschap heeft een bepaalde grens getrokken voor wat betreft de verplichtingen. Elke toename aan verhard oppervlak heeft wel effect op het watersysteem, maar de compensatieplicht is bij een geringe toename dusdanig klein dat dit te verwaarlozen is. Het waterschap roept initiatiefnemers wel op om te compenseren indien de mogelijkheden zich daarvoor lenen! Let op dat de gemeente wel in alle gevallen een initiatiefnemer kan verplichten tot het niet aansluiten van hemelwater op het rioolstelsel en dus het aanleggen van infiltratiesystemen. Dit is in bijna alle gemeenten vastgelegd in het (verbreed) rioleringsplan of soortgelijke plannen. *2 Let op dat de gemeente eisen stelt aan hemelwaterafvoer naar de riolering. Hierbij gaat het om waterberging in de rioolbuis. Het waterschap redeneert vanuit het feit dat er geen versnelde afvoer naar oppervlaktewater plaats vindt. Indien berekeningen aantonen dat dit niet het geval is, dan mag in overleg met het waterschap worden afgeweken van de richtlijn van 45 mm (per m 2 afgekoppeld verhard oppervlak). 29

54 Hoeveel waterberging in infiltratiesysteem is nodig? Bij het berekenen van de bergingscapaciteit van de infiltratievoorziening vragen wij u uit te gaan van 45 mm per m 2 afgekoppeld verhard oppervlak. Rekenvoorbeeld Door een bouwplan neemt het verhard oppervlak toe met 1500 m 2. Een infiltratievoorziening dient dan 1500x0,045= 67,5 m 3 (67500 liter) te bevatten. Een infiltratiekrat heeft bijvoorbeeld een capaciteit van 500 liter (1 meter lang, 1 meter breed, 0,5 meter diep). Er moeten dus 135 kratten aangelegd worden in de ondergrond. Uitgaande van het feit dat de kratten niet bovenop elkaar gezet kunnen worden (vanwege de grondwaterstand), is een oppervlakte van 135m 2 nodig. Indien gekozen wordt (bijvoorbeeld door de gemeente in het kader van rioleringsbeleid) om minder waterberging te creëren, wordt automatisch de kans op wateroverlast (water op straat) groter. Tijdens de planvorming zijn afspraken hierover erg belangrijk, omdat anders de afvoer van het overtollig water afgewenteld wordt naar het watersysteem (dat daar niet op berekend is). De richtlijnen voor infiltratievoorzieningen zijn uitgewerkt in thema 7. Het waterschap is voorstander om infiltratievoorzieningen bovengronds aan te leggen. Dergelijke voorzieningen zijn zichtbaar (bewustwording), goed te onderhouden en vaak duurzaam. Andere technische mogelijkheden voor infiltratie worden in thema 7 besproken. Ad 2. Compenseren van versnelde waterafvoer naar oppervlaktewater Indien een versnelde afvoer niet voorkomen kan worden door infiltratie, dan is compensatie mogelijk door extra waterberging in het oppervlaktewatersysteem aan te leggen. Wat is waterberging? Waterberging is de schijf water (kubieke meters, m³) die bovenop het streefpeil (hoogste waterpeil) geborgen kan worden, zonder dat het laagst gelegen maaiveld onderloopt (inundeert). Het verschil tussen het net niet inunderen van het laagst gelegen maaiveld en het streefpeil wordt de maximaal toelaatbare peilstijging genoemd bij extreme omstandigheden. Ook bij minder extreme omstandigheden geldt dat de waterstanden bij een flinke bui kunnen stijgen. In het algemeen is dit 30 cm, in veenweidegebieden kan dit minder zijn, bijvoorbeeld 15 cm. Hierdoor is de diepte van de watergang dan ook niet van belang voor de hoeveelheid waterberging, het gaat namelijk om de hoeveelheid water die bovenop het hoogste (zomer)waterpeil geborgen kan worden. Afb Er is alleen sprake van waterberging indien peilfluctuatie kan plaatsvinden. Voor het bepalen hoeveel waterberging in oppervlaktewater aangelegd moet worden, zijn verschillende (berekenings)methodieken voor, afhankelijk van de hoeveelheid aan toename van verharding (ten opzichte van de bestaande situatie). De uitgangspunten staan in tabel 4.2. op de volgende bladzijde. 30

55 Tabel 4.2. Overzicht in welke situaties compenseren nodig is. Toename verhard oppervlak Afname verhard oppervlak ten opzichte van bestaande situatie Toename, met mogelijkheid om te infiltreren Compensatie nodig? Nee Toename < 500 m 2 in stedelijk gebied Nee (*) Niet indien gebruik gemaakt kan worden van infiltratie. Richtlijn bergingscapaciteit: 45 mm per m 2 verhard oppervlak Toename < 1000 m 2 in landelijk gebied Nee (*) Toename 500 m 2 tot m 2 in stedelijk gebied Toename 1000 m 2 tot m 2 in landelijk gebied. Toename > m 2 in stedelijk en/of landelijk gebied Toelichting Ja, vuistregel 15% gebruiken of berekenen in overleg met waterschap. Ja, vuistregel 15% gebruiken of berekenen in overleg met waterschap. Ja, maatwerkberekening. (*) Het waterschap heeft een bepaalde grens getrokken voor wat betreft de verplichtingen. Elke toename aan verhard oppervlak heeft wel effect op het watersysteem, maar de compensatieplicht is bij een geringe toename dusdanig klein dat dit te verwaarlozen is. Het waterschap roept initiatiefnemers wel op om te compenseren indien de mogelijkheden zich daarvoor lenen! Compensatie methoden waterberging in oppervlaktewater: A. Algemene richtlijn (vuistregel) B. Berekeningsmodel GRONAM C. Berekenen met een (geo)hydrologisch model (SIMGRO/Sobek) en spreadsheet Water- en stoffenbalans Ad A. Compensatie bepalen met behulp van een algemene richtlijn (vuistregel) Bij een toename van verhard oppervlak van minimaal 500 m² in stedelijk gebied of 1000 m² in landelijk gebied, is de algemene richtlijn dat er 15% van de toename aan verhard oppervlak gecompenseerd wordt, door het graven van extra waterberging. Plannen waarbij de toename aan verhard oppervlak onder de grenswaarden blijft, of waarbij het verhard oppervlak afneemt hebben geen compensatieplicht. Deze 15% kan, in overleg met het waterschap, worden verlaagd indien er een mogelijkheid is om (deels) regenwater te infiltreren. Immers, infiltratie betekent geen afvoer naar het oppervlaktewatersysteem en dus geen peilstijging in het oppervlaktewater. Ad B. Compensatie bepalen met behulp van berekeningsmodel GRONAM In de beginfase van grootschalige plannen, waar het watersysteem ingrijpend verandert, is maatwerk nodig in de vorm van modellering van het watersysteem. Deze methode gaat uit van een eenvoudige waterbalansbenadering. Dit betekent dat al het water dat het systeem in komt, zoals neerslag, moet worden afgevoerd uit het gebied, of moet worden geborgen. Hoe kleiner de afvoercapaciteit, hoe groter de benodigde berging. In het model kan een gebied worden geschematiseerd tot een aantal onderling verbonden reservoirs (bakjes) waarvoor bovenstaande waterbalansbenadering wordt bijgehouden op basis van op te geven meteorologische en hydrologische omstandigheden. Voor ieder bakje wordt dus 31

56 berekend hoeveel water erin komt, hoeveel er wordt afgevoerd en hoeveel er in het bakje geborgen wordt. Met deze methode kunnen waterstanden en afvoeren worden berekend, dynamisch in de tijd. In de meeste gevallen hanteert het waterschap een maximale peilstijging van 30 cm en een maximale afvoernorm van 1,5 l/s/ha. In sommige gebieden kan worden afgeweken van deze standaardnormen. Zo is in veenweidegebieden de toegestane maximale peilstijging minder dan 30 cm (veelal 15 cm peilstijging). De normen worden door het waterschap bepaald. Ook kan met het model het minimaal benodigde oppervlaktewater worden berekend, gegeven een maximaal toelaatbare peilstijging en een bepaalde toegestane afvoer. De berekeningen worden uitgevoerd door het waterschap, vanwege het gebruiksrecht van het instrument Gronam. Initiatiefnemers mogen ook zelf een vergelijkbare berekening voorleggen aan het waterschap. Deze wordt dan door het waterschap geverifieerd. Berekeningsresultaten van het waterschap zijn daarbij leidend. Ad C. Compensatie bepalen met behulp van (geo)hydrologisch model SIMGRO/Sobek In de eindfase van grote ontwikkelingen is een meer geavanceerde methodiek nodig. SIMGRO is een geïntegreerd hydrologisch model waarmee tal van hydrologische processen kunnen worden berekend, inclusief de interactie tussen flora en atmosfeer, ondiep en diep grondwater en oppervlaktewater. Het waterschap beschikt over een SIMGRO model van haar gehele beheergebied, HYDROMEDAH. Dit model is opgezet volgens de huidige state of the art. Zie ook Sobek is een veelgebruikt hydrodynamisch softwarepakket waarmee de stroming in oppervlaktewater kan worden berekend. Het waterschap beschikt over een Sobek-model van haar gehele beheergebied, waarin alle primaire en secundaire watergangen zijn opgenomen. Met deze methode kunnen naast waterstanden ook stroomsnelheden, opstuwing bij kunstwerken e.d. worden berekend, of het nieuwe systeem voldoende water kan bergen en afvoeren, en of er in droge perioden voldoende water kan worden aangevoerd. Het waterschap bepaalt welke stroomsnelheden, opstuwingen e.d. toelaatbaar zijn in het betreffende gebied. Water- en stoffenbalans Uitgangspunt bij nieuwbouw is dat de behoefte aan waterinlaat of aanvoer in droge perioden niet mag toenemen. Bij grote projecten (en natuurlijk ook bij kleinere) kan door middel van een waterbalans beoordeeld worden of, en in hoeverre een ruimtelijk plan kan leiden tot een toename van het watertekort. Het betreft een berekening waar waterkwantiteit en kwaliteit in opgenomen worden. Het waterschap beschikt over rekeninstrumenten waarmee de mogelijkheid bestaat om voor een aantal maatgevende droge jaren (zoals het jaar 2003) de waterbalans te berekenen. Consequenties voor ruimtelijke ontwikkelingen Bij hydrologisch neutraal ontwikkelen (standstill-principe) gaat het onder andere om de volgende aspecten: Versnelde afvoer van regenwater naar oppervlaktewater wordt conform de Keur van het waterschap voorkomen of gecompenseerd. Indien een versnelde afvoer niet voorkomen kan worden (bijvoorbeeld door infiltratie), dan is compensatie mogelijk door extra waterberging in het oppervlaktewatersysteem aan te leggen. In overleg met het waterschap kan bekeken worden of een versnelde afvoer gecompenseerd kan worden buiten het plangebied, in hetzelfde peilgebied. De maatgevende maximale waterstandstijgingen in de omgeving (in het peilgebied) nemen niet toe. Oppervlaktewaterpeilen en grondwaterstanden in de omgeving worden niet structureel verhoogd of verlaagd. Ook de grondwateraanvulling (infiltratie) in het plangebied neemt niet af. Het areaal bestaand oppervlaktewater mag conform de Keur van het waterschap niet afnemen, omdat dit leidt tot een afname van de waterberging. Dit betekent dat dempingen 1:1 binnen hetzelfde peilgebied gecompenseerd moeten worden in oppervlaktewater. 32

57 Plan ruimtelijke ontwikkelingen met behulp van de Lagenbenadering. Vanuit de onderlaag betekent dit dat de laagst gelegen delen in een peilgebied vrij moeten zijn van schadegevoelige bebouwing of functies. Het waterschap raadt dit aan vanwege de kans op wateroverlast. Wordt hier toch gebouwd, neem dan aanvullende maatregelen. Bijvoorbeeld aangepast bouwen of ophogen. Geef groene en blauwe functies een plek op de laagste delen van het plangebied. Consequenties voor het watertoetsproces Voor grote ruimtelijke ontwikkelingen: neem contact op met het waterschap via Bij kleinere planontwikkelingen: start eerst het watertoetsproces op met Op deze site wordt een eerste inschatting gemaakt of er waterbelangen van toepassing zijn voor uw plan en zo ja, welke dat zijn. Daarna volgen de uitwerkingen (de ruimteclaims) en juridische verankering in het bestemmingsplan. De volgorde van deze aspecten en mate van betrokkenheid van het waterschap zijn afhankelijk van de omvang en de aard van de voorgenomen ontwikkeling. Om te voldoen aan het standstill-principe zijn ruimtelijke en technische maatregelen nodig binnen een plan. Deze kunnen leiden tot financiële consequenties en aanpassingen in de planning. Door tijdig de randvoorwaarden vanuit het watersysteem mee te nemen in de planvorming worden wijzigingen achteraf ten behoeve van water voorkomen. Raadpleeg daarom in een zo vroeg mogelijk stadium het waterschap. Onconventionele methoden toepassen. In een aantal gevallen kan het zijn dat het inpassen van waterberging in de vorm van oppervlaktewater niet op de conventionele manier (graven van water) mogelijk is. Deze situatie kan voorkomen in bestaand bebouwde gebieden (dicht stedelijk gebied) en ook als herstructurering aan de orde is. Daarom is het van belang dat u bij een dergelijk ruimtelijk plan vroegtijdig contact met het waterschap opneemt. Het waterschap kan dan meedenken en adviseren over andere oplossingen en onconventionele methoden. Werk met werk maken Soms is er in het gebied waar de ontwikkeling is gepland een bestaande wateropgave of een (ander) project van het waterschap lopende. Dit betekent een opgave van het waterschap om het watersysteem te verbeteren (bijvoorbeeld extra waterberging graven). Mogelijk kan (een deel van) de wateropgave worden ingepast in de voorgenomen ontwikkeling, zodat meerdere doelen tegelijk gerealiseerd worden. Samenwerking met het waterschap is aan te bevelen, zodat de ruimtelijke kwaliteit van beide plannen kan verbeteren en financieringsvoordelen worden behaald. Informatie en regelgeving Keur (vastgesteld op 15 december 2009). De juridische bescherming van de watergangen is geregeld in de Keur. Dit is een verordening van het waterschap waarin verbodsbepalingen staan. Zo dient een Watervergunning of melding aangevraagd te worden voor werkzaamheden aan watergangen, lozingsconstructies naar het oppervlaktewatersysteem en lozingen van vervuild water. Daarnaast is er een verbod op het versneld tot afstroming laten komen van regenwater. Zie Algemene informatie over wateroverlast: Website hydrologisch rekeninstrument van het waterschap: Informatie over verdroogde gebieden, TOP gebieden van de provincie Utrecht: Provinciale Waterverordening: Besluit van provinciale staten van Utrecht van 26 oktober 2009 en van Zuid-Holland van 14 oktober 2009 tot algehele herziening van de regelgeving voor het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden met betrekking tot het waterbeheer. 33

58 Voorbeeld van het thema voorkomen van wateroverlast en watertekort. Het initiatief Een vooroverleg met het waterschap levert snel resultaat en duidelijkheid op. Onderstaand voorbeeld illustreert waarom vroegtijdig overleg zeer belangrijk is. Het voorbeeld betreft het proces dat is doorlopen bij een nieuwbouwwijk in Wijk bij Duurstede. Het watertoetsproces Voorafgaand aan het bestemmingsplan proces is vroegtijdig contact opgenomen met het waterschap. Ter voorbereiding van het overleg had het adviesbureau, namens de gemeente al een concept schets gemaakt en toegestuurd. Zie de linker afbeelding. Het adviesbureau en de gemeente hadden hun huiswerk goed gedaan: men wist dat er een versnelde afvoer van hemelwater voorkomen moet worden door het aanleggen van waterberging (compensatie toename verhard oppervlak). Meerwaarde watertoetsproces De inbreng van de waterbeheerder heeft het hele plan en daarmee de uitstraling naar de omgeving totaal veranderd. De waterbeheerder wist dat het gebied hoog gelegen ligt op een zandrug, waardoor infiltratie mogelijk is. Het aanleggen van oppervlaktewater is dan niet zinvol omdat al het water wegzakt in de bodem. In droge perioden zou er veel moeite gedaan moeten worden om voldoende water te behouden, omdat er continue water aangevoerd moet worden. In plaats van een afvoervoorziening moet er ook een aanvoervoorziening (een gemaal) worden aangelegd. Daarnaast lopen de watergangen ook dood, waardoor het water niet meer stroomt en daarmee de waterkwaliteit niet optimaal zal worden. Om deze reden is tijdens de planvorming in gezamenlijk overleg besloten om een watersysteem aan te leggen met infiltratievoorzieningen (bijvoorbeeld grote wadi s en molgoten in de straat). Het hele gebied is groen geworden! Afb. 4.6 en 4.7. Vóór het watertoetsproces: 15% oppervlaktewater voor waterberging (links) en ná overleg: geen oppervlaktewater, maar bovengrondse infiltratievoorzieningen (rechts). 34

59 Thema 5: Grondwater De voorgaande waterthema s behandelen vooral het onderwerp water, waarbij het vooral gaat over oppervlaktewater en waterkeringen. Maar het watertoetsproces gaat ook over de derde dimensie in ruimtelijke ordening: de bodem (de ondergrond). In dit thema wordt grondwater toegelicht. Wat is grondwater? Een kort antwoord: al het water in de grond! Regenwater dat op (onverharde) grond terecht komt, zakt in de bodem en voegt zich bij het bestaande grondwater. Als er veel water bij het grondwater komt, kan de grondwaterstand stijgen. Dit kan in sommige situaties problemen opleveren. De hoogte van het grondwaterpeil is per gebied en in de tijd verschillend. Het is afhankelijk van de hoogteligging van het gebied, de bodemopbouw en doorlatendheid van de bodem (kleilagen laten geen of heel slecht grondwater door), de afstand tot een sloot of drainagevoorziening of riolering. Een bijzondere vorm van grondwater is kwelwater. Kwel ontstaat door een ondergrondse waterstroom van een grote stijghoogte naar een kleine stijghoogte (simpel verwoord: van hoger gelegen gebied naar een lager gelegen gebied). Indien dit grondwater weer boven het maaiveld uitkomt, noemen we dit kwel. Kwelwater is vaak schoon water (gezuiverd door de bodemlagen). Schoon water is voor iedereen interessant, omdat in dergelijke wateren prima natuurwaarden ontstaan, in gezwommen kan worden of soms drinkwater van gemaakt kan worden. Ook komt kwelwater voor langs de waterkeringen (dijk-kwel) indien er hoge waterstanden zijn in de rivier of boezem. Dit is kwelwater dat periodiek ontstaat en locatie gebonden is. Het is echter wel een factor om rekening mee te houden, omdat door de druk bijvoorbeeld de slootbodem omhoog kan komen (opbarsting). 35

60 Belang van de burger Veel gebouwen zijn zodanig gebouwd dat het grondwater geen vochtoverlast veroorzaakt. Als dat niet het geval is, en als de burger hinder ondervindt van (grond)water, dan pas wordt dit (grond)wateroverlast genoemd. Denk aan vocht in gebouwen, water in kelders of kruipruimte of te natte tuinen. Andere oorzaken van vochtoverlast zijn bijvoorbeeld periodieke toename van kwel bij hoge rivierstanden, een lekkende waterleiding, een regenwaterafvoer die niet goed functioneert of optrekkend vocht in de vloer. Afb Schematische weergave opbolling grondwater. Grondwateroverlast kan verschillende oorzaken hebben. Als het erg hard geregend heeft, dan kan het water niet snel genoeg worden afgevoerd. Hierdoor staat regenwater tijdelijk op straat. Om zoveel mogelijk te voorkomen dat dit gebeurt, zorgt de gemeente dat het water de ruimte krijgt. Er wordt daarom bij nieuwbouw waterberging in woonwijken aangelegd en er worden bestaande sloten verbreed en uitgebaggerd. In veel gevallen wordt er drainage aangelegd. In dat laatste geval stroomt het overtollige water naar een drainage onder de grond. Eenmaal aangelegde drainage vraagt onderhoud en heeft een beperkte levensduur. Als de drainage niet (goed) meer functioneert, kan het water niet meer worden afgevoerd. Hierdoor kan het grondwaterniveau stijgen en kan grondwateroverlast ontstaan. Veel grondwaterklachten zijn niet (alleen) het gevolg van een hoge grondwaterstand, maar vaak van de bouwkundige staat van een woning. Vooral in oudere wijken kan grondwater een grotere rol spelen. Er bestaat ook grondwateronderlast : te lage grondwaterstand, waardoor problemen ontstaan bij (met name) oude gebouwen. Oude gebouwen hebben vaak houten funderingen. Als het grondwater te laag staat, dan kunnen de houten palen gaan rotten en kan een pand verzakken. Tegenwoordig worden funderingen meestal uitgevoerd in beton. Hierdoor kan een fluctuatie of verlaging in de grondwaterstand nauwelijks nog leiden tot funderingsproblemen. Taak van het waterschap De taken die het waterschap uitvoert zijn conform de beleidsnota Samen verder met de waterketen (2010): Beheerder van het watersysteem, als zodanig neemt het waterschap peilbesluiten, onder andere voor beheersing van het grondwater. Tijdens het peilbesluitproces bepaalt het waterschap het GGOR (het Gewenst Grond- en Oppervlaktewater Regime). De provincie en gemeenten kunnen hiervan gebruik maken door functies te ontwikkelen op plekken waar het vanuit het water het meest ideaal is (laagste maatschappelijke kosten voor inrichting, beheer en onderhoud) Bevoegd gezag bij lozen van grondwater op open water. Het lozen van grondwater op het riool is in principe verboden: het waterschap houdt toezicht op verkeerde lozingen. Voert zelf maatregelen uit, in relatie tot provinciale doelen. Vergunningverlener en handhaver voor onttrekking van en infiltratie (retourbemaling) naar het grondwater kleiner dan m 3 per jaar. In het watertoetsproces geeft het waterschap advies over bouwplannen en kijkt of er voldoende rekening wordt gehouden met grondwater, zoals met drooglegging en ontwateringsdiepte. In de praktijk geeft het waterschap soms een breder advies dan haar bevoegdheden op dit vlak. 36

61 Taak andere overheden Met de inwerkingtreding van de Waterwet in 2009, is de taakverdeling van het grondwaterbeheer veranderd (zie afb. 5.2). Deze taken en verantwoordelijkheden in het grondwaterbeheer van de verschillende partijen zijn kort weergegeven in het volgende overzicht. Afb. 5.2 Taakverdeling grondwaterbeheer. Bron: Beleidsnota Samen verder in de waterketen, De gemeentelijke grondwatertaken zijn gericht op de relatie tussen grondwater en bebouwing. De taken van de gemeente die hier direct mee verband houden zijn: Het bepalen van de bestemming van de grond, waarbij de geschiktheid van de gronden voor een bepaalde functie moet worden afgewogen. De verantwoordelijkheid dragen voor het bouwrijp maken van terreinen (ontwateringsdiepte). Het instellen van een loketfunctie voor burgers met klachten of vragen over grondwater. Het opstellen van grondwaterbeleid, als onderdeel van het verbreed gemeentelijk rioleringsplan (vgrp). Het nemen van een raadsbesluit over de openbare taak met betrekking tot het afvoeren van overtollig grondwater of het tegengaan van problemen door te laag grondwater. De gemeente is niet verplicht tot het treffen van maatregelen. Gemeenten gaan verschillend om met grondwateroverlast. Artikel 3.6 van de Waterwet bevat een gemeentelijke zorgplicht grondwater voor het in het openbaar gemeentelijke gebied treffen van maatregelen om structurele nadelige gevolgen van de grondwaterstand voor de aan de grond gegeven bestemming zoveel mogelijk te voorkomen of te beperken. Voorwaarde hierbij is dat de te treffen maatregelen doelmatig zijn en niet tot de zorg van het waterschap of de provincie behoren. Artikel 3.6 Waterwet 1. De gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders dragen zorg voor het in het openbaar gemeentelijk gebied treffen van maatregelen, teneinde structureel nadelige gevolgen van de grondwaterstand voor de aan de grond gegeven bestemming zoveel mogelijk te voorkomen of te beperken, voor zover het treffen van die maatregelen doelmatig is en niet tot de zorg van de beheerder of de provincie behoort. 2. De maatregelen, bedoeld in het eerste lid, omvatten mede de verwerking van het ingezamelde grondwater, waaronder in ieder geval worden begrepen de berging, het transport, de nuttige toepassing en het, al dan niet na zuivering, op of in de bodem of in het oppervlaktewater brengen van ingezameld grondwater, en het afvoeren naar een zuiveringtechnisch werk 37

62 De taken die de provincie uitvoert zijn: Vergunnen grondwateronttrekkingen voor openbare drinkwatervoorzieningen. Vergunnen van onttrekkingen van meer dan m 3 per jaar voor permanente doeleinden. Vergunnen van onttrekkingen met bijbehorende infiltraties ten behoeve van bodemenergiesystemen. Rondom drinkwaterwinningen zijn grondwaterbeschermingsgebieden ingesteld. Voor bepaalde activiteiten moeten in deze gebieden een melding plaatsvinden of een vergunning worden aangevraagd bij de provincie. De provincies zijn verantwoordelijk voor de algemene kaders, waarop de vergunningverlening wordt gebaseerd. De kaders zijn vastgelegd in het provinciale waterplan en het Grondwaterbeheerplan. Daarnaast regelt de provincie zaken zoals een schadecommissie voor grondwateronttrekkingen. Ook heeft de provincie taken in het kader van de Wet bodembescherming: het voorkomen van verspreiding en verplaatsing van bodemverontreinigingen (Gemeente Utrecht heeft deze taak zelf). Afb Impressie van maatregelen ter voorkoming van de grondwateroverlast. Bron: Beleidskader waterschap Door het inwerking treden van de Waterwet is het waterschap de beheerder van het regionale watersysteem, inclusief het grondwater. Daarnaast is het waterschap bevoegd gezag om onttrekkingsvergunningen voor grondwater (voor kortdurende onttrekkingen) te verlenen. Bij het lozen van onttrokken grondwater moet het waterschap worden betrokken als de lozing plaatsvindt op oppervlaktewater (Blbi). Als de lozing plaatsvindt via de riolering vormt dit een extra belasting voor riolering en zuivering. In dat geval zijn zowel gemeente (bevoegd gezag) als waterschap (advies) betrokken. Deze wijze van afvoeren heeft nl. niet de voorkeur en hier zijn maxima aan verbonden. Voor de gemeentelijke zorgplicht grondwater heeft het waterschap een adviserende rol. De grondwatercoördinatoren van de gemeenten en het waterschap delen hun kennis en inzichten over grondwater met elkaar. Consequenties voor ruimtelijke ontwikkelingen Binnen de planontwikkeling is de grondwaterstand in een gebied van groot belang. Een te hoge of te lage grondwaterstand kan leiden tot overlast en mogelijk schade aan wegen en gebouwen. Wegen en nieuwe gebouwen hebben een minimale ontwateringsdiepte nodig om overlast te voorkomen. Daarnaast geldt dat nieuwe ontwikkelingen geen negatieve invloed mogen hebben op zowel de grondwaterstand als de grondwaterkwaliteit (conform Grondwaterplan provincie Utrecht). Om de grondwaterstand niet permanent te verlagen en toch voldoende ontwatering te garanderen zijn maatregelen nodig. De meest toegepaste maatregelen zijn aangepast bouwen (geen kruipruimten), of het ophogen van het gebied. Er zijn nog andere maatregelen mogelijk, maar deze zijn wel afhankelijk van de lokale geohydrologische eigenschappen (bodemgesteldheid en grondwaterstroming). 38

63 Afb Oplossen voor voldoende drooglegging. (Bron: De grondwaterstand in het gebied is vaak afhankelijk van het oppervlaktewaterpeil van het omliggende water. De ontwateringsdiepte moet dus in relatie tot het oppervlaktewaterpeil worden bepaald. Het waterschap adviseert u om de grondwatergegevens (ontwateringsdiepte, drooglegging en opbolling) schematisch weer te geven, zoals in onderstaande afbeelding. Afb Drooglegging, opbolling grondwaterstand, aanleghoogte en ontwateringsdiepte in relatie met waterpeil. Aanleghoogte bebouwing. Voor de bepaling van de ontwateringdiepte wordt op basis van de drooglegging van het gebied, de verwachte opbolling en de vereiste ontwateringsdiepte berekend wat het vloerpeil moet zijn. Daarnaast adviseert het waterschap om het vloerpeil circa 20 cm hoger aan te leggen dan het straatpeil, zodat tijdelijk water op straat niet de woningen instroomt. De gemeente bepaalt deze belangenafweging. Als vuistregel kunnen de minimale ontwateringsdieptes uit tabel 5.1 (op de volgende pagina) worden gehanteerd. 39

64 Tabel 5.1. Overzicht ontwateringsdiepten Functies Woningen met kruipruimte 0.7, advies: 1.0 Woningen zonder kruipruimte 0.3 advies: 0.7 Bos in bebouwd gebied 0.5 Openbaar groen en tuinen 0.5 Primaire wegen 1.0 Overige wegen en woonstraten 0.7 Spoorwegen 1.0 Sportvelden (gras / kunstgras) 0.25 tot 0.4 Overig verhard gebied 0.4 Begraafplaatsen Minimale ontwateringsdiepte (meter onder maaiveld) 0,3 m boven de gemiddeld hoogste grondwaterstand Bouwen in zettingsgevoelige gebieden (veenweidegebieden): Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het bouwen in zettingsgevoelige gebieden. Uit recente ervaringen van het waterschap blijkt dat sommige ruimtelijke ontwikkelingen onvoldoende rekening houden met dit aspect. Daarom treft u hieronder informatie aan omtrent het bouwen in zettingsgevoelige gebieden. In gebieden met slappe gronden (veenweide) worden zowel gemeenten, waterschappen, bedrijven als burgers met de nadelen van het bouwen op slappe bodems geconfronteerd. Voor de gemeenten zijn de onderhoudskosten aan rioleringen, kunstwerken en wegen groot door verschillen in de zetting van de ondergrond. Dit kan voorkomen worden. Een slimme ontwikkeling van het gebied betekent aanzienlijk minder kosten bij de bouw en het onderhoud. In zettingsgevoelige gebieden adviseert het waterschap de gemeente om rekening houden met de inrichting en bouwwijze. Door de voortdurende daling van de bodem in veenweidegebieden is het gebied minder geschikt voor woningbouw, omdat dit hoge kosten met zich meebrengt, tenzij anders dan op traditionele manier wordt gebouwd! Afhankelijk van de wijze van bouw- en woonrijp maken moet rekening worden gehouden met restzettingen en doorgaande maaivelddaling als gevolg van oxidatie van veen. Bij nieuwbouw is het niet nodig om het grondwaterpeil op een vast hoog peil te handhaven door middel van een hoogwatervoorziening, zoals bij bestaande oude bebouwing met houten paalfunderingen in veel gevallen gebeurt, omdat die in de nieuwbouw niet meer worden toegepast. Uitgangspunt is dat in zettingsgevoelige gebieden (veenweidegebieden waar de bodem daalt) de grondgebruiksfuncties worden ontwikkeld die aansluiten bij het aanwezige grondwaterpeil. Er mag dus geen verlaging van het waterpeil plaatsvinden. In gebieden met bodemdaling kan het waterschap het oppervlaktewaterpeil wel periodiek aanpassen (indexeren) om de natuurlijke bodemdaling te volgen. De drooglegging ten opzichte van de dalende bodem blijft daarbij gelijk, maar ten opzichte van de (gefundeerde) woningen neemt deze toe. Voor het beheer en onderhoud van de openbare ruimte (en particuliere tuinen) betekent dit in de praktijk dat er periodiek wordt opgehoogd door gemeenten en bewoners. Het waterschap adviseert om bij de locatiekeuze van nieuwbouw goed te kijken of het (maatschappelijk) wenselijk en haalbaar is om op zettingsgevoelige plekken te bouwen. Tijdens het watertoetsproces wordt onderzocht hoe bebouwing en infrastructuur kunnen worden gerealiseerd, rekening houdend met de bodemdaling. 40

65 Consequenties voor het watertoetsproces Voor grote ruimtelijke ontwikkelingen: neem contact op met het waterschap via Bij kleinere planontwikkelingen: start eerst de watertoetsprocedure op met Op deze site wordt een eerste inschatting gemaakt of er waterbelangen van toepassing zijn voor uw plan en zo ja, welke dat zijn. Informatie en regelgeving Informatie over grondwater door de provincie Utrecht opgesteld: STOWA rapport nummer 2010 W01: Aanleghoogte van nieuwe woningen in relatie tot wateroverlast. Zie Bouwen en adapatie: Toolbox Rijnenburg. Te verkrijgen via Bouwen op slappe bodem: of Beter bouw- en woonrijp maken: Tijdelijke onttrekkingen van grondwater en tijdelijke lozing van bemalingswater op oppervlaktewater moeten door het waterschap vergund worden in het kader van de Waterwet. Een watervergunning moet worden aangevraagd als er meer dan 100 m 3 per uur of langer dan een half jaar of op meer dan 9 meter diepte grondwateronttrekking plaatsvindt. Let op dat de procedure voor vergunningaanvraag een half jaar duurt. Indien geen vergunning hoeft te worden aangevraagd, is een melding nog wel nodig. Meer informatie: Lozingen binnen inrichtingen vallen onder het Activiteitenbesluit en lozingen vanuit particuliere huishoudens zijn geregeld met het Besluit lozing afvalwater. Lozingen die niet afkomstig zijn van een particulier huishouden of van een inrichting vallen onder het Besluit lozen buiten inrichtingen (Blbi). Een melding op grond van het Blbi kan worden gedaan via het Omgevingsloket online. Meer informatie: In het geval van lozen van water met stoffen of bestanddelen op het riool is de gemeente verantwoordelijk voor het afgeven van vergunningen en het afhandelen van meldingen. Meer informatie is te vinden op: Beleidsnota Peilbeheer (inclusief uitleg GGOR systematiek: Provinciale Waterverordening: Besluit van provinciale staten van Utrecht van 26 oktober 2009 en van Zuid-Holland van 14 oktober 2009 tot algehele herziening van de regelgeving voor het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden met betrekking tot het waterbeheer. 41

66 Voorbeeld van het thema grondwater. Het initiatief Een ontwikkelaar wil woningen realiseren in een gebied waar de draagkracht van de bodem beperkt is en relatief hoge grondwaterstanden voorkomen. Het watertoetsproces Op basis van gegevens van het waterschap blijkt dat in het gebied veen en klei (zogenaamde slappe bodemsoorten) voorkomen. De grondwaterstand is relatief hoog. Om in het gebied te kunnen bouwen zonder kans op grondwateroverlast, zal er voldoende drooglegging moeten worden verkregen. Daarnaast moet het bouwplan voldoen aan het beleidsuitgangspunt om bodemdaling te voorkomen. De keuze van de drooglegging heeft gevolgen voor de benodigde ophoging en drainage. Verschillende varianten, zoals integraal ophogen, gedeeltelijk ophogen, ophogen met lichtgewicht materiaal, onderheien, worden onderling afgewogen. Uiteindelijk resulteert dit in een optimaal ontwerp met een minimale drooglegging en gedifferentieerd ophogen, gecombineerd met kruipruimteloos bouwen. Hierbij is er voldoende ontwatering voor de woningen en infrastructuur, en is er tegelijk voldoende fluctuatie van de waterstanden mogelijk voor de waterberging binnen het plangebied. Meerwaarde van het watertoetsproces Door in een vroeg stadium de kenmerken van het gebied mee te nemen in het planproces wordt inzicht verkregen in de effecten van verschillende ontwerpvarianten. Door deze af te wegen op basis van investerings- en beheerkosten en aspecten als flexibele fasering en stedenbouwkundige inrichting is het mogelijk het planontwerp te optimaliseren. Afb en 5.7. Bodemsoort (links) en gemiddeld hoogste grondwaterstand (rechts). 42

67 Thema 6: Beheer en onderhoud Bij het ontwerpen en inrichten van het watersysteem is het van belang om ook over het beheer en onderhoud na de realisatiefase na te denken. Dit is belangrijk om ook in de toekomst te garanderen dat het watersysteem blijft functioneren, dat er geen waterproblemen ontstaan en dat onderhoud eenvoudig en tegen beheersbare kosten kan plaatsvinden. 43

68 Belang burger Goed onderhoud van het water is belangrijk voor de inwoners van een gebied. Het zorgt ervoor dat het watersysteem bij extreme neerslag voldoende water kan afvoeren. Door het weghalen van plantenresten wordt een slechte waterkwaliteit voorkomen. Het water blijft zichtbaar en beleefbaar, het water draagt bij aan de ruimtelijke kwaliteit. Afb Goed beheer, goede ruimtelijke kwaliteit Taak waterbeheerder Het waterschap houdt toezicht op ontwikkelingen rondom watergangen en stelt beperkende voorwaarden, zodat de bereikbaarheid en het onderhoud gewaarborgd blijven. De regels heeft het waterschap vastgelegd in de Keur (2009). Eenmaal per vier jaar voert het waterschap een schouw uit in het beheergebied en spreekt aanliggende eigenaren aan om de watergangen op diepte te houden of brengen. Tevens worden een select aantal tertiaire watergangen jaarlijks geschouwd of er maaionderhoud uitgevoerd is. Het waterschap onderhoudt alle hoofdwatergangen binnen het beheergebied, zodat het hoofdwatersysteem voldoende water kan af- en aanvoeren. Taak andere overheden Het onderhoud van tertiaire watergangen is de verantwoordelijkheid van de aangrenzende eigenaren (gemeente of particulieren). Bij het ontwerp van nieuwe watergangen in stedelijk gebied moeten afspraken worden gemaakt om het onderhoud door een overheid te laten plaats vinden (waterschap, provincie of gemeente). Reden is dat het onderhoud in stedelijk gebied redelijkerwijs niet door aangrenzende bewoners plaats kan vinden. Met name als de nieuwe watergang breder dan twee meter is. Er is dan vaak varend onderhoud nodig of er moeten speciale middelen gebruikt worden. Een oplossingsvariant is om al bij de planvorming te zorgen dat de nieuwe bewoners gezamenlijk het onderhoud gaan uitbesteden, bijvoorbeeld door het oprichten van een Vereniging van Eigenaren. Voor de ecologie van het watersysteem is het goed om zoveel mogelijk natuurvriendelijke oevers aan te leggen. Maar de oevers van een watergang zijn vaak niet in het bezit van het waterschap. Het waterschap werkt daarom samen met gemeenten, terreinbeherende instanties en particulieren om natuurvriendelijke oevers aan te leggen. In tabel 6.1 is de taakverdeling voor het beheer en onderhoud van primaire watergangen en tertiaire watergangen weergegeven. Primaire watergangen zijn de hoofdwatergangen. In het beheergebied van het waterschap liggen ook een aantal secundaire watergangen. Beide watergangen zijn van regionaal belang voor aan- en afvoer van water en waterberging. Tertiaire watergangen zijn overige watergangen en wateren, van lokaal belang. 44

69 Tabel 6.1: Overzicht taakverdeling beheer en onderhoud van primaire- en tertiaire watergangen. Activiteit Bagger-onderhoud watergangen Ontvangstplicht bagger Groen-onderhoud nat profiel Groen-onderhoud droog talud Onderhoud peilregelende kunstwerken (stuwen) Onderhoud overige kunstwerken (duikers) Onderhoud doorstroomprofiel kunstwerken Primaire en secundaire watergang Waterschap Verspreiding over aangrenzende percelen (gemeente of particulieren) *1 Waterschap Eigenaren / Waterschap *2 Waterschap Eigenaren Waterschap Tertiaire watergang aangrenzende eigenaren (gemeente of particulieren) Verspreiding over aangrenzende percelen (gemeente of particulieren) *1 Aangrenzende eigenaren (gemeente of particulieren) Aangrenzende eigenaren (gemeente of particulieren) Waterschap of vergunninghouder Eigenaren Eigenaren / gebruikers Onderhoud beschoeiingen Eigenaren *3 Eigenaren / gebruikers Bereikbaarheid oevers garanderen (onderhoudsstrook) Eigenaren *4 Eigenaren Kroos verwijderen *5 Waterschap Eigenaren Zwerfvuil verwijderen Waterschap Eigenaren (incl. gemeente) Kadavers verwijderen Waterschap Eigenaren (incl. gemeente) Verwijderen woekerende exotische waterplanten Toelichting Waterschap is verantwoordelijk voor verwijderen kleine waternavel *6 Waterschap is verantwoordelijk voor verwijderen kleine waternavel *6 *1 Conform artikel 5.23 van de Waterwet. Voor onderhoudsspecie waarvan de kwaliteit voldoet aan de Maximale Waarden voor verspreiden van baggerspecie over het aangrenzend perceel geldt de ontvangstplicht. (Besluit Bodemkwaliteit). Voor percelen in stedelijk gebied, of voor percelen waar het niet wenselijk is om bagger te ontvangen, worden maatwerkafspraken gemaakt. *2 Conform Legger waterschap. In deze Legger kunnen afwijkende afspraken opgesteld zijn. Het beleid voor natuurvriendelijke oevers is opgenomen in de Nota oeverbeheer (HDSR). *3 Het waterschap onderhoudt de beschoeiing als die onderdeel van een vooroever is, of vlakbij kunstwerken ligt. Met de gemeente Utrecht zijn andere afspraken gemaakt. *4 Onderhoudsstrook 5 meter breed voor hoofdwatergang. Waterschap kan handhavend optreden indien beheer en onderhoud niet meer mogelijk is door obstakels. *5 Bij significante achteruitgang van waterkwaliteit en indien doelmatige maatregelen te treffen zijn. *6 Incidenteel verwijdert het waterschap ook andere woekerende exotische waterplanten, maar alleen bij particulieren en niet bij andere overheidspartijen, landgoederen of grote natuurbeheerders. 45

70 Beleidskader waterschap In de Keur van het waterschap zijn regels opgenomen over (ge- en verbodsbepalingen) voor beheer en onderhoud voor de inrichting rondom watergangen en activiteiten op en nabij waterkeringen. Daarnaast heeft het waterschap diverse beheerplannen voor oppervlaktewater en waterkeringen. Consequenties voor ruimtelijke ontwikkelingen In een zone rondom alle watergangen gelden op basis van de Keur beperkingen (en dus regels) omtrent het plaatsen van obstakels. Dit kan alles zijn boven het maaiveld dat een belemmering vormt voor toekomstig onderhoud, zoals bomen, lantaarnpalen, zitbanken etc. Een watergang levert dus beperkingen op in de ruimtelijke inrichting (op detailniveau). Het waterschap voert het beheer en onderhoud van primaire en secundaire watergangen zelf uit. Het waterschap heeft uit financiële overwegingen de voorkeur om beheer en onderhoud vanaf de waterkant uit te voeren. Hiervoor moet de waterkant wel bereikbaar zijn voor machines. Een onderhoudsstrook is daarom nodig en wordt een schouwstrook genoemd. Deze strook hoeft niet opgenomen te worden in een bestemmingsplan. Het waterschap zal dit onderwerp wel inhet wateradvies opnemen. Voor een onderhoudsstrook gelden namelijk beperkingen van bepaalde functies en activiteiten. Bij beheer vanaf de kant zit er een limiet aan de breedte van de watergang. Een trekker met maai-arm heeft een reikwijdte van ongeveer 7 meter. In bijzondere omstandigheden kan tot 10 meter gereikt worden, afhankelijk van de inrichting van de oever. Bredere watergangen zijn daarmee niet onderhoudbaar vanaf één kant van de oever. Bij beheer vanaf het water is de bereikbaarheid van het water met een boot van belang. Het gaat hier vaak om het bestemmen en aanleggen van inlaatplaatsen voor een maaiboot. Deze moet worden ingepast in het ruimtelijk ontwerp. Tevens is een locatie noodzakelijk voor het uithalen en laten uitlekken van het maaisel. Daarnaast is afhankelijk van het ontwerp van de watergangen een zwaaikom noodzakelijk, in verband met het keren van een maaiboot. In de inrichting dient daarnaast ook rekening gehouden te worden met doorvaarbare duikers en bruggen. Het is van belang dat watergangen aangesloten en goed bereikbaar zijn, omdat het onderhoud anders relatief veel tijd kost. Bovendien is dit vaak ook nadelig voor de gemeente voor bijvoorbeeld het opruimen van zwerfafval, dode vis en teveel aan kroos. Tertiaire watergangen zijn niet in onderhoud bij het waterschap. Dezelfde principes als hierboven beschreven gelden. Het waterschap adviseert om onderhoud vanaf de kant plaats te laten vinden door eigenaar en/of de gemeente. Hieronder zijn specifieke aandachtspunten en voorwaarden opgenomen voor beheer van de watergang vanaf de oever, ruimtelijke aspecten voor varend onderhoud, beplanting langs primaire en secundaire watergang en onderhoud door particulieren. Beheer watergang vanaf de oever Naast de oevers van watergangen ligt een beschermingszone waarbinnen een bouwwerk, beplanting, kabels en leidingen, gebruik van bestrijdingsmiddelen zonder Watervergunning niet zijn toegestaan. Deze verboden staan in de Keur. Beschermingszone primaire watergang: minimaal 5 meter uit insteek watergang (niet van toepassing indien de watergang varend wordt onderhouden) Beschermingszone tertiaire watergang: minimaal 2 meter uit insteek watergang. Onderhoudspaden langs elke watergang: over een breedte van 5 meter vrij van obstakels. Bij beheer vanaf één zijde is de maximale breedte van de watergang tot aan de beschermingzone maximaal 8 meter. 46

71 Ruimtelijke aspecten voor varend onderhoud Ruimte overhouden in openbare ruimte voor de aanleg van een inlaatplaats voor de maaiboot. Binnen iedere eenheid moet minimaal 1 km onderhoud in één keer mogelijk zijn, om geen extra kosten te krijgen (voor in- en uitladen van boot); Doorvaarthoogte van bruggen en andere kunstwerken: minimaal 80 centimeter hoog en doorvaartbreedte 2,5 meter; De doorvaarthoogte van kunstwerken in de Leidsche Rijn is vastgesteld op 1 meter, conform afspraken uit waterhuishoudingsplan (de gemeente ambieert om kanovaren mogelijk te maken). Een minimale breedte op waterlijn van 5 meter; Een minimale diepte van de watergang van 0,8 meter (t.o.v. het laagste peil); Een locatie om het maaisel en vuil uit de watergang te halen en te laten drogen; Afhankelijk van het ontwerp van de watergang, moet een draaipunt bepaald worden om de maaiboot te keren. buitenwiel kraan maximaal 8,0 m vrij van obstakels hoog peil minimaal 5,0 m Afb Principetekening met afmetingen voor onderhoud van primaire watergangen vanaf de kant. Beplanting langs primaire en secundaire watergang Bij de nieuwe aanplant van bomen of opgaande struiken binnen de beschermingszone, geldt bij onderhoud vanaf de oever een minimale onderlinge afstand van 8 meter en minimaal 4 meter breedte om de beplanting te kunnen passeren. De minimale afstand van hart boom tot insteek talud is 1,25 meter. In overleg met het waterschap kan hiervan afgeweken worden. Bomen moeten tot een hoogte van minimaal 4 meter opgekroond worden. Knotwilgen vormen hierop een uitzondering. Onderhoud door particulieren In het landelijk gebied onderhouden aanliggende eigenaren (veelal agrariërs) de tertiaire watergangen. Bij de uitbreiding van de bebouwde kom komen particuliere tuinen soms aan tertiaire watergangen te liggen. Het toewijzen van het onderhoud aan deze (aanliggende) eigenaren is in deze situatie echter onwenselijk. Deze bewoners missen de kennis en het materieel om effectief beheer uit te kunnen voeren. Daarnaast zou dit leiden tot sterke versnippering van het beheer. Dergelijke situaties dienen dan ook te worden voorkomen. Consequenties voor het watertoetsproces Voor het planproces dat doorlopen wordt is het van belang om het waterschap te betrekken bij het proces om vóór de nieuwe inrichting helderheid te hebben over de status van de watergangen en de wijze van beheer. Daarnaast is het belangrijk om samen te bepalen of het water efficiënt te beheren is en welke overheid dit gaat doen. Neem contact op met het waterschap via watertoets@hdsr.nl Informatie en regelgeving In de Keur van het waterschap zijn regels opgenomen over (ge- en verbodsbepalingen) voor beheer en onderhoud voor de inrichting rondom watergangen en activiteiten op en nabij waterkeringen De datadeler van het waterschap geeft de beschermingszones van de watergangen aan waar in de planvorming rekening mee moet worden gehouden: zie de link op 47

72 Voorbeeld van het thema beheer en onderhoud. Het initiatief Een goed voorbeeld van het bewust inrichten van een nieuwbouwlocatie op basis van kennis over beheer en onderhoud is het watertoetsproces bij de nieuwbouwwijk in Schoonhoven Oost. Het watertoetsproces Na berekening van het nieuwe stedelijke watersysteem (voldoende waterberging en wateraanvoer) is goed gekeken op welke manier beheer en onderhoud van groen en water efficiënt kan plaatsvinden. Zo zijn er geen doodlopende watergangen aangelegd en is bewust gekozen om bij de normale watergangen een openbare ruimte (groenstrook) naast het water in te plannen. Meerwaarde watertoetsproces Op deze manier zijn het water en de kunstwerken altijd bereikbaar met machines. Onderhoud vanaf de oever is vooralsnog de meest efficiënte (goedkoopste) methode. In de grote waterplas die is gepland, zal het water varend moeten worden onderhouden, onder andere omdat de maai-arm van de tractor niet lang genoeg is. Omdat al in de planvorming bekend is dat er varend wordt onderhouden, is het geen probleem om huizen en tuinen direct aan het water te plannen. Groot voordeel is zelfs dat deze huizen in prijs stijgen! Afb en 6.4. In het plan is vanaf de start rekening gehouden met het onderhoud van de watergangen. 48

73 Thema 7 Specifieke thema s Groene daken infiltratievoorzieningen (Half)verhardingen Minder vaak voorkomende thema s Thema 7 heeft in dit handboek een aparte status. Dit thema is een verzameling van uitwerkingen van verschillende thema s en bevat specifieke ruimtelijke aspecten. Om deze reden heeft het niet dezelfde opzet als de vorige thema s. In dit thema wordt tot slot ook ingegaan op onderwerpen die minder vaak voorkomen tijdens watertoetsprocessen. Voorzet voor discussie Tijdens veel watertoetsprocessen ontstaat discussie over de mogelijkheden om de toename aan verhard oppervlak (daken, straten) te beperken. De reden is dat er dan geen versnelde afvoer van overtollig water naar het watersysteem plaats vindt. Op deze manier hoeft er minder oppervlaktewater (waterberging) te worden gegraven. De discussie komt voort uit thema 4 Voorkomen van wateroverlast en watertekort. Een methode om de afvoer van overtollig hemelwater te beperken is het toepassen van een groen dak of de aanleg van infiltrerende bestrating. Dergelijke bouwconstructies worden dan een belangrijk onderdeel van het watersysteem (waterberging) en de riolering. Daarom beschouwt het waterschap deze voorzieningen als watervoorziening. Het is dan belangrijk om te bekijken of deze voorzieningen de hoeveelheid water bij piekbuien kunnen verwerken. Dit is belangrijk om ook in de toekomst te garanderen dat het watersysteem blijft functioneren, dat er geen wateroverlast ontstaat en dat onderhoud van watervoorzieningen eenvoudig en tegen beheersbare kosten kan plaatsvinden. 49

74 Groene daken Als een groen dak in het kader van watercompensatie worden aangelegd, dan moet het aan een aantal voorwaarden voldoen. Het is namelijk van belang dat een groen dak voldoende water kan bergen om een versnelde afvoer naar het oppervlakte- watersysteem te voorkomen. Om deze reden hanteert het waterschap ten aanzien van groene daken en de compensatieplicht, een ja, mits-principe. Nieuw verhard oppervlak met vegetatiedaken wordt voor 60% als verhard oppervlak Afb Groen dak (bron: gemeente Arnhem) beschouwd (40% onverhard). In plaats van 100% bij een normaal dak moet bij een groen dak slechts 60% van de toename aan verhard oppervlak worden geïnfiltreerd of in open water worden gecompenseerd. Daarbij gelden de volgende uitgangspunten: In gebieden met een wateropgave hebben groene daken als compensatie voor waterberging geen voorkeur. Reden is dat het watersysteem niet robuust genoeg is om kleinschalige waterberging te hebben. Dit is ter beoordeling van het waterschap. Compensatie (40%) kan alleen worden toegekend aan dakoppervlak en niet aan toename van andere verhardingen, zoals parkeervoorzieningen en wegen. Het hellingspercentage van het groene dak is maximaal 5. De aanleg van een groen dak, is watervergunningsplichtig in het kader van versnelde afvoer van overtollig hemelwater (vanaf verharde daken). Bij de vergunningsaanvraag dient een onderhoudsplan voor een termijn van 10 jaar te worden aangeleverd. Dit onderhoudsplan wordt door het waterschap getoetst. Het onderhoudsplan dient te voldoen aan de volgende eisen: o Het te verrichten onderhoud wordt genoemd en toegelicht. Hierbij zijn het schoonhouden van de waterafvoer en de noodoverloop belangrijke aandachtspunten. o De onderhoudsperiode en frequentie worden genoemd. o De initiatiefnemer specificeert wie het onderhoud gaat verrichten: privé, door een uitvoerende instantie of via uitbesteding. o Het toepassen van bestrijdingsmiddelen is in verband met de waterkwaliteit niet toegestaan. Rekenvoorbeeld voor 60% verhard - 40% onverhard In stedelijk gebied wordt een traditioneel dak aangelegd met een dakoppervlak van 600 m 2. Volgens de keur van het waterschap dient 15% van de toename aan verhard oppervlak te worden gecompenseerd in open water. In dit voorbeeld dient de initiatiefnemer 90 m 2 (600 x 0,15) open water te graven. In stedelijk gebied wordt een groen dak aangelegd met een dakoppervlak van 600 m 2. In deze situatie wordt 60% van het dakoppervlak als verhard beschouwd. In dit geval hoeft de initiatiefnemer slechts 54 m 2 (600 x 0,6 x 0,15) te compenseren. Een groen dak wordt voor 100% als onverhard oppervlak beschouwd als voldaan wordt aan onderstaande voorschriften: Het waterbergende vermogen in de drainagelaag bedraagt minimaal 45 mm. Het waterbergende vermogen moet het hele jaar gegarandeerd kunnen worden. De maximale ledigingstijd (maximale tijd voordat de infiltratievoorziening leeg is, en de bergingscapaciteit dus weer beschikbaar is) mag maximaal 83 uur bedragen. Dit getal baseert het waterschap op watersysteemnormen (Keur, 2009): een maximale peilstijging van 30 cm en een maximale afvoer van 1,5 liter per seconde per hectare (l/s/ha) naar het watersysteem. Dit dient te worden aangetoond door de productgegevens van de leverancier. 50

75 De aanleg van een groen dak, is watervergunningsplichtig in het kader van versnelde afvoer van overtollig hemelwater (vanaf verharde daken). In het ontwerp moet worden aangegeven welke onderdelen worden gekozen (type begroeiing, dikte en soort vegetatiedragende laag, drainagelaag en beschermende onderlagen). Het dak is voorzien van een regulatiesysteem, bijvoorbeeld een stuwingsklep en Triangel systeem, meanderplaten of kolk. De werking en ledigingstijd dienen door middel van uitvoeringstekeningen en een berekeningsrapport te worden aangetoond. Bij de vergunningsaanvraag dient een onderhoudsplan voor een termijn van 10 jaar te worden aangeleverd. Dit onderhoudsplan wordt door het waterschap getoetst. Het onderhoudsplan dient te voldoen aan de volgende eisen: o Het te verrichten onderhoud wordt genoemd en toegelicht. Hierbij zijn het schoonhouden van de waterafvoer en de noodoverloop belangrijke aandachtspunten. o De onderhoudsperiode en frequentie worden genoemd. o De initiatiefnemer specificeert wie het onderhoud gaat verrichten: privé, door een o uitvoerende instantie of via uitbesteding. Het toepassen van bestrijdingsmiddelen is in verband met de waterkwaliteit niet toegestaan. Afhankelijk van het type groen dak en/of gebied kunnen aanvullende voorschriften worden gesteld. 51

76 Infiltratievoorzieningen Bovengrondse infiltratie Door toename van verhard oppervlak zal er bij flinke regenbuien een versnelde afvoer naar het oppervlaktewater plaatsvinden. Dit betekent een flinke waterpeilstijging, waardoor wateroverlast kan ontstaan. Om waterpeilstijging te voorkomen, kan het hemelwater worden vastgehouden en geïnfiltreerd in de bodem. Indien bij ruimtelijke ontwikkelingen gekozen wordt om geen waterberging in oppervlaktewater te creëren, kan water worden geïnfiltreerd. Eventueel ondergrondse voorziening Voor infiltratie van hemelwater vanaf Afb Dwarsdoorsnede van een wadi verharde oppervlakken, hanteert het waterschap een ja, mits-principe. Door het aanleggen van bovengrondse voorzieningen, zoals wadi s en greppels, wordt een versnelde afvoer naar oppervlaktewater voorkomen 8. In het ruimtelijk plan vraagt het waterschap om ruimte te reserveren voor de infiltratievoorzieningen. Het waterschap adviseert om de ruimteclaim te berekenen, aan de hand van de bodemsoort en gekozen voorziening. De minimaal benodigde waterberging kan berekend worden met de volgende formule: 0,045 maal Xm 2 aan toename verhard oppervlak = Ym 3 waterberging. Het waterschap hanteert de volgende uitgangspunten: De waterberging zal zodanig groot moeten zijn dat er 45 mm (per m 2 afgekoppeld verhard oppervlak) wordt geborgen. Het waterbergende vermogen moet het hele jaar gegarandeerd kunnen worden. De infiltratiecapaciteit (k-waarde) van de bodem is één meter per dag of groter. De onderkant van de infiltratievoorziening wordt aangelegd boven de gemiddelde hoogste grondwaterstand (GHG). De maximale ledigingstijd (maximale tijd voordat de infiltratievoorziening leeg is, en de bergingscapaciteit dus weer beschikbaar is) mag maximaal 83 uur bedragen. Dit getal baseert het waterschap op watersysteemnormen (Keur, 2009): een maximale peilstijging van 30 cm en een maximale afvoer van 1,5 liter per seconde per hectare (l/s/ha) naar het watersysteem. Uit het oogpunt van gezondheid en hygiëne adviseert het waterschap een ledigingstijd van maximaal 24 uur aan te houden. Dit getal is gebaseerd op de STOWA rapportage Verkenning van de kennis van ontwerp, aanleg en beheer van zuiverende regenwatersystemen (2007). Het waterschap adviseert een noodoverloop (regenwaterafvoer) aan te leggen. Deze noodoverloop moet boven het bergend vermogen van de wadi worden aangelegd. Bij de vergunningsaanvraag dient de bergings- en infiltratiecapaciteit van de wadi aangetoond te worden door middel van uitvoeringstekeningen en een berekeningsrapport. Bij de vergunningsaanvraag moet een onderhoudsplan worden aangeleverd. Ondergrondse infiltratie Dezelfde redenering geldt voor ondergrondse infiltratiesystemen, zoals een IT-riool. De gemeente is vanuit haar rioleringstaak primair verantwoordelijk voor dergelijke infiltratiesystemen (denk aan IT- 8 De gemeente kan andere eisen stellen aan infiltratievoorzieningen. De reden is dat de gemeente een wadi ziet als onderdeel van de riolering en dus eisen stelt aan de riolering en hemelwaterafvoer naar de riolering. Het waterschap redeneert vanuit het feit dat er geen versnelde afvoer naar oppervlaktewater plaats vindt. Indien berekeningen aantonen dat dit niet het geval is, dan mag worden afgeweken van de richtlijn van 45 mm (per m 2 afgekoppeld verhard oppervlak). 52

77 riool, infiltratiekoffers en zandvangers en diepte-infiltratie). Echter, de IT-riolen krijgen er een extra functie bij, namelijk het creëren van waterberging om peilstijgingen in oppervlaktewater te voorkomen. Indien ondergrondse infiltratiesystemen deze functie krijgen, hanteert het waterschap ook een ja, mits-principe. Door het toepassen van een IT-riool wordt een versnelde afvoer naar oppervlaktewater voorkomen, indien wordt voldaan aan de volgende voorschriften: Het aanleggen van oppervlakkige infiltratie (wadi s of greppels) is vanwege ruimtelijke, technische en/of financiële aspecten niet mogelijk. Zonder specifieke berekening gelden de volgende uitgangspunten per m 2 toename verhard oppervlak. Het waterbergende vermogen moet het hele jaar gegarandeerd kunnen worden. Berekening minimaal benodigde waterberging: 0,045 maal X meter toename verhard oppervlak = Y m 3 waterberging. De onderkant van de infiltratievoorziening ligt boven de gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG). De infiltratiecapaciteit (k-waarde) van de bodem is één meter per dag of groter. De maximale ledigingstijd (maximale tijd voordat de infiltratievoorziening leeg is, en de bergingscapaciteit dus weer beschikbaar is) mag maximaal 83 uur bedragen. Dit getal baseert het waterschap op watersysteemnormen (Keur, 2009): een maximale peilstijging van 30 cm en een maximale afvoer van 1,5 liter per seconde per hectare (l/s/ha) naar het watersysteem. Het is mogelijk dat de gemeente aanvullende eisen stelt ten aanzien van de maximale ledigingstijd. Indien het hemelwater vervuilt raakt, kan het waterschap voorwaarden stellen aan zuiveringsvoorzieningen. Bij de vergunningsaanvraag moeten ontwerptekeningen worden bijgesloten. Ook dient de bergings- en infiltratiecapaciteit van de infiltratievoorziening te worden aangetoond met een berekeningsrapport. Rekenvoorbeeld Door een bouwplan neemt het verhard oppervlak toe met 1500m 2. Een infiltratievoorziening dient dan 1500x0,045= 67,5 m 3 (67500 liter) te bevatten. Een infiltratiekrat heeft bijvoorbeeld een capaciteit van 500 liter (1 meter lang, 1 meter breed, 0,5 meter diep). Er moeten dus 135 kratten aangelegd worden in de ondergrond. Uitgaande van het feit dat de kratten niet bovenop elkaar gezet kunnen worden (vanwege de grondwaterstand), is een oppervlakte van 135 m 2 nodig. Indien gekozen wordt (bijvoorbeeld door de gemeente in het kader van rioleringsbeleid) om minder waterberging te creëren, wordt automatisch de kans op wateroverlast (water op straat) groter. Tijdens de planvorming zijn afspraken hierover erg belangrijk, omdat anders de afvoer van het overtollig water afgewenteld wordt naar het watersysteem (dat daar niet op berekend is). 53

78 (Half)verhardingen Intensief gebruikte verhardingen Belangrijk is onderscheid te maken tussen schone en vervuilde verhardingen. Onder vervuilde verhardingen vallen: ontsluitingswegen, provinciale wegen, doorgaande wegen, busbanen, winkelstraten, parkeren met hoge wisselfrequentie, laad- en losplaatsen, tunnels, balkons aan flatgebouwen, busstations, bedrijventerreinen en trambanen. 9 Deze verhardingen noemen we intensief gebruikte verhardingen. Alle (half)verhardingen die worden toegepast op intensief gebruikte verhardingen worden door het waterschap als verhard oppervlak gezien, op grond van twee overwegingen: Afb. 7.3 Doorlatende bestrating 1. In de praktijk blijkt dat ook poreuze halfverharding bij intensief gebruik en gebrek aan onderhoud niet tot nauwelijks meer waterdoorlatend is. Zie voor een toelichting onderstaand tekstkader. De ervaringen van het waterschap worden ook onderstreept door recentelijk onderzoek en ervaringen in andere gemeenten in Nederland (zie onderstaande tekstbox). 2. Het is vanwege de waterkwaliteit niet wenselijk om hemelwater afkomstig van vuile oppervlakken (laad- en losplaatsen, tunnels, balkons, busstations, bedrijventerreinen, trambanen) en beperkt verontreinigde openbare ruimte (ontsluitingswegen, doorgaande wegen, busbanen, winkelstraten, parkeren met hoge wisselfrequentie) te infiltreren of af te voeren naar oppervlaktewater. Waterinfiltrerende verharding Waterinfiltrerende verharding is een fragiele voorziening die snel vervuilt raakt, waardoor frequent beheer van groot belang is. Een aantal gemeenten in Nederland is niet positief over deze voorziening en past de voorziening niet meer toe. (Bron: Blommers en van Breugel, 2012). Dichtslibben van de deklaag is het grootste risico voor gebruik van open asfalt. Op drukbereden wegen houdt het verkeer het oppervlak schoon mits er ook geregeld een reiniging plaatsvindt met een ZOAB-cleaner. Binnen de bebouwde kom vraagt het schoonhouden extra aandacht. De omvang en effecten van stof, vuil en grond op het dichtslibben is binnen een bewoonde omgeving nog onvoldoende onderzocht. Het zeer fijne straatvuil behoort tot de gevaarlijkste vorm van vervuiling. (Bron: Bij ZOAB (Zeer Open Asfalt Beton) is alleen de deklaag, en eventueel de tussenlaag, doorlatend. Er treedt in het wegdek (over de ondoorlatende onderlaag) nog wel oppervlakkige afvoer (run-off) naar de bermen plaats. ZOAB wordt dus beoordeeld als niet waterdoorlatend. 9 Beleid conform beslisschema Directe afvoer regenwater op open water, zie thema 3. 54

79 Extensief gebruikte verhardingen Onder extensief gebruikte verhardingen vallen fiets/voetpaden, schoolpleinen, woonerven, kantoorterreinen en dagparkeerplaatsen. Ten aanzien van extensieve verhardingen hanteert het waterschap een ja, mits-principe. Indien voor extensief gebruikte verhardingen waterdoorlatende verharding wordt toegepast, dan kan dit als 100% onverhard oppervlak worden gerekend. Er moet wel voldaan worden aan onderstaande voorwaarden: De toplaag is voldoende waterdoorlatend en bestaat uit waterpasserende verharding (klinkers met gaten of extra brede voegen, grind, graskeien of grastegels) of waterdoorlatende verharding (poreuze klinkers). De waterpassende of waterdoorlatende verharding moet 45 mm kunnen vasthouden, zonder directe overstort naar het oppervlaktewater. De onderkant van de funderingslaag wordt aangelegd boven de gemiddelde hoogste grondwaterstand (GHG). De infiltratiecapaciteit (k-waarde) van de bodem is één meter per dag of groter. Er is geen directe afstroming naar de riolering (via kolken). Bij de vergunningsaanvraag moeten ontwerptekeningen worden bijgesloten. In de uitvoeringstekeningen moet worden aangegeven welke onderdelen worden gekozen (bijvoorbeeld het type waterdoorlatende verharding, de funderingslaag). In een dwarsdoorsnede dient de dikte (mm) van de toplaag en de funderingslaag te worden aangegeven. Ook moet de effectiviteit van de halfverharding worden aangetoond met een berekening(srapport). Let op: bovenstaande voorwaarden zouden bij aanvang van het planproces moeten worden onderzocht. Indien dit niet het geval is, dan ontstaat het risico dat later in het planproces blijkt dat er geen infiltratie mogelijk is. Er zal dan alsnog open water moeten worden gegraven. Een planaanpassing is dan vaak noodzakelijk. Om dit te voorkomen adviseert het waterschap om vroegtijdig (bodem)onderzoek uit te voeren. Een alternatief is om de extensief gebruikte verharding (deels) als verhard oppervlak mee te rekenen (en dus open water graven). Verhardingen (wegen en fietspaden) in stedelijk of landelijk gebied De toename van verhardingen, zoals een weg of fietspad, hoeft niet te worden gecompenseerd als wordt voldaan aan de volgende voorwaarden: De maximale breedte van de weg/fietspad is kleiner dan 2,5 meter. In de nabijheid van de verharding is geen oppervlaktewater gelegen. De afstand vanaf de weg tot aan de insteek van de watergang bedraagt minimaal 5 meter. De infiltratiecapaciteit (k-waarde) van de bodem is minimaal één meter per dag. Er worden geen straatkolken of lozingsconstructies aangelegd. Specifieke situaties zijn ter beoordeling aan het waterschap. Als aannemelijk is dat er geen versnelde afvoer plaatsvindt richting het oppervlaktewater, is compensatie niet vereist. Hiervoor kan een hydrologische berekening worden uitgevoerd. Ter beoordeling dient de initiatiefnemer een ontwerp, inclusief dwarsdoorsneden, aan te leveren. Max 2,5 m Min. 5 m Weg, fietspad, afwatering naar een kant (een oor) Voorzuivering en berging. Helling max. 5% Watergang Afb Voorbeeld van aanleg wegen met infiltratievoorziening 55

80 Onderwerpen die minder vaak voorkomen In onderstaande lijst staan waterthema s die bij enkele ruimtelijke ontwikkelingen van toepassing kunnen zijn. De onderwerpen zijn kort toegelicht, maar vragen eigenlijk altijd maatwerk (zowel qua proces als qua inhoud). Kwel gebieden Sprengen Fruitteelt Glastuinbouw Ontgrondingen, zandwinningen Pot- en containerteelt Energie en koeling In bepaalde gebieden moet bij het bepalen van de gevolgen voor water rekening worden gehouden met extra waterhoeveelheden water uit de grond (kwel). Met name langs de rivier treedt kwel ook op bij hoge rivierstanden. Dit kan opbarsting van de bodem of slootbodems veroorzaken. Sprengen zijn kunstmatige beken, die veelal in de 19e eeuw zijn aangelegd als waterpartijen (vijvers) op de landgoederen op de Utrechtse Heuvelrug die samen de Stichtse Lustwarande vormen. Overtollig water uit deze vijvers wordt door kunstmatige waterlopen afgevoerd naar de Langbroekerwetering. (Bouw)activiteiten die plaats vinden nabij deze kwetsbare wateren moeten rekening houden met de ecologie en het cultuurhistorische watersysteem. Voor de huidige fruitteeltpercelen in het Kromme Rijngebied is de zogenaamde nulsituatie vastgelegd. Onder de nulsituatie vallen de fruitpercelen die op 20 maart 2007 aanwezig waren of op dat moment toegedeeld tijdens de Ruilverkaveling (RAK). Voor nieuwe fruitpercelen, of fruitpercelen die geen onttrekkingvergunning hebben en niet behoren tot de nulsituatie, wordt getoetst of er nog capaciteit in het systeem beschikbaar is. Als dit niet het geval is, moet de initiatiefnemer een watervoorziening aanleggen. Bij de bouw van nieuwe glastuinbouwbedrijven of de reconstructie van bestaande glastuinbouwbedrijven is het gewenst duurzaam gesloten kassystemen te realiseren om de emissie van vervuilende stoffen naar de omgeving tot een minimum te beperken. Voor ontwikkeling van glastuinbouw zijn ook diverse andere wetgevingen van toepassing. Bij ontgrondingen en zandwinningen moet altijd overleg plaatsvinden met het waterschap en de provincie (provincie is bevoegd gezag voor vergunningverlening ontgrondingen). Bij zandwinning nabij een rivier dient onder andere rekening te worden gehouden met eventuele kweloverlast en piping (water dat onder druk via zandbanen naar boven komt en instabiliteit van de waterkering veroorzaakt). Bij zandwinlocaties kunnen, afhankelijk van de feitelijke omstandigheden, meerdere afvalwaterstromen onder de vergunningplicht van de Waterwet en bijbehorende lozingsbesluiten vallen. Bij hercultivering of het ondieper maken (verondiepen) van de plas is ook het Besluit bodemkwaliteit van toepassing. Voor ontgrondingen zijn ook diverse andere wetgevingen van toepassing. Ruimtelijke consequentie: Een dergelijk bedrijf heeft veelal een groot verhard terrein, waardoor waterbergingscompensatie nodig is. Daarnaast zijn Pot- en containerteeltbedrijven Watervergunningsplichtig voor o.a. het lozen op oppervlaktewater van afvalwater, drainagewater en overtollig gietwater. Speciale aandacht voor bouwen bij kwetsbare wateren (KRW). Voor pot- en containerteelt zijn ook diverse andere wetgevingen van toepassing. Watermolens en ijskelders zijn mooie historische voorbeelden van de mogelijkheden om met water energie of koeling op te wekken. Mede als gevolg van de klimaatdiscussies krijgen deze onderwerpen aandacht. Door nieuwe technieken zijn de mogelijkheden verruimd en effectiever geworden. Voorbeelden zijn het benutten van restwarmte uit riolen, warmtekrachtsystemen en het opwekken van energie uit waterstromingen. 56

81 Sportvelden, Kunstgrasvelden Er worden steeds meer sportvelden omgevormd naar kunstgrasvelden. Het waterschap heeft voor deze omvorming nog geen specifiek beleid. Het beleid voor de afvoer van hemelwater op de riolering en oppervlaktewater is uitgangspunt: De afvoer mag niet toenemen als gevolg van de herinrichting (zie thema 4). Het waterschap hanteert de landelijke uitgangspunten op basis van onderzoek (BSO, 2010). Tevens mag geen vervuiling optreden, bijvoorbeeld door het toepassen van bestrijdingsmiddelen of kunstmest (zie thema 2). Deze uitgangspunten worden tijdens het proces van de watertoets besproken. Let op: Het komt vaak voor dat bij een wijziging van sportvelden geen bestemmingsplanprocedure hoeft te worden doorlopen. Er moet wel rekening gehouden worden met eventuele toename aan verhard oppervlak (zie tabellen hieronder) en daarmee met de bepaling in de Keur van het waterschap. Een watervergunning is nodig, niet alleen voor de verandering van verhard oppervlak, maar ook voor de lozing van (drainage)water. Als met een maatwerkberekening wordt aangetoond dat 45 mm wordt geborgen, dan mag afgeweken worden van onderstaande percentages. Sportvelden op een (van nature, dus niet opgehoogde) doorlatende ondergrond. Het waterschap gaat ervan uit dat sportvelden op een doorlatende ondergrond (zand) niet gedraineerd zijn. De grond kan goed gebruikt worden voor infiltratie. Toekomstige situatie Huidige situatie Sportveld, ongedraineerd Natuurgrasveld, gedraineerd Gravel / kunstgras gedraineerd Asfalt / ondoorlatend kunststof Onverhard, gedraineerd 0% 43% 56% 100% Sportveld, ongedraineerd 0% 43% 56% 100% Onverhard, gedraineerd 37% 49% 100% Natuurgrasveld, gedraineerd Gravel / kunstgras gedraineerd 12% 63% 51% % = mate van toename aan verhard oppervlak (datgene wat moet worden gecompenseerd). Sportvelden op een (van nature, dus niet opgehoogde) ondoorlatende ondergrond. Het waterschap gaat er vanuit dat sportvelden op een ondoorlatende ondergrond (bijvoorbeeld op klei of veen) gedraineerd zijn. De opgehoogde grond kan deels gebruikt worden voor infiltratie. Toekomstige situatie Huidige situatie Natuurgrasveld, gedraineerd Gravel / kunstgras gedraineerd Asfalt / ondoorlatend kunstof Onverhard, gedraineerd 20% 38% 100% Natuurgrasveld, gedraineerd Gravel / kunstgras gedraineerd 18% 80% 62% % = mate van toename aan verhard oppervlak (datgene wat moet worden gecompenseerd). 57

82 Handboek Watertoetsproces Deel 3 Ruimtelijke plannen en water: bekijk plannen door een waterbril! Versie 3, mei 2015 (aangepast: weblinks update) Kenmerk: DM#

83

84 Inhoudsopgave deel 3 Inleiding...1 Ruimtelijke plannen: 1. Structuurvisies, plan-m.e.r. s, AMvB, Aanwijzingen Ontwikkeling van grootschalige nieuwbouw Herstructurering van bestaand stedelijk gebied Kleinschalige ontwikkeling van nieuwbouw of herstructurering Conserverende ruimtelijke plannen Infrastructuurprojecten en -procedures Ontwikkelingen in landelijk gebied, zoals landinrichting, natuurontwikkeling Plannen in het kader van de Crisis- en herstelwet...20 Beschikbare waterdata en digitale geografische informatie....22

85

86 Inleiding In Nederland bestaan verschillende typen ruimtelijke plannen. De plannen worden door het rijk, de provincie of gemeente opgesteld. Deze typen plannen verschillen in schaalniveau, reikwijdte en type ontwikkeling. In dit handboek is de volgende onderverdeling gemaakt: Plannen op rijks- of regionaal schaalniveau: 1. Structuurvisies, plan-m.e.r. s, AMvB s, aanwijzingen. Bestemmingsplannen, inpassingsplannen, planologische afwijkingen of -verordeningen: 2. Ontwikkeling van grootschalige nieuwbouw. 3. Herstructurering van bestaand stedelijk gebied. 4. Kleinschalige ontwikkeling van nieuwbouw of herstructurering (eventueel inclusief Waboprocedures, Omgevingsvergunning). 5. Conserverende ruimtelijke plannen (actualisaties of beheerverordeningen). Andere soorten ruimtelijke plannen: 6. Infrastructuurprojecten en -procedures. 7. Ontwikkelingen in landelijk gebied (zoals landinrichting, natuurontwikkeling). 8. Plannen in het kader van de Crisis- en Herstelwet. Afhankelijk van het soort ruimtelijk plan is een andere kijk op de waterthema s uit deel 2 nodig. Wij noemen dit het bekijken van een ruimtelijke ontwikkeling door een waterbril. Het proces bij de totstandkoming van een ruimtelijk plan, de rol van het waterschap en het resultaat is per plantype verschillend. In dit deel staat aangegeven hoe een initiatiefnemer 1 van een ruimtelijk plan tot resultaten kan komen. In deel 1 is beschreven wat de resultaten van het watertoetsproces zijn: een afsprakennotitie, waterparagraaf en wateradvies. Met name de totstandkoming van waterparagraaf is een proces dat begint met vragen stellen door het waterschap. De belangrijkste vragen zijn: Wat zijn de kenmerken van het ruimtelijk plan in relatie met waterbeheer? Wat is het schaalniveau voor water dat overeenkomt met het schaalniveau van het ruimtelijk plan? Hoe betrekt u het waterschap bij het planproces? Welke aspecten moeten voorafgaand aan de planvorming worden vastgelegd? Wat zijn voorbeelden van meest gestelde vragen tijdens het eerste overleg? Vragen die het waterschap vaak stelt? Hoe maakt u een eerste aanzet voor een waterparagraaf? Hoe kan een initiatiefnemer de waterthema s opnemen in het ruimtelijk plan? Waar vindt u informatie en methodiek? Waar kan een initiatiefnemer (nadere) informatie vinden over methodieken en inhoud? 1 Definitie initiatiefnemer. Zie deel 1: Het handboek is geschreven voor initiatiefnemers van ruimtelijke plannen. Dit zijn met name de gemeenten, projectontwikkelaars en ingenieurs- en adviesbureaus (namens gemeenten) en soms de provincies Utrecht of Zuid-Holland. In dit handboek staat heel vaak de gemeente aangegeven. Hier kunt u ook een andere initiatiefnemer voor lezen. 1

87 Leeswijzer deel 3 Per type ruimtelijk plan zijn bovenstaande vragen uitgewerkt en toegelicht in dit deel (deel 3). Samen met de uitleg over water (deel 2) is dit een basis voor een goede ruimtelijke onderbouwing en een geslaagd watertoetsproces. Het verdiend aanbeveling om niet één keer heel deel 3 te gaan lezen. Het advies is om de volgende stappen te doorlopen: Stap 1) Kies uit de lijst op pagina 4 het type plan dat (het meest) overeen komt met uw ruimtelijk plan. Stap 2) Lees de bijbehorende bladzijden in deel 3. Onderverdeling plannen op basis van schaalniveau In onderstaande schema is aangegeven op welke manier het schaalniveaus van de ruimtelijke ordeningsplannen en waterbeheerplannen met elkaar overeenkomen. Dit kan worden beschouwd als een vertaaltabel tussen de ruimtelijke ordening en het waterbeheer. Structuurvisies Stedelijke en landelijke ontwikkeling Stroomgebieden/dijkringen Beheergebied waterschap Bestemmingsplan Kleinschalige ontwikkelingen Bouwplan woning = Peilgebieden, afvoergebied Peilgebied, waterkering Vloerpeil, regenpijp Afb. 1. Schematische indeling van schaalniveaus tussen de ruimtelijke ordening en de waterwereld. Toelichting verschillende schaalniveaus water en ruimtelijk plan. Abstractie ruimtelijke plannen vragen van de initiatiefnemer en het waterschap een heel andere benadering dan concrete (bouw)plannen. Een gemeentelijke Structuurvisie (plan op regionaal niveau) beschrijft in grote lijnen een langetermijnvisie van een groot plangebied (de hele gemeente). In een structuurvisie staan de grote ruimtelijke ontwikkelingen benoemd. Op een plankaart blijven deze ontwikkelingen beperkt tot vlekken en lijnen (schetsen, ontwikkelingsrichtingen). De initiatiefnemende overheid gebruikt een structuurvisie om locatiekeuzes van bijvoorbeeld stedelijke uitbreidingen te maken. Ook staan er ontwikkelingsrichtingen van bijvoorbeeld agrarische functies of natuur in genoemd. Het waterschap sluit op dit niveau aan door de nadruk te leggen op kansen om het waterbeheer klimaatbestendig te maken, bodemdaling te voorkomen en advies te geven waar het beste nieuwbouw kan plaatsvinden (locatiekeuze). Dergelijke plannen hoeven niet te worden uitgewerkt tot een detailniveau waarbij bijvoorbeeld de hoogteligging van watervoorzieningen (kunstwerken, zoals gemalen en dammen), of afspraken over beheer en onderhoud wordt vastgelegd. Kleinschalige bouwplannen vragen een andere benadering en detailniveau. De gevolgen voor water kunnen veel specifieker (en vaak technischer) worden verwoord. Denk bijvoorbeeld aan het opnemen van de ligging van rioolpersleidingen en de beperkingen voor functies in de buurt van waterkeringen. Of het bepalen van het vloerpeil van gebouwen ten opzichte van het hoge waterpeil en de methode van de afvoer van overtollig hemelwater bepalen. Tijdens het watertoetsproces kunnen alvast afspraken worden gemaakt over het beheer en onderhoud van oppervlaktewateren. 2

88 1. Structuurvisies, plan-m.e.r. s, AMvB, Aanwijzingen Kenmerken van uw ruimtelijk plan Plannen op rijks- en regionaal schaalniveau die een langetermijnontwikkelingsvisie beschrijven. In deze plannen worden locatiekeuzes voor nieuwe (stedelijke) uitbreidingen en/of infrastructuur gemaakt. In het plan worden keuzes gemaakt over ontwikkelingsrichtingen van bestaand stedelijk gebied,natuurgebieden, agrarische gebieden. Structuurvisies of M.E.R. hebben de volgende kenmerken voor water: Locatiekeuzes en grootschalige functiewijzigingen (op de lange termijn) vragen een nieuw of ander type watersysteem. De waterstructuur en wateropgaven voor de lange termijn staan centraal. Vraag bij het waterschap na of er een wateropgave in of rondom uw plangebied ligt. De visie uit het Waterbeheerplan Water voorop geeft een eerste beleidsinput. De inhoudelijke invulling is afhankelijk van ambitie van de gemeente, waterschap en anderen. Betrek het waterschap bij het proces. Betrek de waterbeheerder als adviseur in planproces. Het waterschap heeft data, kennis van het gebied en kan aangeven waar extra kosten nodig zijn om functies op de lange termijn te laten renderen. Maak een afsprakennotitie voor dit (lange) planproces. Wat verwachten de overheden van elkaar? Leg de rol van het waterschap vast (bestuurlijk, financieel, kennis). Vraag het waterschap informatie over de wateragenda en wateropgaven. Let op de planning: Het vormen van een visie en bepalen van ambitie door het waterschap kost tijd. Neem in vroeg stadium contact met waterschap op. Het waterschap investeert (ook) in het gebied door uitvoering van waterprojecten. Wellicht dat dit kansen biedt om de ruimtelijke kwaliteit in het gebied te verbeteren. Vraag uiteindelijk een formele reactie van het waterschap. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen stellen. Het verdient aanbeveling om een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg. Algemeen Wat is de regionale gebiedsagenda voor water (bijvoorbeeld in het kader van MIRT)? Zijn er landelijke waterontwikkelingen te verwachten? Bijvoorbeeld het Deltaprogramma, de Europese Kaderrichtlijn Water. Gaan er in uw plangebied bestemmingsfuncties veranderen? Verschuiven er functies, komen er nieuwe functies bij? Komt er uitbreiding van stedelijk gebied? Zo ja, waar? Wat heeft dat voor gevolg voor water? Houdt u rekening met de ondergrond? De waterbelangen verschillen zeer in veenweidegebied (bodemdaling, hoge grondwaterstanden), zandgebieden (infiltratie, lage grondwaterstanden, geen oppervlaktewater) of kleigronden (waterberging in oppervlaktewater, verschillende grondwaterstanden, verzakkingen). 3

89 Veiligheid: Houd rekening met waterveiligheid. Beperk bouwen in diepe polders (intensivering kapitaal in polders), en/of hanteer het principe van meerlaagsveiligheid (zie deel 2). Wat vindt de provincie, rijkswaterstaat van de ruimtelijke ontwikkeling, in het kader van hun beleid om overstromingsrobuust te bouwen? Liggen er waterkeringen in het gebied? Raadpleeg hiervoor de GIS-datadeler. Indien de waterkering(en) opgehoogd en verbreed moeten worden, vraagt dit ruimte. Voldoende water Is er een wateropgave voor oppervlaktewater? Vraag bij het waterschap na of er een wateropgave in of rondom uw plangebied ligt. Zo ja, vraagt deze opgave ruimte? Zijn er functies die afhankelijk zijn van de aanvoer van zoet water? Zo ja, hoe wordt de aanvoer van zoetwater gewaarborgd? Schoon water Waar liggen kwetsbare wateren? U kunt deze informatie vinden op onze GIS-datadeler. Betekent dit dat er bepaalde functies moeten worden aangepast? Hebben ruimtelijke ontwikkelingen negatieve invloed op drinkwaterwinningen? De andere waterthema s, zoals beheer en onderhoud en grondwater, zijn voor dit type ruimtelijke plannen niet relevant. Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? De meest voorkomende stappen om tot een waterparagraaf te komen zijn: Maak een samenvatting van het proces (samen de visie en ambities bepalen) Beschrijf het huidige watersysteem kort en verwijs naar de vastgestelde waterplannen en het (rijks-, provinciale) waterbeleid. Beschrijf samen met het waterschap de wateropgaven, de langetermijnvisie en het ruimtegebruik van water. Zet de waterthema s die ruimtelijke gevolgen (ruimteclaim) hebben op een plankaart. Uitvoerbaarheid en kostenverhaal water De financiële consequenties worden veelal niet uitgewerkt in een Structuurvisie. De ontwikkelrichting en de wateraspecten zijn wel in de structuurvisie opgenomen, maar het nieuwe ruimtelijke beleid krijgt pas echt vorm nadat het is vertaald in bestemmingsplannen of andere ruimtelijke plannen en de daarbij behorende exploitatieplannen. De initiatiefnemer moet echter op basis van artikel 2.1 uit de Wro wel aan te tonen hoe zij de voorgenomen ontwikkelingen wil verwezenlijken. Het is om deze reden nodig om tijdens het planproces van de structuurvisie afspraken over mogelijke kostenverdeling van watermaatregelen te maken. Het waterschap heeft hierin een adviserende rol. Voor het waterschap is het van belang om in structuurvisies de relaties tussen enerzijds ontwikkelingsgebieden en anderzijds voorzieningen die verband houden met het watersysteem (waaronder ruimtereserveringen) geduid te krijgen. Op deze manier kan via de waterplannen en -projecten van het waterschap hier rekening mee worden gehouden. De structuurvisie is ook van belang voor de situatie dat later een bestemmingsplan wordt vastgesteld voor een ontwikkelingslocatie, terwijl in dat bestemmingsplan geen watermaatregel is opgenomen, omdat bijvoorbeeld deze buiten de ontwikkelingslocatie ligt. Het gaat dan om een bovenwijkse voorziening (bijvoorbeeld een centrale waterberging). De structuurvisie biedt dan voldoende grondslag voor kostentoedeling ten laste van de ontwikkelingslocatie. Instrumenten en methodieken Start van het proces: neem contact op met de waterbeheerder via telefoon. Zie website voor informatie: of watertoets@hdsr.nl. Immers, er is altijd een waterbelang (het is niet zinvol de digitale watertoets te doorlopen) Bekijk de langetermijnvisie water. Bekijk naast het waterbeheerplan (strategie en lange termijnvisie voor hele beheergebied) ook de Waterstructuurvisie voor 2050 (aanvragen via watertoets@hdsr.nl) 4

90 Gebruik het principe van de lagenbenadering voor de plan-analyses. Zie Gebruik de GGOR-methodiek samen met het waterschap. GGOR is: het Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Regime. Op basis van deze informatie kunt u, in samenwerking met het waterschap, inzicht krijgen in welke functies zich op welke plaats het beste kunnen ontwikkelen. Daarbij wordt dan snel duidelijk of u zonder extra kosten kunt ontwikkelen of welke randvoorwaarden gelden voor bijvoorbeeld klimaatadaptatie. Zie voor een toelichting op de GGOR-methodiek het handboek Watergebiedsplannen Gebruik gidsmodellen als input bij het planvormingsproces: of Organiseer samen met waterschap een waterateliers, ontwerpsessies e.d. Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag. 22 van dit handboek. 5

91 2. Ontwikkeling van grootschalige nieuwbouw Kenmerken van uw ruimtelijk plan Van een grootschalige ontwikkeling is sprake bij: meer dan m 2 plangebied en/of toename aan verharding; toename aan fruitteelt of sedumkwekerij van meer dan m 2 ; ontwikkeling waarbij een bestemmingsplan of inpassingsplan vastgesteld moet worden. Stedenbouwkundig masterplan / inrichtingsvisie Naast de wettelijke planfiguren zijn er ook vele andere ruimtelijk relevante plannen die door gemeenten worden opgesteld, maar die geen directe juridische doorwerking hebben. Een voorbeeld hiervan is het stedenbouwkundige plan, maar hier kan ook een masterplan, inrichtingsvisie, beeldkwaliteitplan, groenstructuurplan, etc. onder worden verstaan. Plannen zoals stedenbouwkundige ontwerpen staan aan de oorsprong van wettelijke ruimtelijke planfiguren. Juist daarom vindt het waterschap het belangrijk om meteen aan het begin van de ontwerpprocessen van deze zachte plannen te worden betrokken. Het watertoetsproces richt zich dan op het correct toepassen van de lagenbenadering. De lagenbenadering gaat ervan uit dat de ruimte is opgebouwd uit verschillende lagen: 1. De ondergrond: water, bodem en het zich daarin bevindende leven. 2. De netwerken: alle vormen van zichtbare en onzichtbare infrastructuur, aangeduid als de ruimtelijke structuur (zoals verkeer, natuur en water). 3. Het landgebruik: ruimtelijke patronen door menselijk gebruik, ofwel de ruimtelijke inrichting (wonen, bedrijven, recreatie, landbouw et cetera). Elke onderste laag beïnvloedt de inrichting van de laag erboven. Verder richt het watertoetsproces zich op een goede aansluiting op het bestaande watersysteem en het zoeken naar kansen om knelpunten in het watersysteem op te lossen. Grootschalige ruimtelijke plannen hebben de volgende kenmerken voor water: Het watersysteem verandert, bijvoorbeeld van water dat optimaal is voor landbouw, naar een watersysteem ten behoeve van wonen (stedelijk gebied): Door de functiewijziging zal het watersysteem anders moeten gaan functioneren. Er gelden daarbij andere (landelijke) normen voor bijvoorbeeld overstroming, wateroverlast en watertekort. De inhoudelijke invulling is afhankelijk van de ambitie van de gemeente en het waterschap. Het nieuwe watersysteem zal klimaatrobuust moeten worden ontworpen. Eventuele knelpunten en wateropgaven kunnen dan worden meegenomen. Minimaal dient voldaan te worden aan het standstill principe 2. In veel gebieden zullen extra kosten gemaakt moeten worden voor aangepast bouwen, met name in veenweidegebieden en kwelgebieden en in de buurt van waterkeringen en rioolwaterzuiveringen. Een grote toename aan kapitaal (o.a. door het bouwen van veel huizen of bedrijven) in een polder kan ertoe leiden dat het beschermingsniveau tegen overstromingen aangepast moet worden. Er moeten dan bijvoorbeeld kosten gemaakt worden om de waterkering op te hogen, of 2 Definitie standstill: zie deel 1. Standstillprincipe is de minimale ambitie in het watertoetsproces. De ruimtelijke ontwikkeling leidt niet tot verslechtering van het huidige functioneren van het watersysteem, de veiligheid en de waterketen, zowel voor waterkwaliteit en waterkwantiteit. 6

92 bij de inrichting moet rekening gehouden worden met het voorkomen van schade bij overstromingen (meerlaagsveiligheid). Betrek het waterschap bij het proces Neem vroegtijdig contact op met het waterschap. Het eerste contact vanaf het begin van het proces kan plaats vinden via Op deze manier kan het waterschap meedenken in de grondexploitatie (overeenkomst, Grex) en het Programma van Eisen. Bepaal samen de rol (wat betreft in te zetten financiële middelen, personele capaciteit en kennis en advies) van waterschap, gemeente en provincie. Leg de rol van het waterschap bestuurlijk vast. Neem (telefonisch) contact op met het waterschap. Betrek het waterschap als adviseur in het planproces. Vraag het waterschap om informatie, vraag om constructief meedenken. Let op dat visievorming en bepalen van ambitie tijd kost bij het waterschap. Vraag uiteindelijk een formele reactie van het waterschap. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen kunnen stellen. Het is aan te bevelen om een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg. Algemeen Houdt rekening met gebiedsspecifieke wateraspecten. Denk bijvoorbeeld aan veenweidegebied (bodemdaling), zandgebieden (infiltratie), kleigronden (zakkingen) Wat is uw ambitie met betrekking tot duurzaam en integraal waterbeheer? Is het nieuwe waterhuishoudingsysteem klimaatbestendig? Gelden er extra wateropgaven in uw plangebied? Veilige dijken Liggen er waterkeringen in het gebied? Raadpleeg hiervoor de GIS-datadeler (zie de link onder het kopje instrumenten en methodieken). Moeten deze opgehoogd en verbreed worden? Droge voeten Is het nieuwe waterhuishoudingsysteem klimaatbestendig? Hoe gaat u om met hemelwaterafvoer tijdens piekbuien? Is aanpassing van het oppervlaktewaterpeil noodzakelijk? Ruimte voor water: Moet er water gegraven worden in verband met compensatie? Wordt het watersysteem aangepast? Permanente onttrekking van grondwater is niet toegestaan. Heeft dit verbod gevolgen voor het plan? Het kan voorkomen dat het bouwplan een andere drooglegging moet krijgen en dus een groter ruimtebeslag voor oevers nodig is. Schoon water Wat is het effect op de waterkwaliteit (ecologisch en chemisch)? Maak keuze rioolstelsel en bepaal ruimtelijke consequenties daarvan. Grondwater Wat is het effect op het grondwatersysteem? Vloerpeilhoogte versus waterpeil? Beheer en onderhoud Wie gaat het nieuwe watersysteem beheren en onderhouden? Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? Stel een (structuur) water- en rioleringsplan op samen met waterschap. Beschrijf kort het huidig watersysteem en verwijs naar bestaand beleid, zoals het gemeentelijk waterplan en het (provinciale) waterbeleid. Beschrijf de wateropgaven en het ruimtegebruik voor water. Geef de consequenties voor water door de (geplande) ruimtelijke ontwikkelingen aan. Zet de waterthema s die ruimtelijke gevolgen (ruimteclaim) hebben op een plankaart. 7

93 Uitvoerbaarheid en kostenverhaal water Gezien de belangen van het waterschap (als publiekrechtelijke behartiger van de waterhuishouding en soms ook als grondeigenaar) wil zij graag betrokken worden bij het opstellen van de overeenkomst en/of het exploitatieplan. Het waterschap maakt graag afspraken over de economische uitvoerbaarheid, de kosten van werken en werkzaamheden en de kostenverdeling (zoals consequenties voor eventuele investerings-, beheer- en onderhoudskosten). Wanneer bijvoorbeeld een bestemmingsplan (of wijzigingsplan) voor de eerste keer voorziet in nieuwbouw moet door de gemeente een exploitatieplan opgesteld worden voor het verhalen van publiekrechtelijke kosten. Er hoeft geen exploitatieplan opgesteld te worden wanneer er een grondexploitatieovereenkomst wordt gesloten. Deze overeenkomst wordt gesloten in de beginfase van het project en partijen hebben veel onderhandelingsruimte. Instrumenten en methodieken Start van het proces: U kunt contact opnemen met de waterbeheerder via de telefoon. Zie de website: of watertoets@hdsr.nl. Immers, er is altijd een waterbelang (het is niet zinvol om de digitale watertoets te doorlopen) Bij grote ontwikkelingen is het nodig om met een berekening te bepalen of een plan voldoet aan het standstill principe 3. Hiervoor zijn verschillende methodieken beschikbaar, waarbij het waterschap bepaalt welke berekening nodig is en hoe die uitgevoerd zou moeten worden. Ook is het nodig helder te maken welke aspecten van een ontwikkeling, en welke waterhuishoudkundige effecten doorgerekend moeten worden. Gebruik de lagenbenadering voor het analyseren van uw ruimtelijk plan. Zie en geografische analyse: Gebruik een stappenplan voor waterrobuust bouwen of de website Benut bestaande kennis/informatie. zie Organiseer samen met het waterschap sessies om ambities te bepalen, bijvoorbeeld klimaatateliers, ontwerpsessies e.d. Gebruik de GGOR-methodiek samen met het waterschap. Op basis van het gewenste grond- en oppervlaktewaterregime kunt u inzicht krijgen in welke functies zich op welke plaats het beste kunnen ontwikkelen, zonder extra kosten voor klimaatadaptatie of water. De GGOR-methodiek is beproefd concept bij watergebiedsplanproces: zie Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag Definitie standstill: zie deel 1. Standstillprincipe is de minimale ambitie in het watertoetsproces. De ruimtelijke ontwikkeling leidt niet tot verslechtering van het huidige functioneren van het watersysteem, de veiligheid en de waterketen, zowel voor waterkwaliteit en waterkwantiteit. 8

94 3. Herstructurering van bestaand stedelijk gebied Kenmerken van uw ruimtelijk plan Van een grootschalige herstructurering van woonwijken of bedrijventerreinen is sprake bij: een toename van meer dan m 2 verharding in stedelijk gebied; een toename van meer dan m 2 verharding in landelijk gebied; een ontwikkeling waarbij een bestemmingsplan of inpassingsplan vastgesteld moet worden. Grootschalige herstructureringen van bestaand stedelijk gebied hebben vaak de volgende kenmerken voor water: Het watersysteem verandert op wijkniveau én op regionaal niveau. Door grootschalige veranderingen moet vaak het (grond)watersysteem ook veranderen, waarbij knelpunten in het (bestaande) watersysteem aangepakt kunnen worden. Er is ruimte voor water(berging) nodig indien in het gebied een (kwantitatieve) wateropgave is. De aan- en afvoer van water moet gegarandeerd blijven of verbeteren ten opzichte van huidig functioneren. Kunnen bijvoorbeeld peilgebieden worden samengevoegd? Zo ja, dit heeft voordelen voor beheer en onderhoud. Te weinig of teveel grondwater kunnen een bepalende rol spelen voor het wijzigen van functies. Vaak zal de gemeente de riolering willen veranderen (bijvoorbeeld grootschalig afkoppelen, mits dit hydraulisch mogelijk is). Betrek het waterschap bij het proces Betrek het waterschap als adviseur in het planproces. Vraag informatie op. Bedenk dat visievorming en bepalen van ambitie tijd kost. Als blijkt dat er een wateropgave is (kwantitatief of kwalitatief), of aanpassing van het watersysteem door deze ontwikkeling nodig is, doorloop dan alstublieft een intensief overlegproces met het waterschap. Wat is de gezamenlijke ambitie voor duurzaam en integraal waterbeheer? Wat is de ambitie van de gemeente met betrekking tot de waterketen? Minimaal: voldoen aan de beleidsregels uit het Gemeentelijk rioleringsplan of waterketenbeleid. Als er meer afvoer naar oppervlaktewater plaatsvindt (zoals bij grootschalig afkoppelen), neem dan contact met het waterschap op over hydraulische aspecten. Vraag uiteindelijk een formele reactie van het waterschap. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen stellen. Het verdient aanbeveling om een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg: Algemeen Houdt u rekening met gebiedsspecifieke wateraspecten? Denk bijvoorbeeld aan veenweidegebied (bodemdaling), zandgebieden (infiltratie), kleigronden (zakkingen). Veiligheid Liggen er waterkeringen in het gebied? Raadpleeg hiervoor de GIS-datadeler. 9

95 Droge voeten Is er te weinig waterberging in de wijk? Ondervinden bewoners (grond)wateroverlast? Is het nieuwe waterhuishoudingsysteem klimaatbestendig? Hoe gaat u om met hemelwaterafvoer tijdens piekbuien? Ruimte voor water: Is er een compensatieplicht? Wordt het watersysteem aangepast? Wat is het effect van de ontwikkeling op het grondwatersysteem? Is aanpassing van het oppervlaktewaterpeil noodzakelijk? Permanente onttrekking van grondwater is niet toegestaan. Heeft dit verbod gevolgen voor het plan? Het kan voorkomen dat het bouwplan een andere drooglegging moet krijgen en dus een groter ruimtebeslag voor oevers nodig is. Schoon water Wat is het effect op de waterkwaliteit (ecologisch en chemisch)? Maak een keuze voor het rioolstelsel (gemengd, gescheiden of verbeterd gescheiden) en bepaal de ruimtelijke consequenties. Beheer en onderhoud Zijn de (nieuwe en bestaande) oevers en watergangen goed bereikbaar voor beheer en onderhoud? Zo niet, dan is het nu de kans om dit goed te regelen. Wie gaat het nieuwe watersysteem beheren en onderhouden? Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? Stel samen met het waterschap een water- en rioleringsplan op. Beschrijf het huidige watersysteem en verwijs naar het gemeentelijk waterplan en waterbeleid. Beschrijf de wateropgaven en het ruimtegebruik voor water. Geef de consequenties voor water door de (geplande) ruimtelijke ontwikkelingen aan. Maak berekeningen voor het nieuwe watersysteem, inrichtingsschetsen. Zet de waterthema s die ruimtelijke gevolgen (ruimteclaim) hebben op een plankaart. Uitvoerbaarheid en kostenverhaal water Gezien de belangen van het waterschap (als publiekrechtelijke behartiger van de waterhuishouding en soms ook als grondeigenaar) wil het waterschap graag betrokken worden bij het opstellen van de overeenkomst en/of het exploitatieplan. Het waterschap maakt graag afspraken over de economische uitvoerbaarheid, de kosten van werken en werkzaamheden en de kostenverdeling (zoals consequenties voor eventuele investerings-, beheer- en onderhoudskosten). Wanneer bijvoorbeeld een bestemmingsplan voor de eerste keer voorziet in nieuwbouw moet door de gemeente een exploitatieplan opgesteld worden voor het verhalen van publiekrechtelijke kosten. Er hoeft geen exploitatieplan opgesteld te worden wanneer er een grondexploitatieovereenkomst wordt gesloten. Deze overeenkomst wordt gesloten in de beginfase van het project en partijen hebben veel onderhandelingsruimte. Instrumenten en methodieken Start van het proces: neem contact op met waterbeheerder via telefoon. Zie de website voor informatie: of watertoets@hdsr.nl. Immers, er is altijd een waterbelang (het is niet zinvol om de digitale watertoets te doorlopen). Bij grote ontwikkelingen is het nodig helder te maken welke waterhuishoudkundige effecten moeten worden doorgerekend. Gebruik het algemeen (landelijk) uitgangspunt van de lagenbenadering. Zie Gebruik een stappenplan voor waterrobuust bouwen: Kijk op Vaak gaat de discussie over het afkoppelen van hemelwater. Gebruik de beslisboom Omgaan met schoon en vuil hemelwater. Zie deel 2 (thema Schoon water in de afvalwaterketen). Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag

96 4. Kleinschalige ontwikkeling van nieuwbouw of herstructurering Kenmerken van uw ruimtelijk plan Van kleinschalige nieuwbouw of herstructurering is sprake bij: ontwikkelingen waarbij de ligging van het plangebied al is gekozen. De focus ligt daarom bij de inrichting van het gebied; ontwikkelingen waarbij een bestemmingsplan of inpassingsplan vastgesteld moet worden, en (vaak) tegelijkertijd een Omgevingsvergunning wordt verleend. Het watertoetsproces richt zich met name op de volgende ruimtelijke ontwikkelingen: ontwikkelingen in stedelijk gebied met een toename van de verharding tussen de 500 m 2 en m 2. ontwikkelingen in landelijk gebied met een toename van de verharding tussen de 1000 m 2 en m 2 ; Kleinschalige ontwikkelingen hebben vaak de volgende kenmerken voor water: Kleine ontwikkelingen kunnen (grote) gevolgen voor waterthema s hebben. De ontwikkeling omvat gebiedsspecifieke wateraspecten. Denk bijvoorbeeld aan veenweidegebied (bodemdaling), zandgebieden (infiltratie), kleigronden (zakkingen). Vaak is er sprake van een ruimte(claim) voor water in het plan voor zowel kwantiteit (denk aan compensatie voor de versnelde afvoer van hemelwater vanaf verhard oppervlak) als kwaliteit (ruimte voor natuurvriendelijke oevers of zuiveringsvoorzieningen). Focus op lokale waterthema s, zoals de methode van de afvoer van overtollig hemelwater, wie gaat beheer en onderhoud, ge- en verbodsbepalingen van bouwen nabij water of een waterkering (waterstaatszone), ligging en bescherming van rioolpersleiding. Eventueel: in het planproces is er direct een relatie met het vergunningverleningtraject (Omgevingsvergunning, Watervergunning en/of andere vergunningen bijvoorbeeld Natuurbeschermingswet, Ontgrondingenwet). Betrek het waterschap bij het proces. Analyseer zelf het plangebied op waterbelangen via Als er een waterbelang is: neem contact op met het waterschap: watertoets@hdsr.nl Bekijk samen of er doelmatige verbeteringen ontwikkeld kunnen worden. Realiseer minimaal een stand-still: De ruimtelijke ontwikkeling leidt niet tot verslechtering van het huidige functioneren van het watersysteem, de veiligheid en de waterketen, zowel voor waterkwaliteit en waterkwantiteit. Het watertoetsproces kan (ook) dienen als analyse voorafgaand aan het verlenen van een Watervergunning: is de ruimtelijke ontwikkeling te vergunnen in het kader van de Keur en Legger? De vergunningverlener kan de voorwaarden in een vroeg stadium benoemen. Maak specifieke afspraken over onderhoud en beheer. Vraag uiteindelijk een formele reactie van het waterschap. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Een afsprakennotitie is niet bij elk afzonderlijk plan nodig. Tijdens eventuele reguliere (jaarlijkse) overleg tussen gemeente en waterschap kunnen procesafspraken en ambities worden besproken. Eventueel kan dit bestuurlijk worden bekrachtigd. 11

97 Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen stellen. Het verdient aanbeveling om een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg: Algemeen Wat is uw ambitie voor duurzaam en integraal waterbeheer? Is er sprake van efficiënt waterbeheer? Bij ruimtelijke onderbouwing: schrijf een concept waterparagraaf op basis van het waterbelang. Toets uw plan aan de algemene (beleids-)regels van de Keur: is de activiteit te vergunnen? Onder welke voorwaarden wel en niet? Veilige dijken Hoe verhoudt zich de ontwikkeling tot de veiligheid: Liggen er waterkeringen in het gebied? Raadpleeg hiervoor de GIS-datadeler. Moeten deze opgehoogd en verbreed worden? Droge voeten Hoe gaat u om met hemelwaterafvoer tijdens piekbuien? Is er rekening gehouden met (grond)wateroverlast? Bijvoorbeeld bij het bouwen van ondergrondse kelders. De gemeente heeft informatie over overlast (meldingen). Moeten er peilaanpassingen gedaan worden? Vindt er extra lozing van water plaats? Is er sprake van een toename van verhard oppervlak? Permanente onttrekking van grondwater is niet toegestaan. Heeft dit verbod gevolgen voor het plan? Het kan voorkomen dat het bouwplan een andere drooglegging moet krijgen en dus een groter ruimtebeslag voor oevers nodig is. Schoon water Wat is het effect op de waterkwaliteit (ecologisch en chemisch)? Maak een keuze voor het rioolstelsel (gemengd, gescheiden of verbeterd gescheiden) en bepaal de ruimtelijke consequenties daarvan. Wordt de riolering aangepast door de gemeente? Worden er uitlogende materialen toegepast op delen die in aanraking komen met hemelwater (zoals koper, lood of zink als dakbedekking, goot of pijp)? Wordt er gebruik gemaakt van chemische bestrijdingsmiddelen voor beheer van straten? Grondwater Bevat het bouwplan ondergrondse bouwwerken, zoals een parkeergarage en/of een kelder? Wordt tijdens de uitvoering en/of na de realisatie grondwater onttrokken? Bevindt het bouwplan zich binnen een drinkwaterbeschermingsgebied? Is er sprake van bodemverontreiniging binnen het plan (in verband met infiltratie van hemelwater of grondwater, of grondwateronttrekking)? Beheer en onderhoud Wie gaat het nieuwe watersysteem beheren en onderhouden? Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? Beschrijf het huidige watersysteem kort en verwijs naar het gemeentelijk waterplan en waterbeleid. Geef de consequenties voor water door de (geplande) ruimtelijke ontwikkelingen aan. Zet de waterthema s die ruimtelijke gevolgen (ruimteclaim) hebben op een plankaart. Vraag uiteindelijk formeel wateradvies aan waterbeheerder in het kader van Wro-procedure. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Werk vervolgens het water- en rioleringsplan verder uit samen met het waterschap. Zorg ervoor dat het waterschap het plan onderschrijft. Uitvoerbaarheid en kostenverhaal water Het waterschap verzoekt de initiatiefnemer om de omgevingsvergunning, waar mogelijk en indien relevant, samen met het waterschap te bespreken op de uitwerking van de economische uitvoerbaarheid, de kosten van werken en werkzaamheden en de kostenverdeling. Ook dit zijn aspecten waar het waterschap graag afspraken over maakt met de initiatiefnemer. 12

98 Wanneer de omgevingsvergunning (voormalig projectbesluit) voorziet in nieuwbouw moet door de gemeente een exploitatieplan opgesteld worden voor het verhalen van publiekrechtelijke kosten. Er hoeft geen exploitatieplan opgesteld te worden wanneer er een grondexploitatieovereenkomst wordt gesloten. Deze overeenkomst wordt gesloten in de beginfase van het project en partijen hebben veel onderhandelingsruimte. Gezien de belangen van het waterschap (als publiekrechtelijke behartiger van de waterhuishouding en soms ook als grondeigenaar) wil het waterschap graag betrokken zijn bij het opstellen van de overeenkomst en/of het exploitatieplan. De uitvoerbaarheid van een omgevingsvergunning wordt tot slot ook bepaald door de vergunbaarheid op grond van onder meer de Keur. Instrumenten en methodieken Start van het proces: check het waterbelang via de digitale watertoets Als er een waterbelang is: neem contact op met het waterschap: Vraag wateradvies aan het waterschap (als er een waterbelang is). Neem contact op met de Afdeling Vergunningverlening van het waterschap. Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag

99 5. Conserverende ruimtelijke plannen Kenmerken van uw ruimtelijk plan Van conserverende ruimtelijke plannen is sprake bij: actualisatie van het bestemmingsplan het opstellen van een beheerverordeningen het plan heeft vaak betrekking op een groot (stedelijk) gebied; er ontbreken veelal (grote) ruimtelijke ontwikkelingen; eventuele (kleine) ruimtelijke ontwikkelingen die in het verleden al een watertoetsproces hebben doorlopen worden wel opgenomen. Conserverende plannen hebben de volgende kenmerken voor water: In de meeste gevallen zal een conserverend plan geen of weinig gevolgen voor water hebben. In sommige gevallen kan het voorkomen dat er geen ruimtelijke ontwikkelingen zijn, maar dat er wel een wateropgave in het gebied is. Ook kan het zijn dat bepaalde waterplannen (met ontwikkelingen of wijzigingen, zoals een GRP of stedelijk waterplan) zijn vastgesteld. Het conserverend ruimtelijk plan mag deze opgaven en plannen in de uitvoering niet belemmeren. Betrek het waterschap bij het proces. Betrek het waterschap al bij het Programma van Eisen. In dit programma kunnen afspraken over waterontwikkelingen en verwachtingen worden vastgelegd. Eventueel kunnen er afspraken gemaakt worden over de betrokkenheid van het waterschap bij het vervolgproces. Het waterschap gaat ervan uit dat er weinig tot geen informeel vooroverleg nodig is, omdat ontwikkelingen in het kader van dit plan uitblijven. Wel kan er overleg plaatsvinden in het kader van informatieoverdracht of afstemming van het proces (procesafspraken). Vraag uiteindelijk een formele reactie van het waterschap. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Een afsprakennotitie is niet bij elk afzonderlijk plan nodig. Tijdens eventuele reguliere (jaarlijkse) overleg tussen gemeente en waterschap kunnen procesafspraken en ambities worden besproken. Eventueel kan dit bestuurlijk worden bekrachtigd. Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen stellen. Het verdient aanbeveling om een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg. Wat zijn de veranderingen ten opzichte van het vigerende bestemmingsplan? Welke ruimtelijke ontwikkelingen worden mogelijk gemaakt? Hoe verhoudt zich dit tot water? Staan de huidige primaire watergangen, waterkeringen, rioolpersleidingen, kunstwerken (gemalen, dammen en duikers etc.) en rioolzuiveringsinstallaties op de juiste manier genoemd op de plankaart en planregels? Belemmert het ruimtelijk plan niet de uitvoering van de wateropgaven, verwoord in bijvoorbeeld een Gemeentelijk Rioleringsplan of waterplan? Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? Als er geen ruimtelijke ontwikkelingen zijn, beschrijf dan kort het huidig watersysteem. Verwijs naar nieuw beleid, zoals het gemeentelijk waterplan, het gemeentelijk rioleringsplan, de Europese Kaderrichtlijn Water en eventueel de kwantitatieve wateropgave (wateroverlast vanuit oppervlaktewater). Zet de (ruimtevraag van de) waterthema s op een plankaart. 14

100 Instrumenten en methodieken Start van het planproces: Vraag per naar een standaardprogramma van eisen. De datadeler van het waterschap bevat informatie over onder andere de ligging van waterkeringen, watergangen, rioolwaterzuiveringsinstallaties, rioolpersleidingen etc.: zie de datadeler : Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag

101 6. Infrastructuurprojecten en -procedures. Kenmerken van uw ruimtelijk plan Van infrastructuurprojecten en - procedures is sprake bij: de aanleg van infrastructurele werken (snelwegen, provinciale wegen), vaak met een nationaal of provinciaal belang; een (plan-)m.e.r., die vaak voorafgaand aan het planproces is opgesteld. Infrastructuurplannen hebben vaak de volgende kenmerken voor water: Een planproces dat in korte tijd (kort planproces) leidt tot concrete aanpassingen aan het watersysteem. Een infrastructuur project doorsnijdt vaak meerdere watersystemen, peilgebieden en afvoergebieden. Hierdoor is de kans groot dat watervoorzieningen (kunstwerken) aangepast of verplaatst moeten worden. De wateropgaven kunnen wellicht worden geïmplementeerd bij de geplande ontwikkelingen. Betrek het waterschap bij het proces. Bekijk samen of er doelmatige verbeteringen ontwikkeld kunnen worden. Realiseer minimaal een stand-still: de ruimtelijke ontwikkeling leidt niet tot verslechtering van het huidige functioneren van het watersysteem, de veiligheid en de waterketen, zowel voor waterkwaliteit en waterkwantiteit. Bespreek lokale waterthema s, zoals de methode van de afvoer van overtollig hemelwater, wie doet beheer en onderhoud, hoe bouwen nabij water of waterkering, rioolpersleiding etc. Maak specifieke afspraken over onderhoud en beheer. Het watertoetsproces kan (ook) dienen als analyse voorafgaand aan het verlenen van een Watervergunning: is de ruimtelijke ontwikkeling te vergunnen in het kader van de Keur en Legger? De Watervergunningsvoorwaarden kunnen vroegtijdig worden aangegeven door vergunningverlener. Maak afspraken over eventuele coördinatieregeling: Omgevingsvergunning, Watervergunning en/of andere vergunningen (bijvoorbeeld Natuurbeschermingswet, Ontgrondingenwet). Vraag uiteindelijk een formele reactie van het waterschap. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen stellen. Het is de aanbeveling om alvast een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg: Algemeen Wat zijn de gevolgen van de infrastructuurwerken voor het huidige watersysteem en het goed kunnen blijven functioneren van het watersysteem? Veilige dijken Is er sprake van aangepast aanleggen op of in de buurt van waterkeringen? Raadpleeg hiervoor de GIS-datadeler (zie de link onder het kopje instrumenten en methodieken). Wordt er rekening gehouden met eventuele overstromingen en gebruik bij evacuatie? Zijn (of kunnen) de nieuwe wegen bijvoorbeeld bedoeld om te vluchten bij overstroming? 16

102 Droge voeten Is er rekening gehouden met (grond)wateroverlast? De gemeente heeft informatie over overlast (meldingen). Bijvoorbeeld bij het bouwen van ondergrondse infrastructuur? Is er sprake van een grote toename aan verhard oppervlak? Indien hemelwater vanaf dit verhard oppervlak direct tot afvoer komt naar oppervlaktewater, dient extra waterberging te worden gegraven. Permanente onttrekking van grondwater is niet toegestaan. Heeft dit verbod ruimtelijke consequenties voor het plan? Vaak wel in verband met eventuele drooglegging en dus een groter ruimtebeslag voor oevers. Schoon water Wat is de waterkwaliteit van het afstromend oppervlak? Kan schoon water worden gescheiden? Is het water vervuild? Zo ja, op welke manier wordt dit afgevoerd of gereinigd? Beheer en onderhoud Wie gaat het nieuwe watersysteem beheren en onderhouden? Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? Beschrijf het huidige en nieuwe watersysteem. Beschrijf de gevolgen van de infrastructuuringreep voor het watersysteem. Verwijs naar het waterbeleid van het waterschap, de provincie en het rijk. Werk de verschillende waterthema s uit en zet deze op een plankaart. Uitvoerbaarheid en kostenverhaal water Gezien de belangen van het waterschap (als publiekrechtelijke behartiger van de waterhuishouding en soms ook als grondeigenaar) wil zij graag betrokken worden bij het opstellen van de overeenkomst en/of het exploitatieplan. Het waterschap maakt graag afspraken over de economische uitvoerbaarheid, de kosten van werken en werkzaamheden en de kostenverdeling (zoals consequenties voor eventuele investerings-,beheer- en onderhoudskosten). Wanneer bijvoorbeeld een bestemmingsplan (of wijzigingsplan) voor de eerste keer voorziet in nieuwbouw moet door de gemeente een exploitatieplan opgesteld worden voor het verhalen van publiekrechtelijke kosten. Er hoeft geen exploitatieplan opgesteld te worden wanneer er een grondexploitatieovereenkomst wordt gesloten. Deze overeenkomst wordt gesloten in de beginfase van het project en partijen hebben veel onderhandelingsruimte. Instrumenten en methodieken Start van het proces: analyseer zelf het plangebied op waterbelangen via Als er een waterbelang is: neem contact op met het waterschap: watertoets@hdsr.nl Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag

103 7. Ontwikkelingen in landelijk gebied Kenmerken van uw ruimtelijk plan Van ontwikkelingen in landelijk gebied is sprake bij: een langdurig planproces in samenwerking met de streek en andere overheden, zoals landinrichting, natuurontwikkeling; een (lang) overlegproces met bestuurlijke betrokkenheid, zoals een Landinrichtingscommissie of een stuurgroep; landschappelijke ontwikkeling en/of natuurontwikkeling, meestal inclusief agrarische wijzigingen, zoals toename van het fruitareaal en sedumkwekerijen; overschrijding van de gemeentegrens; provincies de rol van gebiedsregisseur hebben. Plannen in het landelijk gebied hebben vaak de volgende kenmerken voor water: Het plangebied ligt in meerdere peilgebieden of afvoergebieden. De ontwikkelingen betekenen een kans om wateropgaven op te lossen. De ontwikkelingen betekenen dat er gestuurd kan worden op functies die voor water logisch zijn (water als ordenend principe). Agrarische wijzigingen betekenen vaak ook een wijziging in de watervraag of drooglegging. Natuurontwikkeling vraagt aanpassingen in peilgebieden en peilbeheer. Betrek het waterschap bij het proces. Betrek het waterschap als adviseur in het planproces. Vraag hem informatie, vraag om constructief meedenken. Meestal zal het waterschap een deskundige voor landelijk gebied erbij betrekken. Maak afspraken over de (langdurige) betrokkenheid van het waterschap in de vorm van informatievoorziening; advisering bestuurlijke betrokkenheid. Bepaal samen de gevolgen voor de projecten van het waterschap, zoals aanpassen van peilbesluiten en de Legger oppervlaktewater. De initiatiefnemer schrijft een waterparagraaf in ruimtelijke plannen, in overleg met het waterschap. Voorbeelden van vragen die het waterschap stelt: Om water in uw plan op te nemen, zal het waterschap onderstaande vragen stellen. Het verdient aanbeveling om een antwoord op deze vragen te hebben bij het eerste overleg: Algemeen Wijzigen de bestemmingen of functies? Welke functies worden nu bediend door het watersysteem? Kan het watersysteem worden geoptimaliseerd? Als de focus ligt op de bestemming landbouw, realiseer dan niet zomaar een functiewijziging naar grootschalige fruitteelt. De reden is dat het watersysteem dan grootschalig aangepast dient te worden (bijvoorbeeld in kader van nachtvorstbestrijding, waarbij de watervraag groot is in zeer korte tijd). Dit is vastgesteld waterbeleid, met ruimtelijke doorwerking. 18

104 Veilige dijken Reserveer ruimte voor verbreding van (bestaande) waterkeringen. Droge voeten Is er sprake van onderbemalingsgebieden? Wat gebeurt daarmee? Zie beleid onderbemaling. Als er sprake is van natuurontwikkeling: wat is de waterbehoefte? Moeten er zoetwatervoorzieningen aangelegd worden? Permanente onttrekking van grondwater is niet toegestaan. Heeft dit ruimtelijke consequenties voor het plan? Vaak wel in verband met eventuele drooglegging en dus een groter ruimtebeslag voor oevers. Schoon water Kan water duurzaam worden aan- en afgevoerd? Wat is het effect op de waterkwaliteit (ecologisch en chemisch)? Is er ruimte voor de vastgestelde doelstellingen uit de Europese Kaderrichtlijn Water? Dient er ruimte voor een baggerdepot te komen? Beheer en onderhoud: Wie gaat welke wateren beheren en onderhouden? Opstellen waterparagraaf: Hoe kunt u water implementeren in uw plan? Maatwerk vereist: bij landinrichting zijn verschillende methoden om de planvorming op te stellen. Stel bijvoorbeeld een beheerplan of landschapsplan (over water) op samen met waterschap: o Beschrijf het huidige watersysteem kort en verwijs naar het gemeentelijk waterplan en waterbeleid. o o Beschrijf samen met het waterschap de wateropgaven en ruimtegebruik voor water. Beschrijf het nieuwe watersysteem en de gemaakte afspraken over bijvoorbeeld beheer en onderhoud. Instrumenten en methodieken Start van het proces: neem contact op met het waterschap: watertoets@hdsr.nl Maak gebruik van de GGOR-methodiek. Dit is beproefd concept bij watergebiedsplanproces: zie Benut de digitale water-data en geografische informatie (GIS) van het waterschap. Zie pag

105 8. Plannen in het kader van de Crisis- en herstelwet Kenmerken van uw ruimtelijk plan De Crisis- en herstelwet (Chw) zorgt voor kortere procedures, waardoor ruimtelijke projecten sneller kunnen worden uitgevoerd. Het gaat onder meer om de aanleg van wegen, herstructurering van bedrijventerreinen en de bouw van woningen en windmolenparken. Het betreft een afwijking van een bestemmingsplan of beheersverordening door de gemeenteraad. De Chw introduceert een aantal bijzondere voorzieningen, waaronder: o gebiedsontwikkelingsplannen, innovatieve projecten en projectuitvoeringsbesluiten. o woningbouwprojecten van meer dan 12 woningen tot een maximum van 2000 woningen o bepaalde projecten met maatschappelijke betekenis. Crisis- en herstwelwetplannen hebben vaak de volgende kenmerken voor water: Een planproces dat in korte tijd leidt (moet leiden) tot concrete aanpassingen aan het watersysteem. De keuze voor een ontwikkellocatie is vaak al gemaakt. Het planproces is gericht op de realisatie van de ruimtelijke ontwikkeling. Vaak doorkruist de aanleg van een Chw-plan meerdere waterpeilgebieden en waterafvoergebieden. Daardoor moeten wellicht watervoorzieningen (kunstwerken) aangepast of verplaatst worden. Wateropgaven kunnen goed worden geïntegreerd in het Chw-plan. Vraag alstublieft bij het waterschap na of er een wateropgave in of rondom het plangebied ligt. Er is ruimte voor water(berging) nodig als in bestaand gebied een (vooral kwantitatieve) wateropgave is. Door grootschalige veranderingen moet het (grond)watersysteem ook veranderen, waarbij knelpunten in het (bestaande) watersysteem aangepakt kunnen worden. De aan- en afvoer van water moet gegarandeerd zijn. Verbeteringen ten opzichte van huidig functioneren is zeer wenselijk. Kunnen bijvoorbeeld peilgebieden worden gekoppeld? Dit heeft voordelen voor beheer en onderhoud. Te weinig grondwater en grondwateroverlast kunnen een bepalende rol spelen voor het wijzigen van functies. Betrek het waterschap bij het proces. Bekijk samen of er doelmatige verbeteringen in het watersysteem ontwikkeld kunnen worden. Realiseer minimaal een stand-still: De ruimtelijke ontwikkeling leidt niet tot verslechtering van het huidige functioneren van het watersysteem en de veiligheid. Bespreek lokale en regionale waterthema s, bijvoorbeeld de methode van de afvoer van overtollig hemelwater en wie het beheer en onderhoud gaat uitvoeren.. Vraag uiteindelijk formeel wateradvies aan waterbeheerder in het kader van de wettelijke procedure. Dit moet het sluitstuk zijn van het watertoetsproces. Het watertoetsproces kan (ook) dienen als analyse voorafgaand aan het verlenen van een Watervergunning: is de ruimtelijke ontwikkeling te vergunnen in het kader van de Keur en Legger? De Watervergunningsvoorwaarden kunnen vroegtijdig worden aangegeven door vergunningverlener. Maak afspraken over eventuele coördinatieregeling: Omgevingsvergunning, Watervergunning en/of andere vergunningen (bijvoorbeeld Natuurbeschermingswet, Ontgrondingenwet). 20