Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)

Transcriptie

1 Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) Provincie Gelderland Juni 2009 Achtergrondrapport

2

3 Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) dossier : C registratienummer : WA-LW versie : 3 Provincie Gelderland Juni 2009 Achtergrondrapport DHV B.V. Niets uit dit bestek/drukwerk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. drukwerk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van DHV B.V., noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Het kwaliteitssysteem van DHV B.V. is gecertificeerd volgens ISO 9001.

4

5 INHOUD BLAD 1 VAN RIO TOT EN MET DE VELUWE Europa wil achteruitgang biodiversiteit stopzetten Het beheerplan Veluwe is een instrument voor het behoud van biodiversiteit Gezamenlijk werken aan een soortenrijke toekomst voor de Veluwe Leeswijzer 6 2 DE VELUWE: EEN COMPLEET SYSTEEM? Een uitgestrekt, afwisselend, multifunctioneel landschap rijk aan soorten Geomorfologie, bodem en waterhuishouding De Veluwe is een samenhangend ecosysteem Open zandlandschap Oud boslandschap Vennenlandschap Bekenlandschap Begrenzing Natura 2000-gebied 22 3 ACTIVITEITEN OP EN ROND DE VELUWE Wat wordt bedoeld met activiteiten? Beschrijving van de activiteiten Landgoederen 25 4 TOETSING: EFFECTEN VAN ACTIVITEITEN OP DE DOELSTELLINGEN Effecten bestaand gebruik Bos- en natuurbeheer Landgoederen Landbouw Recreatie en toerisme Wonen Werken Infrastructuur Water Defensie Overig Cumulatieve effecten 64 5 WOORDENLIJST 67 6 AFKORTINGENLIJST 69 7 LITERATUURLIJST 70 8 COLOFON 71 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

6

7 1 VAN RIO TOT EN MET DE VELUWE Voorliggend rapport is een achtergrondrapport bij het Natura 2000-beheerplan voor de Veluwe. Dit rapport geeft een nadere onderbouwing of uitwerking van de hoofdstukken 1 tot en met 4 van het hoofdrapport. De hoofdstuknummers van het hoofdrapport en dit achtergrondrapport corresponderen met elkaar. De kaarten zijn opgenomen in een aparte kaartenbijlage. Literatuurverwijzingen zijn opgenomen met [vierkante haakjes] en verwijzen naar de nummering in de literatuurlijst. 1.1 Europa wil achteruitgang biodiversiteit stopzetten In 1992 is in Rio de Janeiro het Verdrag inzake Biodiversiteit door een groot aantal landen ondertekend. Ook Nederland en andere Europese landen hebben dit Verdrag ondertekend en daarmee aangegeven zich te willen inspannen voor het behoud van biodiversiteit. De Europese Unie heeft zich ten doel gesteld uiterlijk in 2010 de achteruitgang van de biodiversiteit te stoppen. De Europese Commissie wil dit bereiken door een netwerk van belangrijke natuurgebieden te realiseren, het Natura 2000-netwerk. Alle lidstaten nemen maatregelen die nodig zijn om een gunstige staat van instandhouding te realiseren van soorten en habitattypen, die een graadmeter zijn voor de biodiversiteit van een Natura 2000-gebied. Box 1: Soorten en habitattypen Natura 2000-gebieden worden aangewezen als standplaats voor specifieke habitattypen (bijvoorbeeld droge heiden), als leefgebied voor specifieke habitatsoorten (bijvoorbeeld vliegend hert) en als broeden/of leefgebied voor specifieke vogelsoorten. Voor vogels wordt er onderscheid gemaakt tussen broedvogels en niet-broedvogels. Deze habitattypen, habitatsoorten en vogelsoorten staan allemaal in meer of mindere mate onder druk in de Europese Unie. De Natura 2000-gebieden zijn dus zones waar specifieke Europese bedreigde plant- en diersoorten een plek krijgen. De Europese Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR) vormen het kader voor het Natura 2000-netwerk [ 4]. In deze richtlijnen is bepaald dat de lidstaten speciale beschermingszones (sbz s) met kwetsbare soorten en habitattypen aanwijzen. Dit zijn gebieden die het duurzame voortbestaan van deze natuurwaarden dienen te verzekeren. Nederland draagt aan dit Natura 2000-netwerk bij met 162 gebieden. Voor al deze gebieden zijn zogenaamde instandhoudingsdoelstellingen vastgelegd in ontwerp-aanwijzingsbesluiten. Per soort of habitattype is bepaald op basis van beschikbare informatie en expert judgement, of er verbetering van kwaliteit of een toename in aantallen of oppervlakte nodig is, of dat het voldoende is om de natuurwaarden te behouden door behoud van de huidige situatie, om een gunstige staat van instandhouding voor de soort of het habitattype te bewerkstelligen. De wettelijke bescherming van de Natura 2000-gebieden is per 1 oktober 2005 geregeld in de vernieuwde Natuurbeschermingswet 1998 (Nbwet 1998). In de Nbwet 1998 is vastgelegd dat er binnen 3 jaar na het vaststellen van het aanwijzingsbesluit een beheerplan moet zijn vastgesteld. Een beheerplan wordt opgesteld voor een termijn van maximaal zes jaar; na deze termijn kan aanpassing plaatsvinden of een nieuw beheerplan worden opgesteld. Voor activiteiten die mogelijk een significant effect hebben op de instandhoudingsdoelstellingen moet een vergunning in het kader van de Nbwet 1998 worden aangevraagd. In Figuur 1 is het bovenstaande schematisch weergegeven. Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

8 In een Natura 2000-beheerplan worden de instandhoudingsdoelstellingen uit het aanwijzingsbesluit nader uitgewerkt in omvang, ruimte en tijd. Vervolgens wordt aangegeven welke maatregelen nodig zijn om de doelstellingen te bereiken. Het gebruik dat al plaatsvindt in het gebied wordt getoetst op mogelijke effecten op het bereiken van de instandhoudingsdoelstellingen. Bestaand gebruik dat geen effect heeft kan doorgang vinden zonder Nbwet-vergunning. Bestaand gebruik waarvan effecten niet uitgesloten kunnen worden behouden de vergunningplicht. Het beheerplan biedt duidelijkheid aan gebruikers en beheerders van het gebied over wat er wel en niet kan zonder vergunning. Provincie Gelderland is het bevoegd gezag voor het opstellen van de beheerplannen in de provincie die voor meer dan de helft van het oppervlak geen staatseigendom zijn (bijvoorbeeld Natuurmonumenten). De Veluwe is een van deze gebieden, wat betekent dat de provincie voor dit gebied het opstellen van het beheerplan coördineert. Figuur 1: Schematisch overzicht van de relaties tussen VHR, Nbwet 1998, Natura 2000 en het beheerplan. 1.2 Het beheerplan Veluwe is een instrument voor het behoud van biodiversiteit Het Natura 2000-gebied Veluwe valt binnen de eerste lichting (tranche) met gebieden waarvan de officiële aanwijzingsprocedure is gestart. Het ontwerp-aanwijzingsbesluit heeft begin 2007 ter inzage gelegen. Het voorliggende concept beheerplan zal door de minister van LNV als onderlegger gebruikt worden bij definitieve aanwijzing van het gebied. Op deze manier zullen belangrijke conclusies over de concept begrenzing, instandhoudingsdoelstellingen en haalbare en betaalbare maatregelen als basis dienen in de definitieve aanwijzing van het Natura 2000-gebied. 17 juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

9 Box 2: Omkeergebieden Volgens de Nbwet 1998 dient er binnen 3 jaar na aanwijzing een beheerplan vastgesteld te zijn. In deze situatie wordt het aanwijzingsbesluit vastgesteld zonder wisselwerking met het beheerplan. Het beheerplan wordt opgesteld op basis van het aanwijzingsbesluit. Het Interprovinciaal Overleg (IPO) heeft met de minister van LNV afgesproken dat voor de beheerplannen waarvoor de provincies bevoegd gezag zijn, het concept beheerplan gebruikt zal worden als basis voor het aanwijzingsbesluit. Om deze reden dienen de beheerplannen voor september 2009 in concept gereed te zijn. Volgens afspraak tussen provincie Gelderland en het ministerie van LNV moeten de Natura beheerplannen, waarvoor Provincie Gelderland initiërend bevoegd gezag is, voor september 2009 in concept zijn afgerond. Het Natura 2000-beheerplan Veluwe beschrijft hoe de biodiversiteit van de Veluwe behouden en versterkt wordt, door vast te stellen: welke doelen we waar willen realiseren en wanneer; welke beheermaatregelen we gaan nemen om die doelen te realiseren; hoe we die beheermaatregelen financieren. Het Natura 2000-beheerplan Veluwe beschrijft hoe ecologie en economie met elkaar in balans worden gebracht, door spelregels af te spreken over menselijke activiteiten in en rondom het Natura 2000-gebied, die: wel zijn toegestaan (eventueel onder voorwaarden) zonder dat daarvoor een vergunning in het kader van de Nbwet 1998 aangevraagd hoeft te worden; niet zijn toegestaan omdat ze de natuurlijke kenmerken van het gebied aantasten; het vergunningtraject moeten doorlopen omdat er mogelijk negatieve effecten optreden of de kennis over de invloed op de natuur van deze activiteiten nog onvoldoende is. De initiatiefnemer van deze activiteiten moet het vergunningtraject in het kader van de Nbwet 1998 doorlopen. Belangrijke procesmatige uitgangspunten bij het opstellen van het beheerplan zijn: Het vaststellen van het beheerplan en het aanwijzingsbesluit zijn gekoppelde processen; Provinciale Staten stelt als voorwaarde dat het opstellen van het beheerplan plaatsvindt met betrokkenheid van alle partijen; Beheerders en belanghebbenden zijn vanaf het begin betrokken, samen wordt gezocht naar oplossingen; De uitvoering van het beheerplan staat centraal; Een duurzame relatie met de betrokken partijen is noodzakelijk voor de uitvoering; Er wordt recht gedaan aan de brede opgave van provincie Gelderland: natuurbeleid is in balans met economie en recreatie. Belangrijke inhoudelijke uitgangspunten voor het beheerplan zijn: Het ontwerp-aanwijzingsbesluit is leidend; De Natura 2000-doelstellingen staan centraal, het beheerplan is een middel; De Veluwe is groot (> ha), dat biedt ruimte voor flexibiliteit; Het is een beheerplan op hoofdlijnen waar mogelijk, er is aandacht voor 'pareltjes' waar nodig (bijvoorbeeld gradiëntenrijkdom); Het koesteren van biodiversiteit en beheerdiversiteit, de samenhang van het systeem en het soortenoverschrijdend beheren is belangrijk. Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

10 1.3 Gezamenlijk werken aan een soortenrijke toekomst voor de Veluwe Het Natura 2000-beheerplan Veluwe is tot stand gekomen onder regie van Provincie Gelderland en in samenwerking met het bevoegd gezag van acht gemeenten, drie waterschappen, natuurorganisaties en belangenorganisaties van gebruikers zoals LTO, Defensie, Recron en andere. Het opstellen vond plaats in overleg met eigenaren, gebruikers en andere overheden. Het proces rond de totstandkoming is uitgevoerd volgens de principes van de Mutual Gains Approach, waarbij men door te onderhandelen komt tot consensus (in plaats van compromissen) die leidt tot een win-win uitkomst. Er is een Taskforce Natura 2000-Veluwe gevormd, belast met het nemen van besluiten onder leiding van een onafhankelijk voorzitter. Hierin zijn alle voornoemde organisaties vertegenwoordigd. De Taskforce werd in haar taken gefaciliteerd door een projectteam van de provincie. De Taskforce werd geadviseerd door inhoudelijke begeleidingsgroepen die vanuit de gebiedspartners en belanghebbenden zijn geformeerd. Deze begeleidingsgroepen zijn thematisch en sectoraal (landbouw, recreatie & toerisme, water, ecologie, wonen & werken, overig). In de groepen is informatie gedeeld, het werk uitgevoerd, zijn de consequenties van keuzen duidelijk gemaakt en resultaten gecontroleerd. Gedurende het proces is er een groot aantal bijeenkomsten geweest, in verschillende samenstellingen. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden de karakteristieken van het systeem de Veluwe beschreven en wordt ingegaan op de instandhoudingsdoelstellingen. In hoofdstuk 3 worden de huidige activiteiten die plaatsvinden op en rond de Veluwe beschreven. In hoofdstuk 4 zijn alle activiteiten getoetst aan de Nbwet juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

11 2 DE VELUWE: EEN COMPLEET SYSTEEM? De Veluwe wordt primair gekenmerkt door haar bijzondere en veelzijdige natuurwaarden. Het gebied wordt al ver voor de jaartelling door mensen bewoond en voor diverse doeleinden gebruikt. Het is niet mogelijk of zinvol om de natuurlijke karakteristieken en de menselijke invloeden totaal los van elkaar te zien. De huidige natuurwaarden zijn het product van een samenspel tussen natuurlijke processen, klimatologische gegevens, abtiotische omstandigheden en menselijke activiteiten. In dit hoofdstuk wordt eerste een globale karakterschets gegeven van de Veluwe als multifunctioneel landschap. Daarna wordt het systeem Veluwe aan de hand van de natuurwaarden per landschap beschreven. 2.1 Een uitgestrekt, afwisselend, multifunctioneel landschap rijk aan soorten Een droge stuwwal in een delta De totale omvang van het Natura 2000-gebied de Veluwe bedraagt ongeveer ha. Een belangrijk kenmerk van de Veluwe is het voorkomen van relatief hoge stuwwallen die in de voorlaatste ijstijd (circa jaar geleden) door het landijs zijn gevormd. Hoewel de hoogteverschillen sindsdien door wind en water zijn afgevlakt, reiken de hoogste toppen van de stuwwallen tot ruim 110 m +NAP. Door de hogere ligging heeft het gebied van de Veluwe grotendeels een zeer droog karakter vergeleken met de lager liggende omgeving die wordt gekarakteriseerd door beek- en rivierdalen. Grotendeels, want op de Veluwe komen ook circa 350 vennen voor, op de plekken waar het regenwater vast wordt gehouden. De Veluwe wordt omringd door de dalen van de IJssel (oost), de Neder-Rijn (zuid) en de Grift (west). Ten noorden van de Veluwe liggen de randmeren. Langs de randen van de Veluwe ontspringen diverse (sprengen)beken, waar beekvegetaties en zeer plaatselijk bronbossen voorkomen. Deze beken stromen richting de IJssel, Neder-Rijn, Gelderse Vallei en de randmeren en vormen ecologische verbindingen met de regio. In het zuiden staat de Veluwe in contact met de uiterwaarden van de Neder-Rijn. De Veluwe wordt verder omringd door agrarische cultuurlandschappen. Een hoge biodiversiteit De Veluwe is een zeer groot laaglandnatuurgebied en bevat uitgestrekte bossen, heiden en stuifzanden. Plaatselijk komen natte heiden met vennen en veentjes voor en op enkelen locaties komen heischrale graslanden voor. Langs de flanken van de Veluwe ontspringen enkele beken. Het gebied kent een grote soortenrijkdom (biodiversiteit) en herbergt grote aantallen plantensoorten, reptielen, vlinders, zoogdieren, insecten, broedvogels en enkele amfibieën. De landschappelijke afwisseling tussen droge en natte gebieden, stilstaand en stromend water, open heidecomplexen en uitgestrekte bossen en alle tussenliggende gradiënten, is één belangrijke peiler voor de hoge biodiversiteit op de Veluwe. Hoe meer afwisseling in een landschap, des te meer verschillende biotopen er aanwezig zijn, des te meer verschillende soorten van een landschap gebruik kunnen maken. Een geleidelijke gradiënt van open stuifzand naar opgaand bos biedt biotopen voor een scala aan soorten. De verschillen in microklimaat (lokale temperatuur, temperatuurschommelingen, vochtigheid, wind, licht, etc) tussen een beschut bos en een open zandvlakte zijn groot. Hierdoor komen in een bos heel andere soorten voor dan op de stuifzanden. Bossoorten zijn aangepast aan stabiele, relatief donkere omstandigheden. Soorten van open gebieden (heide, stuifzanden) moeten aangepast zijn aan extreme schommelingen in temperatuur. Op de Veluwe bevinden zich lokaal leemhoudende bodems. Regenwater infiltreert zeer snel door een zandbodem, een leemlaag kan ervoor zorgen dat water stagneert. Het resultaat zijn de circa 350 vennen op de Veluwe, en locaties waar de heiden een vochtig tot nat karakter hebben. De afwisseling en overgangen tussen de droge, vochtige, natte gebieden en vennen zijn eveneens zeer waardevol voor de biodiversiteit. Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

12 Voor veel soorten bevat een optimaal leefgebied dergelijke overgangen tussen nat en droog, open en gesloten. Als voorbeeld kunnen we de grauwe klauwier noemen (PM foto), een broedvogel die jaagt op de grote insecten en kleine gewervelden die volop voorkomen in open landschap waar vochtige en droge gebieden elkaar afwisselen [ 7]. De broedvogel broedt in het struikgewas of jonge bossen, en jaagt op overgangen. De tweede belangrijke peiler voor de biodiversiteit is de grote oppervlakte, de uitgestrektheid en de samenhang van de Veluwe. Het maximale aantal soorten binnen een bepaald gebied is gerelateerd aan de oppervlakte van het gebied en de bereikbaarheid. In een klein, geïsoleerd landschap zullen per ha minder soorten voorkomen, dan in een groot en goed bereikbaar landschap Een lange geschiedenis van menselijke invloed Op de flanken van de Veluwe is tijdens de IJzertijd landbouw uitgeoefend op zogenaamde raatakkers, ook wel Celtic fields genoemd. De lage wallen rondom de kleine akkers van circa 20 bij 40 meter zijn soms nu nog in het veld zichtbaar. Tevens komen uit deze tijd nog veel grafheuvels op de Veluwe voor. Tijdens de vroege middeleeuwen was de Veluwe een voor West-Europa belangrijke plek voor ijzerproductie. Veel van de oorspronkelijke bossen zijn als hakhout beheerd voor het hout (o.a. houtskool) en gekapt om ruimte te maken voor landbouw en veeteelt. Langs de randen van de Veluwe bevinden zich een aantal sprengenbeken, die zijn gegraven om molens aan te drijven voor de papierindustrie, wasserijen, oliepersen en zagerijen [ 1]. Door eeuwenlang menselijk gebruik (beweiding, branden, plaggen) verdwenen grote stukken bos en ontstonden de karakteristieke voedselarme heidevelden, stuifzanden en schrale graslanden. Door een steeds intensiever gebruik van de heidevelden (plaggen en branden) nam het aantal stuifzandgebieden toe. Rond 1900 waren grote delen van de Veluwe dan ook bedekt met uitgestrekte stuifzandgebieden.. Vanaf 1900 zijn de meeste stuifzanden door herbebossing gestabiliseerd. Hoewel deze stuifzanden en de andere voedselarme gebieden voor mensen minder bruikbaar zijn, zijn het zeer belangrijke leefgebieden voor specifieke plant- en diersoorten. Tegenwoordig is er in totaal nog 2400 hectare stuifzand op de Veluwe. Kootwijkerzand is op dit moment nog één van de grootste actieve stuifzandgebieden van Europa. De Veluwe was vroeger al een aantrekkelijk recreatiegebied voor welgestelde Nederlanders, die talloze landgoederen en villa s hebben gerealiseerd op de flanken van de Veluwe. De vele landgoederen en buitenplaatsen hebben er voor gezorgd dat onder andere veel oude bossen bewaard zijn gebleven zoals de Kroondomeinen van Landgoed t Loo, Landgoed Petrea, Middachten en Hof te Dieren. De landgoederen werden vaak gebruikt als jachtgronden en werden zorgvuldig in stand gehouden. Om deze reden komen nu nog steeds wilde zwijnen en edelherten voor op de Veluwe. Het recreatienetwerk op de Veluwe is zeer uitgestrekt en kent verscheidene vormen (wandelen, fietsen, paardrijden, motor- en autocross, drijfjachten). Daarnaast zijn er talrijke hotels, bungalowparken en campings op de Veluwe. Het ministerie van Defensie maakt van de Veluwe gebruik als oefenterrein. De aanwezige militaire oefenterreinen zoals de Harskamp, Oldebroekse heide, Doornspijkse heide, Eder- en Ginkelse heide hebben in de twintigste eeuw geleid tot de instandhouding van open heide- en stuifzandgebieden. Binnen de begrenzing van het Natura 2000-gebied de Veluwe zijn enkele dorpen met woonhuizen en landbouwenclaves aanwezig zoals Uddel, Elspeet, Garderen en Kootwijk. Deze landbouwenclaves bieden een zekere variatie in het landschap. Hier bevinden zich de overgangen van bos naar cultuurlandschap, waar sommige soorten zoals de kamsalamander en das leefgebied vinden. Op de Veluwe wordt op een aantal locaties grondwater ontrokken voor de drinkwatervoorziening. Het gebied wordt verder doorsneden door drie snelwegen en diverse provinciale en lokale wegen. Deze wegen vormen scherpe barrières in het landschap. 17 juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

13 Het centrale deel van de Veluwe is in eigendom van een klein aantal terreinbeherende organisaties zoals Stichting Het Nationaal Park De Hoge Veluwe, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Defensie, Kroondomeinen en Domeinen. De randen van de Veluwe zijn in eigendom bij een groot aantal m.n. particulieren, landgoederen, gemeenten en overige overheden, Het Geldersch Landschap, Nuon en Vitens. De eigendomssituatie is in kaart 2.1 opgenomen. 2.2 Geomorfologie, bodem en waterhuishouding De Veluwe omvat een stuwwallandschap dat ontstaan is door opstuwing in de voorlaatste ijstijd (Saalien). In de laatste ijstijd (Weichselien) is het sterk versneden en ontstonden er diepe dalen waarbij veel geërodeerd materiaal is afgezet. Door de hoge ligging van de Veluwe fungeert het gebied vooral als infiltratiegebied van regenwater. Het regenwater infiltreert in de bodem en stroomt in verschillende richtingen via het eerste watervoerende pakket naar de flanken van de Veluwe. Een deel van het grondwater stroomt ook verder richting de diepe polders van Zuidelijk Flevoland. Door de opstuwing zijn de afzettingen in een veelal schuine positie geschoven. Hierdoor is het hydrologische karakter van de Veluwe zeer divers. Op de hoge delen van de Veluwe komen vooral goed doorlatende grove zanden, dek- en stuifzanden voor. Door de goede doorlatendheid van deze gronden ligt het grondwater in grote delen van de Veluwe op meer dan 10 m beneden maaiveld. Hier overheersen zure omstandigheden onder invloed van neerslag. Natte omstandigheden op de Veluwe liggen vaak hoog boven het grondwaterniveau en worden onder andere veroorzaakt door stagnerend grondwater op ondoorlatende lagen, de zogenaamde schijngrondwaterspiegels. Deze slecht doorlatende lagen kunnen bestaan uit: Klei- en leemlenzen (Mosterdveen); Overstoven veenlagen (Kootwijkerveen); Inspoelingslagen van organisch materiaal en ijzer (gliedelaag) (Waskolk, Gerritsfles, Elspeterheide, Loofles en Zandfles). Op plekken waar dikke leem- en kleilagen in de ondergrond aanwezig zijn, zal het infiltrerende regenwater deels oppervlakkig afgevoerd worden. Vaak komt dit water op de flanken in beekdalen als (basenhoudende) kwel aan het maaiveld wordt dit water verder afgevoerd door de beken en sprengen. Deze beken liggen voornamelijk aan de oost en zuidzijde van de Veluwe in de oude erosiegeulen. Bovenstrooms zijn ze veelal gegraven en ontspringen in sprengkoppen zoals bij de Heelsumse beek, Wolfhezerbeek en Renkumse beek. 2.3 De Veluwe is een samenhangend ecosysteem Het huidige landschap en de samenhang van de verschillende soorten natuur is te begrijpen vanuit vormen van historisch landgebruik die afhankelijk waren van terreinvorm, bodemvruchtbaarheid en aanwezigheid van water. Op de hoge en droge zandgronden komen stuifzanden, heischrale graslanden, droge heiden, struwelen en bossen voor. Op de natte plekken die vooral onder invloed staan van stagnerend regenwater bevinden zich natte heiden, venen en vennetjes. De beekdalen staan meer onder invloed van gebufferd grondwater en hier zijn soortenrijke natte graslanden en natte bossen te vinden. Al deze typen natuur komen in een mozaïek of gradiënt voor op de Veluwe. Dit mozaïek kan in de loop van de tijd veranderen, verschuiven en verkleuren onder invloed van natuurlijke successie, natuurlijke dynamische processen (wind, omvallen van bomen en begrazing) en menselijke ingrepen (plaggen, branden, kappen, begrazing). Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

14 Door te sturen op deze bovenstaande processen, kan invloed worden uitgeoefend op het landschapsmozaïek en op de biodiversiteit. Om op deze processen te kunnen sturen is het van belang om de Veluwe als systeem te benaderen en de benadering op standplaatsniveau (en dus afzonderlijke habitats) los te laten. Wij onderscheiden een viertal landschapstypen in het systeem Veluwe: Open zandlandschap Oud boslandschap Vennenlandschap Bekenlandschap Deze vier landschapstypen omvatten de habitattypen en soorten waarvoor de Veluwe is aangewezen (zie bijlage 2) op één na. De meervleermuis is voor de Veluwe moeilijk in één van de landschapstypen te passen en wordt daarom afzonderlijk behandeld. Binnen elk landschapstype zijn de omstandigheden niet homogeen. Lokale verschillen in de bodem of in het grondgebruik kunnen er bijvoorbeeld toe leiden dat in het open zandlandschap op de ene plaats droge heide voorkomt en verderop een zandverstuiving. Zo heeft elk landschapstype eigen habitattypen en soorten. Deze habitattypen en soorten zijn niet altijd gebonden aan één bepaald landschap. Hieronder worden de vier landschapstypen beschreven, waarbij wordt gewerkt volgens de typering op basis van het kennisnetwerk OBN [ 1]. Een aparte beschrijving van de habitattypen en soorten en de verspreiding op de Veluwe is te vinden in bijlage 2. De globale geografische ligging van de habitattypen is opgenomen in kaart Instandhoudingsdoelstellingen en actuele situatie De instandhoudingsdoelstellingen zijn afzonderlijke habitattypen, habitatsoort en broedvogels waarvoor een bepaalde behoud of uitbreidingsdoelstelling is geformuleerd. Deze instandhoudingsdoelstellingen representeren het scala aan levensvormen op de Veluwe. De instandhoudingsdoelstellingen vormen de thermometers, parameters of graadmeters voor de biodiversiteit van de Veluwe, voor de natuurlijke kenmerken van de Veluwe en voor de staat waarin het ecosysteem Veluwe zich bevindt. Een slechte staat van instandhouding van bijvoorbeeld een habitatsoort (vliegend hert of beekprik) kan een aanwijzing zijn dat er iets mis is met het ecosysteem van de Veluwe. Het is ook mogelijk dat een slechte staat van instandhouding wordt veroorzaakt door externe factoren, buiten de beinvloedingssfeer van de Veluwe (provincie, gemeenten, beheerders, bewoners, gebruikers, landbouwers etc.). Broedvogels zijn hier een goed voorbeeld voor, omdat deze vaak grote periodes in het buitenland verblijven (Afrika bijvoorbeeld). Het ecosysteem Veluwe kan perfect op orde zijn, als de wespendieven in de zomermaanden sterven in Afrika, kan deze soort alsnog een slechte staat van instandhouding hebben. De kernboodschap is; de instandhoudingsdoelstellingen zijn vooral parameters om te bepalen wat de staat is van het ecosysteem Veluwe. Maatregelen zullen ook vooral op het ecosysteem niveau worden gepland en uitgevoerd. Indien blijkt dat de afzonderlijke instandhoudingsdoelstellingen niet meeliften op verbetering van het ecosysteem, is er iets vreemds aan de hand. De soort hoort misschien niet in het systeem, of externe factoren spelen hier een rol. De instandhoudingsdoelstellingen van de Veluwe vloeien voort uit de kernopgaven die voor het Natura 2000-landschap Hogere zandgronden zijn opgesteld in het Doelendocument [ 3]. De kernopgaven hebben in het bijzonder betrekking op habitattypen en soorten die sterk onder druk staan en/of waarvoor Nederland van groot of zeer groot belang is. De kernopgaven omvatten vaak meerdere soorten en habitattypen die in het kader van beheer en inrichting om een samenhangende aanpak vragen op 17 juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

15 landschapsniveau en op gebiedsniveau. Ze geven de belangrijkste behoud- en herstelopgaven per Natura 2000-landschap. Voor het Natura 2000-landschap de Hoge zandgronden zijn 15 kernopgaven opgesteld, 6 daarvan gelden voor de Veluwe. De algemene kernopgave luidt: Vergroten van interne samenhang van gebieden door herstel van evenwichtige verdeling van open en gesloten met meer geleidelijke overgangen van zandverstuivingen, heide, vennen, graslanden en bos. Versterken van het ruimtelijk netwerk van bos, heide- of stuifzandgebieden, waarbij tussenliggende gebieden gebruikt kunnen worden als stapstenen, met name voor soorten als reptielen en vlinders. Versterken van overgangen van droge naar natte gebieden, zoals beekdalen en herstel van vennen op landschapsschaal. De Veluwe is verder aangewezen voor een drietal prioritaire habitattypen. Prioritaire habitattypen zijn die habitattypen die gevaar lopen te verdwijnen en waarvoor de Europese Unie een bijzondere verantwoordelijkheid draagt omdat een belangrijk deel van hun natuurlijke verspreidingsgebied binnen het grondgebied van de EU is gelegen. De drie prioritaire habitattypen op de Veluwe zijn heischraal grasland (H6230), Actief hoogveen (heideveentjes) (H7110_B) en bossen op alluviale grond (beekbegeleidende bossen) (H91CE0_C). Op basis van de kernopgaven zijn voor de 34 habitattypen en soorten waarvoor de Veluwe is aangewezen instandhoudingsdoelstellingen vastgesteld in termen van: behoud en/of verbetering van de kwaliteit en verspreiding en behoud en/of vergroting van de oppervlakte van het betreffende habitattype of leefgebied. Deze doelen zijn vastgesteld in het ontwerp-aanwijzingsbesluit dat van 9 januari tot 19 februari 2007 ter inzage heeft gelegen (zie ook bijlage 1). Hierbij is uitgegaan van landelijke doelen en de bijdrage die een gebied redelijkerwijs kan leveren voor het bereiken van een gunstige staat van instandhouding op landelijk niveau. De instandhoudingsdoelstellingen zijn gebaseerd op beperkte gegevens uit de jaren 90 en expertjudgement. De factsheets die door Alterra [ 1], SOVON [ 7] en Bureau Natuurbalans [ 8] in opdracht van de provincie zijn opgesteld zijn gebaseerd op actuele inventarisatiegegevens en geven een nauwkeuriger beeld van de situatie van de habitattypen en soorten op de Veluwe. Zo blijkt bijvoorbeeld dat het eikenhaagbeukenbos (H9160) niet op de Veluwe voorkomt en dat het de vraag is of er wel een voortplantende populatie van de gevlekte witsnuitlibel (H1042) op de Veluwe te vinden is. In onderstaande paragrafen is de samenhang tussen de habitattypen en soorten op de Veluwe beschreven, aan de hand van de drie landschapstypen. Daarnaast zijn de kernopgaven en instandhoudingsdoelstellingen van de Veluwe beschreven, in combinatie met de trend in toename/afname van oppervlakte en verspreiding van de habitattypen en leefgebieden van soorten. Dit geeft een beeld van de staat van instandhouding van deze habitattypen en soorten op de Veluwe. De gegevens zijn ontleend aan de onderzoeken die beschreven zijn in de verschillende factsheets [ 1] [ 7 [ 8] 2.4 Open zandlandschap Habitattypen en soorten van het open zandlandschap In onderstaande tabel is een overzicht weergegeven van de habitattypen van de Veluwe die behoren tot het open zandlandschap. Per habitattype is aangegeven welke soorten hier voorkomen. Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

16 Open zandlandschap H2310 stuifzandheiden met struikhei H2320 Binnenlandse kraaiheibegroeiing H Stuifzanden H4030 Droge heide H Jeneverbesstruwelen H6230 Heischrale graslanden A224 Nachtzwaluw A233 Draaihals A338 Grauwe klauwier A246 Boomleeuwerik A255 Duinpieper A276 Roodborsttapuit A277 Tapuit Figuur 2: Samenhang habitattypen en soorten van het open zandlandschap op de Veluwe Het open zandlandschap omvat de hoge droge delen van de Veluwe. In zandbodems die buiten het bereik van het grondwater liggen, spoelen tijdens perioden met een neerslagoverschot de bufferende stoffen geleidelijk uit naar de ondergrond, waardoor de buffercapaciteit tegen verzuring afneemt. In het huidige open zandlandschap zijn grofweg twee typen bodems te onderscheiden op grond van de buffercapaciteit. Op de sterk uitgeloogde bodems en zure bodems zien we soortenarme heide- en stuifzandvegetaties of soortenarme naald- en loofbossen, deels aangeplant en deels oorspronkelijke oude bossen. Minder uitgeloogde bodems worden enigszins gebufferd en op deze zwak gebufferde bodems ontwikkelen zich in principe dezelfde vegetaties als op de sterk uitgeloogde zure bodems, maar ze zijn veel soortenrijker. Op zwak gebufferde bodems komen in de heiden en stuifzanden allerlei elementen van heischrale graslanden voor en in de bossen is de diversiteit aan vaatplanten, varens, mossen, wolfsklauwen en paddenstoelen veel hoger. Met name op de overgangen naar het bekenlandschap en vennenlandschap kan sprake zijn van een wat hogere voedselrijkdom en/of basenverzadiging. Verstuiving is een natuurlijk proces dat voor enige buffering kan zorgen. Door verstuiving kunnen namelijk minder zure bodems bloot komen te liggen en mogelijk draagt de verstuiving ook bij aan een snellere verwering en dus het vrijkomen van bufferende stoffen. Dit landschap herbergt de meeste habitattypen en soorten waarvoor de Veluwe als Natura 2000-gebied is aangewezen. Deze habitattypen vormen vaak samenhangende mozaïeken waar niet altijd scherp is aan te wijzen waar één habitattype begint en een ander eindigt. Voor veel diersoorten is het belangrijk dat de ruimtelijke overgangen geleidelijk van aard zijn en dat de habitattypen elkaar kleinschalig afwisselen. De verschillende habitattypen en soorten die worden aangetroffen in het open zandlandschap hebben onderling een sterke relatie. De habitattypen wisselen elkaar af in ruimte én in tijd. Gedurende het successieproces vervangen bepaalde habitattypen elkaar. Stuifzanden (H2330) kunnen worden gezien als het beginpunt van de successie. Het betreft open, zeer schaarse begroeiingen op stuifzand. Het is een voor veel plant- en diersoorten ongastvrij microklimaat. Er is weinig beschutting, de grond houdt zeer slecht vocht vast, een humuslaag ontbreekt en de temperaturen kunnen zeer sterk schommelen. Enkele vaatplanten die in staat zijn zich te vestigen in het droge zand zijn heidespurrie en buntgras. Grote aaneengesloten stuifzanden kunnen door windwerking hun openheid behouden. Kleinere gebieden groeien vaak vanaf de randen langzaam dicht met struikhei of 17 juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

17 grassen. De randen vormen goede broedplekken voor vogels. De belangrijkste stuifzandgebieden op de Veluwe zijn het Harskampse zand, Kootwijkerzand en Hulshorst. Stuifzanden ontwikkelen zich in de loop der tijd tot stuifzanden met struikhei, en vallen dan onder het habitattype stuifzandheide met struikhei (H2310). Dit zijn heidevegetaties op een stuifzandbodem gedomineerd door struikhei met een karakteristieke rijkdom aan korstmossen. Dit habitattype is op de Veluwe in goed ontwikkelde vorm te vinden op het Wekeromse zand, Caitwicker zand, Asselse heide, Beekhuizerzand en Planken Wambuis Hoge Veluwe. Een verdere ontwikkeling van de vegetatie kan leiden tot de habitattypen droge heiden (H4030) en binnenlandse kraaiheibegroeiing (H2320). Dit zijn droge heidebegroeiingen gedomineerd door respectievelijk struikhei of kraaihei. Kraaihei heeft in Nederland de zuidelijkste verspreidingsgrens bereikt en het habitattype kan daarmee beschouwd worden als de noordelijke variant van stuifzandheide (H2330) en droge heide (H4030). Binnenlandse kraaiheibegroeiing (H2320) wordt vooral aangetroffen op de Doornspijkse heide terwijl droge heide met struikheide verspreid over de hele Veluwe voorkomt met als grootste gebieden Oldebroekse heide, Elspeetse heide, Ermelose heide, Houtdorperveld, Eder- en Ginkelse heide en de Hoge Veluwe. Zodra op een heide de verhouding tussen grassen en struiken meer richting grassen gaat, kan worden gesproken over het habitattype heischrale graslanden (H6230). Deze verschuiving richting grassen vindt plaats op locaties waar de grond licht gebufferd is, of waar wat meer verstoring aanwezig is waardoor zich geen humuslaag kan ontwikkelen. Op de droge zandgronden komen heischrale graslanden (H6230) op enkele locaties vlakdekkend voor, met name op defensieterreinen. Meestal zijn het lijnvormige elementen op de grenzen en overgangen van habitattypen. De verschijningsvorm van heischrale graslanden (H6230) is zeer afwisselend qua soortensamenstelling en rijkdom. De samenstelling wordt sterk beïnvloedt door de beschikbaarheid van basen (buffering van de bodem) en vocht. Op de Veluwe komen jeneverbesstruwelen (H5130) vooral voor nabij de stuifzanden zoals op de Doornspijkse heide en [onder?] het Otterlose bos. Dit habitattype betreft clusters van volwassen jeneverbesstruiken in een open landschap. Nachtzwaluw (A224), draaihals (A233), boomleeuwerik (A246), duinpieper (A255), roodborsttapuit (A276) en tapuit (A277) maken in meer of mindere mate gebruik van de bovengenoemde habitattypen om te nestelen of te foerageren. Het zwaartepunt van hun leefgebieden ligt in de open gebieden op de Veluwe. Daarnaast zijn overgangen met bos en struweel essentieel voor het foerageren, broeden, rusten en schuilen. De duinpieper (A255) en tapuit (A277) zijn soorten die een voorkeur hebben voor de openheid van stuifzanden en heide en minder afhankelijk zijn van bosranden Instandhoudingsdoelstellingen en staat van instandhouding De kernopgaven voor het open zandlandschap zijn: Structuurrijke droge heide: vergroting areaal stuifzandheiden met struikhei (H2310), binnenlandse kraaiheibegroeiingen (H2320), heiden (H4030) en zandverstuivingen (H2330) én verbeteren van de kwaliteit door vergroting van de variatie in structuur en ontwikkeling van geleidelijke overgangen met bos, mede t.b.v. vogelsoorten als duinpieper (A255), nachtzwaluw (A224), draaihals (A233) en tapuit (A277). Stuifzandlandschappen: vergroting areaal gevarieerde zandverstuivingen (H2330) met overgangen naar droge heiden en open bossen, mede als leefgebied van de draaihals (A233), tapuit (A277), duinpieper (A255) en nachtzwaluw (A224). Intern verbinden: verbinden heide- en stuifzandencomplexen met oog op fauna Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

18 De instandhoudingsdoelstellingen en staat van instandhouding zijn per habitattypen en soort in onderstaande tabel samengevat. Open zandlandschap Oppervlakte Kwaliteit Verspreiding Staat van instandhouding landelijk Habitattype H2310 Stuifzandheiden met struikheide H2320 Binnenlandse kraaiheidebegroeiing H2330 Zandverstuivingen H4010_A Vochtige heide Trend Staat van instandhouding Veluwe > > = Zeer ongunstig < Zeer ongunstig = = = Matig < Matig ongunstig ongunstig > > = Zeer ongunstig < Zeer ongunstig > > = Matig ongunstig = Matig ongunstig H4030 Droge heide > > = Zeer ongunstig < Zeer ongunstig H5130 Jeneverbesstruwelen = > = Matig ongunstig < Matig ongunstig H6230 *Heischrale > > = Zeer ongunstig < Zeer ongustig graslanden H7150 Pioniervegetatie met snavelbies > > Matig ongunstig > Matig ongunstig Broedvogelsoorten Leefgebied Kwal. Opp. A224 Nachtzwaluw = = Matig > Gunstig ongunstig A233 Draaihals > > Zeer ongunstig < Zeer ongunstig A246 Boomleeuwerik = = Gunstig > Gunstig A255 Duinpieper > > Zeer ongunstig < Zeer ongunstig A276 Roodborsttapuit = = Gunstig > Gunstig A277 Tapuit > > Zeer ongunstig < Zeer ongunstig A338 Grauwe klauwier > > Zeer ongunstig < Zeer ongunstig =: doelstelling is behoud >: positieve trend >: doelstelling is toename of verbetering <: negatieve trend -: geen doelstelling voor geformuleerd?: onbekend Figuur 3: Instandhoudingsdoelstellingen, trend en staat van instandhouding voor de soorten en habitattypen van het open zandlandschap van de Veluwe gebaseerd op het ontwerpaanwijzingsbesluit, het doelendocument en de factsheets. De oppervlakte van habitattypen van het open zandlandschap is enorm afgenomen door de grootschalige ontginning en bosaanplant in de periode Door deze verkleining van het oppervlak zijn sterk versnipperde leefgebieden ontstaan van karakteristieke fauna als zoals heivlinder, zandhagedis. De soortenrijkdom neemt dan ook als gevolg van verkleining en versnippering van leefgebied sinds 1950 sterk af. Sinds 1950 blijft het areaal min of meer stabiel maar wordt de kwaliteit aangetast door vermesting en verzuring als gevolg van veranderingen in de luchtkwaliteit. Vergrassing is hiervan het gevolg. Sinds juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

19 verbeterd te luchtkwaliteit en gaat ook de kwaliteit van de habitattypen, mede door herstelbeheer, weer vooruit. Uit historisch-ecologisch onderzoek blijkt dat heischrale graslanden (H6230) voor de 19 e eeuw het heidelandschap domineerden als groene heide [ 1]. Door intensivering van het landgebruik ontstond daarna de met dwergstruiken gedomineerde paarse heide. De toename van het areaal heischraal grasland lijkt moeilijk te realiseren door atmosferische depositie, een kortlevende zaadbank, versnippering en beperkt dispersievermogen. De huidige heischrale graslanden kunnen gezien worden als restpopulaties. De jeneverbesstruwelen (H5130) hebben eenzelfde achteruitgang gekend en komen nu vooral nog voor in de ondergroei van naaldbossen. Het probleem bij jeneverbessen is verder dat de soort nauwelijks nog verjongt. De meeste struwelen dateren dan ook van de periode De oorzaak van de kiemingsproblemen is niet geheel bekend. Het is niet bekend of de kraaiheibegroeiingen (H2320) ook een sterke achteruitgang hebben gekend als gevolg van de bebossing. Kraaihei is een schaduwtolerante soort en komt met name voor binnen heideen stuifzandbebossingen. Mogelijk is in die periode de verspreiding van kraaihei (tijdelijk) toegenomen. De afname van het areaal van stuifzanden (H2330) heeft zich na 1950 ook verder voortgezet, in tegenstelling tot de andere droge habitattypen, als gevolg van natuurlijke verjonging vanuit de stuifzandbebossing. Inmiddels is er slechts een klein oppervlak over. Hierdoor staan de karakteristieke soorten van stuifzanden onder druk. Recent worden allerlei plannen gemaakt om de stuifzanden weer te laten stuiven, zoals De Pollen op de Hoge Veluwe en het Wekeromse zand. 2.5 Oud boslandschap Op enkele locaties in de Veluwe, die minder sterk beïnvloed zijn door mensen, komen habitattypen voor die zich in een verder successiestadium bevinden. Hieronder vallen de habitattypen beuken- en eikenbossen met hulst (H9120) en oude eikenbossen (H9190). De beuken- en eikenbossen liggen op oude stuwwalgronden en de oude eikenbossen op de wat armere leemarme bodems. Het laatste bostype kent twee ontstaanswijzen: ingestoven en overstoven bossen langs stuifzanden en strubbenbossen op voormalige heide die onder invloed van begrazing zijn ontstaan. Deze bossen komen voor in gesloten landschappen en in mozaïeklandschappen waar gesloten bos wordt afgewisseld met open plekken. De bossen vormen het broed- en leefgebied voor de wespendief (A072) en de zwarte specht (A236). Bovendien vormen zonnige bosranden het leefgebied voor het vliegend hert (H1083). Deze boshabitattypen zijn vooral te vinden ten oosten van Elspeet en Uddel. In onderstaande tabel is een overzicht weergegeven van de habitattypen van de Veluwe die behoren tot het oud boslandschap. Per habitattype is aangegeven welke soorten hier voorkomen. Oud boslandschap H9120 Beukeneikenbossen met hulst H9190 Oude eikenobossen Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

20 H1083 Vliegend hert A072 Wespendief A236 Zwarte specht Figuur 4: Samenhang habitattypen en soorten van het oud boslandschap op de Veluwe Diverse habitattypen zijn vervangingsstadia van elkaar, en velen kunnen alleen in stand blijven via ingrijpen door de mens. In de voedselarme bossen zoals die nu zijn ontstaan vanuit heide of zandverstuivingen, vindt een voorzetting van de natuurlijke successie plaats, waarbij onder meer de vervanging van naaldhout door loofhout hoort. Binnen het oud boslandschap zijn bijna altijd vochtige elementen (o.a. vennen, natte hei) aanwezig. Hoewel deze feitelijk onderdeel uitmaken van hetzelfde mozaïeklandschap worden deze apart besproken onder het vennenlandschap Instandhoudingsdoelstellingen en staat van instandhouding De kernopgaven voor het oud boslandschap zijn: Oude eikenbossen (H9190): behoud areaal oude eikenbossen (m.n. strubbebossen) en verbeteren kwaliteit, ook als habitat voor vliegend hert (H1083). De instandhoudingsdoelstellingen en staat van instandhouding zijn per habitattypen en soort in onderstaande tabel samengevat. Oud boslandschap Oppervlakte Kwaliteit Verspreiding Staat van instandhouding landelijk Habitattype H9120 Beukeneikenbos met hulst H9190 Oude eikenbossen Habitatrichtlijnsoorten Trend Staat van instandhouding Veluwe > = Matig ongunstig > Matig ongunstig > > Matig ongunstig < Matig ongunstig Leefgebied Kwal. Opp. H1083 Vliegend hert > > > Matig ongunstig? Matig ongunstig Broedvogelsoorten A072 Wespendief = = Gunstig < Zeer ongunstig A224 Nachtzwaluw = = Matig ongunstig > Gunstig A236 Zwarte specht = = Gunstig? Matig ongunstig =: doelstelling is behoud >: positieve trend >: doelstelling is toename of verbetering <: negatieve trend -: geen doelstelling voor geformuleerd?: onbekend Figuur 5: Instandhoudingsdoelstellingen, trend en staat van instandhouding voor de soorten en habitattypen van het oud boslandschap van de Veluwe gebaseerd op het ontwerpaanwijzingsbesluit, het doelendocument en de factsheets. Beuken-eikenbossen met hulst (H9120) komen van oorsprong slechts in een klein areaal op de Veluwe voor. De standplaats werd ingenomen door eikenhakhout vanwege de behoefte aan hout. Ook hulst kon zich in hakhout niet goed handhaven. In de 20 e eeuw zijn de standplaatsen ingeplant met snelgroeiend 17 juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW

21 naaldhout als douglasspar en lariks. Het areaal van het habitattype neemt nu toe door kolonisatie van beuk vanuit de oude bosgroeiplaatsen. Hulst wordt op de Veluwe de laatste eeuwen voornamelijk verspreid vanuit tuinen. Door een steeds groter aandeel van beuk ontstaat strooiselaccumulatie en daardoor een verarming van de bosflora. De toekomstverwachting is dat de beuk het in Nederland moeilijk krijgt als gevolg van de klimaatverandering. De beuk kan slecht tegen droge zomers. De oude eikenbossen (H9190) vinden hun oorsprong in verwaarloosde hakhoutbossen op arme gronden. Achteruitgang van dit type wordt veroorzaakt door uitbreiding van beuk en atmosferische depositie. Op de Veluwe wordt dit bostype behouden door de graasdruk van edelhert en ree waardoor de successie traag verloopt. De ondergroei van dit bostype staat onder druk door bodemverstoring door wilde zwijnen. Deze verstoring is goed voor de kiemingsmogelijkheden, maar de frequentie is te hoog voor de vestiging van verschillende kruiden, mossen en paddestoelen. Het aantal waarnemingen van het vliegend hert (H1083) is de laatste jaren toegenomen, maar als gevolg van toenemend aantal waarnemers. Een betrouwbare trend is daarom niet aan te geven. De grootste bedreigingen voor het vliegend hert worden gevormd door afname van kwaliteit van leefgebied (o.a. voortplantingslocaties) en versnippering van populaties. 2.6 Vennenlandschap Habitattypen en soorten van het vennenlandschap In onderstaande tabel is een overzicht weergegeven van de habitattypen van de Veluwe die behoren tot het vennenlandschap. Per habitattype is aangegeven welke soorten hier het zwaartepunt van hun verspreiding hebben. De vogelsoorten zijn niet uitsluitend gebonden aan het vennenlandschap. Deze soorten komen ook voor op de droge heide van het open zandlandschap. Vennenlandschap H3130 zwak gebufferde vennen H3160 Zure vennen H4010 Vochtige heide H7110 Heideveentjes H7150 Pioniervegetaties met snavelbies H1042 Gevlekte witsnuitlibel H1166 Kamsalamander H1831 Drijvende waterweegbree A224 Nachtzwaluw A338 Grauwe klauwier A276 Roodborsttapuit Figuur 6: Samenhang habitattypen en soorten van het vennenlandschap op de Veluwe Het vennenlandschapomvat de natte hogere delen van de Veluwe. Het gaat met name om plaatsen waar regenwater stagneert', bovenop een slecht doorlatende laag in de ondiepe ondergrond (schijngrondwaterspiegel). In de wereld van overwegend zure, voedselarme omstandigheden betekent een geringe verhoging van het voedingsstoffen- en basenniveau een duidelijke toename van de soortenrijkdom. Zo is vochtig heischraal grasland in feite een soortenrijke overgang tussen natte heide op Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 17 juni 2009, versie 3 WA-LW

22 de arme zandgronden en nat schraalgrasland in de beekdalen. Binnen de natte heide zijn de meeste doelsoorten aanwezig op leemrijke bodems of op plaatsen waar enige kwel uittreedt. Iets dergelijks geldt ook voor vennen en hoogvenen. Zwakgebufferde vennen zijn veel soortenrijker dan zure vennen. Zure voedselarme situaties hebben hun eigen waarde en is hun aanwezigheid vaak ook een voorwaarde om op lange termijn de overgangen naar de iets rijkere omstandigheden in stand te kunnen houden. Welk habitattype in dit landschap op een plek voorkomt, hangt allereerst af van het onderliggende geohydrologische systeem. Ondergrond, waterkwaliteit (vooral zuurgraad), buffering, voedselrijkdom, reliëf en fluctuatie van de waterstand spelen samen een sleutelrol. Verder zijn er plaatsen waar grondwater naar toe stroomt vanuit een groter grondwatersysteem en dit grondwater het maaiveld of de wortelzone bereikt. Op de Veluwe is dit laatste vooral van toepassing in de beekdalen en wordt besproken onder het bekenlandschap. Vennen vormen de laaggelegen gebieden, de putjes' in het zandlandschap, waardoor ze erg gevoelig zijn voor veranderingen in de omgeving, met name in de toestroming van water. Dat geldt vooral voor de zwak gebufferde vennen (H3130) die, naast regenwater, zwak gebufferd grondwater uit een lokaal grondwatersysteem ontvangen. Zwak gebufferde vennen komen voor in de Leemputten van Staverden. Zure vennen (H3160) worden gevoed met voornamelijk regenwater, waardoor ze zuur van aard zijn. De hoeveelheid en kwaliteit van het toestromende lokale grondwater zijn sturend in de waterkwaliteit van het ven en de daarin voorkomende planten- en diersoorten. De zure en zwakgebufferde vennen hebben vaak sterk fluctuerende waterpeilen, waardoor de successie stagneert. Voorbeelden zijn Smitsveen, Wisselse veen en Deelsense veld. Op locaties met een permanente hoge waterstand in de zure vennen kan actief hoogveen (H7170) voorkomen. Deze twee habitattypen hebben daarom een sterke samenhang. Op de meest laaggelegen locaties in het venlandschap, waar er permanent water aanwezig is, kan veenontwikkeling plaatsvinden. Rondom deze veenkernen bevindt zich een landschap van vochtige heide, zure vennen en pioniervegetaties met snavelbiezen. Het habitattype actief hoogveen (H7170) komt op de Veluwe slechts sporadisch voor in de vorm van heideveentjes, zoals op het Mosterdveen. De vochtige heiden (H4010) komen voor op natte tot vochtige locaties waar regenwater weliswaar stagneert, maar geen grondwater aanwezig is (Gerritsfles en Elspeter heide). De begroeiingstypen van het vennenlandschap hebben ook in de tijd relaties met elkaar. De begroeiingen veranderen in de loop van de natuurlijke successie en gaan daarbij van het ene type in een ander type over. Zo kunnen vennen bijvoorbeeld, evenals sommige natte heiden met een zeer constante, hoge grondwaterstand, vroeg of laat overgaan in kleine hoogveentjes (actief hoogveen) (H7170b). Het habitattype pioniersvegetatie met snavelbiezen (H7150) komt zeer kleinschalig voor in mozaïek met de overige habitattypen zoals vochtige heide, op locaties met een bepaalde dynamiek of verstoring. Dit kan in de vorm zijn van een betreding door wild (zwijnen, reeën), of menselijke activiteiten zoals militaire activiteiten (tankopstelplaatsen) of op plekken waar water lokaal stagneert. Het habitattype ontstaat eveneens langs vennen en op vochtige heiden waar de grond geplagd wordt. Deze pioniersbegroeiingen verdwijnen echter al snel als gevolg van successie. De drijvende waterweegbree (H1831) is een waterplant die typerend is voor pionierssituaties. De soort kan zich vlot vestigen op kale (bijvoorbeeld droogvallende) oevers van vennen, maar wordt snel weggeconcurreerd door andere plantsoorten. Broedvogels die onder andere gebruik maken van het open, vennenlandschapzijn de nachtzwaluw (A224), de grauwe klauwier (A338) en de roodborsttapuit (A276). Deze soorten komen eveneens voor op droge heide met mozaïeken naar meer gesloten landschap. De gevlekte witsnuitlibel (H1042) en de kamsalamander (H1166) kunnen voorkomen in zwakgebufferde vennen, indien deze een goed ontwikkelde oevervegetatie bevatten. Het is niet bekend of er zich een permanente zomerpopulatie van de gevlekte witsnuitlibel op de Veluwe bevindt, de meest constante waarnemingen zijn in de Leemputten van Staverden. 17 juni 2009, versie 3 Provincie Gelderland/Achterrapport Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) WA-LW