Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)

Transcriptie

1 Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) Provincie Gelderland Augustus 2009

2

3 Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) dossier : C registratienummer : WA-LW versie : 4 Provincie Gelderland Augustus 2009

4

5 INHOUD BLAD 1 VAN RIO TOT EN MET DE VELUWE Europa wil achteruitgang biodiversiteit stopzetten Het beheerplan Veluwe is een instrument voor het behoud van biodiversiteit Gezamenlijk werken aan een soortenrijke toekomst voor de Veluwe Wettelijke kaders en relevante plannen en projecten Leeswijzer 10 2 DE VELUWE: EEN COMPLEET SYSTEEM? Een uitgestrekt, afwisselend, multifunctioneel landschap rijk aan soorten Geomorfologie, bodem en waterhuishouding Milieutekorten De Veluwe is een samenhangend ecosysteem Open zandlandschap Oud boslandschap Vennenlandschap Bekenlandschap Systeemanalyse Knelpunten Kennislacunes 28 3 DE DOELEN VAN HET BEHEERPLAN VELUWE Instandhoudingsdoelstellingen en actuele situatie Analyse ontwerp-aanwijzingsbesluit Begrenzing Natura 2000-gebied Beschermde Natuurmonumenten 35 4 ACTIVITEITEN OP EN ROND DE VELUWE Wat wordt bedoeld met activiteiten? Beschrijving van de activiteiten Kennislacunes 53 5 TOETSING: EFFECTEN VAN ACTIVITEITEN OP DE DOELSTELLINGEN Methodiek Bos- en natuurbeheer Landgoederen Landbouw Recreatie en toerisme Wonen Werken Infrastructuur Water Defensie Natuurbegraving en asverstrooiing Cumulatieve effecten Kennislacunes 89 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie 4-1 -

6 6 UITWERKING VAN DOELEN IN RUIMTE EN TIJD Het proces De inhoud De stappen in de totstandkoming Naar een robuust, samenhangend en rijk open zandlandschap Naar een robuust, samenhangend, gevarieerd en rijk oud boslandschap Geïsoleerde vennenlandschappen met hoge natuurwaarden Voldoende schoon water in de Veluwse beken Perspectief activiteiten Veluwe 97 7 MAATREGELEN Maatregelen gehele Veluwe Maatregelen voor het open zandlandschap Maatregelen voor het oude boslandschap Maatregelen voor het vennenlandschap Maatregelen voor het bekenlandschap Overige ambities en maatregelen WAT KAN ER WEL EN NIET OP DE VELUWE Principes voor de toetsing: wat mag niet, wat mag wel? Consequenties van het vergunningkader voor de sectoren Vergunningenkader nieuwe vergunningen Toezicht en handhaving MONITORING EN ONDERZOEK Monitoring Nader onderzoek UITVOERING Realisatie door samenwerking Regulering Financiën Communicatie SOCIAAL-ECONOMISCHE EFFECTEN NATURA 2000 VELUWE Landbouw Recreatie Wonen Werken Infrastructuur Bosbeheer Kosten van maatregelen 143 WOORDENLIJST 144 AFKORTINGENLIJST 146 COLOFON augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) - 2 -

7 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie 4-3 -

8

9 1 VAN RIO TOT EN MET DE VELUWE Voorliggend rapport is het Natura 2000-beheerplan voor de Veluwe. 1.1 Europa wil achteruitgang biodiversiteit stopzetten In 1992 is in Rio de Janeiro het Verdrag inzake Biodiversiteit door een groot aantal landen ondertekend. Ook Nederland en andere Europese landen hebben dit Verdrag ondertekend en daarmee aangegeven zich te willen inspannen voor het behoud van biodiversiteit. De Europese Unie heeft zich ten doel gesteld uiterlijk in 2010 de achteruitgang van de biodiversiteit te stoppen. De Europese Commissie wil dit bereiken door een netwerk van belangrijke natuurgebieden te realiseren, het Natura 2000-netwerk. Alle lidstaten nemen maatregelen die nodig zijn om een gunstige staat van instandhouding te realiseren van soorten en habitattypen, die een graadmeter zijn voor de biodiversiteit van een Natura 2000-gebied. Box 1: Soorten en habitattypen Natura 2000-gebieden worden aangewezen als standplaats voor specifieke habitattypen (bijvoorbeeld droge heiden), als leefgebied voor specifieke habitatsoorten (bijvoorbeeld vliegend hert) en als broed- en/of leefgebied voor specifieke vogelsoorten. Voor vogels wordt er onderscheid gemaakt tussen broedvogels en niet-broedvogels. Deze habitattypen, habitatsoorten en vogelsoorten staan allemaal in meer of mindere mate onder druk in de Europese Unie. De Natura gebieden zijn dus zones waar de leefgebieden van specifieke Europese bedreigde plant- en diersoorten een plek krijgen. De Europese Vogel- en Habitatrichtlijn (VHR) vormen het kader voor het Natura 2000-netwerk 1. In deze richtlijnen is bepaald dat de lidstaten speciale beschermingszones (sbz s) met kwetsbare soorten en habitattypen aanwijzen. Dit zijn gebieden die het duurzame voortbestaan van deze natuurwaarden dienen te verzekeren. Nederland draagt aan dit Natura 2000-netwerk bij met 162 gebieden. Voor al deze gebieden zijn zogenaamde instandhoudingsdoelstellingen vastgelegd in ontwerpaanwijzingsbesluiten. Per soort of habitattype is bepaald op basis van beschikbare informatie en expert judgement, of er verbetering van kwaliteit of een toename in aantallen of oppervlakte nodig is, of dat het voldoende is om de natuurwaarden te behouden door behoud van de huidige situatie, om een gunstige staat van instandhouding voor de soort of het habitattype te bewerkstelligen. De wettelijke bescherming van de Natura 2000-gebieden is per 1 oktober 2005 geregeld in de vernieuwde Natuurbeschermingswet 1998 (Nbwet 1998). In de Nbwet 1998 is vastgelegd dat er binnen 3 jaar na het vaststellen van het aanwijzingsbesluit een beheerplan moet zijn vastgesteld. Met de Minister van LNV is afgesproken dat voor 1 september 2009 voor gebieden waarvan de provincies bevoegd gezag zijn op basis van de coincept beheerplannen een advies over toepassing en doelen wordt aangereikt. Op grond van dit advbies stelt het Ministerie LNV het definitief Aanwijzingsbesluit op. Hierop is de AwB-procedure van toepassing. 1 Ministerie van LNV (2005) Algemene handreiking Natuurbeschermingswet 1998 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie 4-5 -

10 Dit beheerplan heeft dus de status van concept. Pas nadat het definitief Aanwijzingsbesluit is vastgesteld kan het beheerplan definitief worden vastgesteld door de bevoegde gezagen. Van de Veluwe zijn dit naast de provincie Gelderland, het Ministerie LNV, het Ministerie van Defensie en het Ministerie van Financiën. Een beheerplan wordt opgesteld voor een termijn van maximaal zes jaar; na deze termijn kan aanpassing plaatsvinden of een nieuw beheerplan worden opgesteld. Voor activiteiten die mogelijk een significant effect hebben op de instandhoudingsdoelstellingen moet een vergunning in het kader van de Nbwet 1998 worden aangevraagd In dit concept Natura 2000-beheerplan worden de instandhoudingsdoelstellingen uit het ontwerpaanwijzingsbesluit nader uitgewerkt in omvang, ruimte en tijd. Vervolgens wordt aangegeven welke maatregelen nodig zijn om de doelstellingen te bereiken. Het gebruik dat al plaatsvindt in het gebied wordt getoetst op mogelijke effecten op het bereiken van de instandhoudingsdoelstellingen. Bestaand gebruik dat geen effect heeft kan doorgang vinden zonder Nbwet-vergunning. Bestaand gebruik waarvan effecten niet uitgesloten kunnen worden behouden de vergunningplicht. Het beheerplan biedt duidelijkheid aan gebruikers en beheerders van het gebied over wat er wel en niet kan zonder vergunning. Provincie Gelderland is het bevoegd gezag voor het opstellen van de beheerplannen in de provincie die voor meer dan de helft van het oppervlak geen staatseigendom zijn (bijvoorbeeld Natuurmonumenten). De Veluwe is een van deze gebieden, wat betekent dat de provincie voor dit gebied het opstellen van het beheerplan coördineert. 1.2 Het beheerplan Veluwe is een instrument voor het behoud van biodiversiteit Het Natura 2000-gebied Veluwe valt binnen de eerste lichting (tranche) met gebieden waarvan de officiële aanwijzingsprocedure is gestart. Het ontwerp-aanwijzingsbesluit is gepubliceerd op 9 januari 2007 en heeft zes weken ter inzage gelegen. Het voorliggende concept beheerplan zal door de minister van LNV als onderlegger gebruikt worden bij definitieve aanwijzing van het gebied. Op deze manier zullen belangrijke conclusies over de concept begrenzing, instandhoudingsdoelstellingen en haalbare en betaalbare maatregelen als basis dienen in de definitieve aanwijzing van het Natura 2000-gebied. Op het ontwerp-aanwijzingsbesluit zijn bijna 500 zienswijzen ingediend. De provincie heeft de zienswijzen laten samenvatten en bundelen. De zienswijzen zijn voor zover zij ecologische of technische argumenten bevatten, meegenomen bij het advies over beperkingen en doelen. Box 2: Omkeergebieden Volgens de Nbwet 1998 dient er binnen 3 jaar na aanwijzing een beheerplan vastgesteld te zijn. In deze situatie wordt het aanwijzingsbesluit vastgesteld zonder wisselwerking met het beheerplan. Het beheerplan wordt opgesteld op basis van het aanwijzingsbesluit. Het Interprovinciaal Overleg (IPO) heeft met de minister van LNV afgesproken dat voor de beheerplannen waarvoor de provincies bevoegd gezag zijn, het concept beheerplan gebruikt zal worden als basis voor het aanwijzingsbesluit. Om deze reden dienen de beheerplannen voor september 2009 in concept gereed te zijn. Volgens afspraak tussen provincie Gelderland en het ministerie van LNV moeten de Natura 2000-beheerplannen, waarvoor Provincie Gelderland initiërend bevoegd gezag is, voor september 2009 in concept zijn afgerond. Het Natura 2000-beheerplan Veluwe beschrijft hoe de biodiversiteit van de Veluwe behouden en versterkt wordt, door vast te stellen: 13 augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) - 6 -

11 welke doelen we waar willen realiseren en wanneer; welke beheermaatregelen we gaan nemen om die doelen te realiseren; hoe we die beheermaatregelen financieren. Het Natura 2000-beheerplan Veluwe beschrijft hoe ecologie en economie met elkaar in balans worden gebracht, door spelregels af te spreken over menselijke activiteiten in en rondom het Natura 2000-gebied, die: wel zijn toegestaan (eventueel onder voorwaarden) zonder dat daarvoor een vergunning in het kader van de Nbwet 1998 aangevraagd hoeft te worden; niet zijn toegestaan omdat ze de natuurlijke kenmerken van het gebied aantasten; het vergunningtraject moeten doorlopen omdat er mogelijk negatieve effecten optreden of de kennis over de invloed op de natuur van deze activiteiten nog onvoldoende is. De initiatiefnemer van deze activiteiten moet het vergunningtraject in het kader van de Nbwet 1998 doorlopen. Belangrijke procesmatige uitgangspunten bij het opstellen van het beheerplan zijn: Het vaststellen van het beheerplan en het aanwijzingsbesluit zijn gekoppelde processen; Provinciale Staten stelt als voorwaarde dat het opstellen van het beheerplan plaatsvindt met betrokkenheid van alle partijen; Beheerders en belanghebbenden zijn vanaf het begin betrokken, samen wordt gezocht naar oplossingen; De uitvoering van het beheerplan staat centraal; Een duurzame relatie met de betrokken partijen is noodzakelijk voor de uitvoering; Er wordt recht gedaan aan de brede opgave van provincie Gelderland: natuurbeleid is in balans met economie en recreatie. Belangrijke inhoudelijke uitgangspunten voor het beheerplan zijn: Het ontwerp-aanwijzingsbesluit is het uitgangspunt; De natuurwaarden staan centraal, het beheerplan is een middel; De Veluwe is groot (> ha), dat biedt ruimte voor flexibiliteit; Het is een beheerplan op hoofdlijnen waar mogelijk, er is aandacht voor 'pareltjes' waar nodig (bijvoorbeeld gradiëntenrijkdom); Het koesteren van biodiversiteit en beheerdiversiteit, de samenhang van het systeem en het soortenoverschrijdend beheren is belangrijk. Op grond van artikel 6, lid 1 en 2 van de Habitatrichtlijn, dient rekening te worden gehouden met de vereisten op economisch, sociaal en cultureel gebied. Instandhoudingsdoelstellingen kunnen stapsgewijs en gefaseerd worden bereikt. Op deze manier kan ruimte worden geboden aan andere gebruiksfuncties in het gebied. Belangrijke jurisprudentie bij het opstellen van het beheerplan zijn: Voor de instandhoudingsdoelstellingen van de broedvogels worden geen aantallen broedparen aangehouden, zoals in het ontwerp-besluit staat aangegeven. Noch artikel 10a van de Natuurbeschermingswet 1998 noch de Vogel- of de Habitatrichtlijn verplichten ertoe om de doelen voor bepaalde soorten te kwantificeren. Verder zijn de genoemde aantallen volgens het besluit geen streefaantallen, maar vormen zij slechts een indicatie voor de gewenste draagkracht van het gebied 2. Aan het bestaan van een milieuvergunning (bestaand recht) kunnen geen rechten worden ontleend waar bij het verlenen van een Natuurbeschermingswetvergunning rekening mee gehouden zou moeten worden 3. In het kader van het ontwerp-aanwijzingsbesluit mogen uitsluitend overwegingen van ecologische aard worden betrokken bij de begrenzing van het gebied en mag geen rekening worden gehouden met vereisten op economisch, sociaal en cultureel gebied 4. 2 Zaaknummer Raad van State /1, artikel , woensdag 5 november Zaaknummer Raad van State /1/R2, woensdag 1 april Zaaknummer Raad van State /1, woensdag 5 november 2008 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie 4-7 -

12 Uit de juridische toets van de doelensystematiek Natura 2000 in Nederland 5 volgt dat de instandhoudingsdoelstelling per gebied op dat niveau moet worden gesteld van een gunstige staat van instandhouding voor de soorten en habittypen waarvoor het gebied is aangewezen, ongeacht de landelijke doelstelling voor de betreffende soort/habitattype. Op grond van de doelstellingen van het Natura 2000 regime zijn argumenten aan te voeren om een salderingsbenadering mogelijk te maken. Vooralsnog is echter nog niet helder hoeveel ruimte er voor saldering binnen een Natura 2000-gebied bestaat. Ook moet worden geconcludeerd dat de richtlijnen en de uitvoeringspraktijk geen eenduidige aanwijzing geven met betrekking tot een ijkmoment dat bepalend zou zijn voor het ambitieniveau van de instandhoudingsdoelstellingen. Er zijn geen aanwijzingen dat gebieden die er slecht voor staan opgegeven mogen worden omdat het moeilijk is daar een gunstige staat van instandhouding te krijgen, zeker niet indien de achteruitgang het gevolg is van reeds bestaande activiteiten of de wijze van exploitatie. 1.3 Gezamenlijk werken aan een soortenrijke toekomst voor de Veluwe Het Natura 2000-beheerplan Veluwe is tot stand gekomen onder regie van Provincie Gelderland en in samenwerking met het Ministerie van LNV, achttien gemeenten, drie waterschappen Veluwe, Vallei en Eem, en Rijn en IJssel,) terreinbeherende organisaties (Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Het Gelders Landschap, Kroondomeinen, Min. Van Defensie), Vitens (Drinkwatervoorziening) Gelders Particulier Grondbezit, en de belangenorganisaties van gebruikers zoals LTO-Noord, Gelderse Milieufederatie, Faunaubeheer/Vereniging Wildbeheer Veluwe, de klankbordgroep Recreatie en Toerisme, de Kamer van Koophandel, VNO/NCW, de VKK (vereniging van Kleine Kernen), Leefbaarheid GPVO. Het opstellen vond plaats in overleg met eigenaren, gebruikers en andere overheden. Het proces rond de totstandkoming is uitgevoerd volgens de principes van de Mutual Gains Approach, waarbij men door te onderhandelen komt tot consensus (in plaats van compromissen) die leidt tot een win-win uitkomst. Er is een Taskforce Natura 2000-Veluwe gevormd, belast met het nemen van besluiten onder leiding van een onafhankelijk voorzitter. Hierin zijn alle voornoemde organisaties vertegenwoordigd. De Taskforce werd in haar taken gefaciliteerd door een projectteam van de provincie. De Taskforce werd geadviseerd door inhoudelijke begeleidingsgroepen die vanuit de gebiedspartners en belanghebbenden zijn geformeerd. Deze begeleidingsgroepen zijn thematisch en sectoraal (landbouw, recreatie & toerisme, water, ecologie, wonen & werken, overig). In de groepen is informatie gedeeld, het werk uitgevoerd, zijn de consequenties van keuzen duidelijk gemaakt en resultaten gecontroleerd. Gedurende het proces is er een groot aantal bijeenkomsten geweest, in verschillende samenstellingen. PM Zie bijlage Overzicht samenstelling begeleidingsgroepen en bijeenkomsten Het bevoegd gezag voor de Veluwe is in eerste instantie de Provincie Gelderland. Daar waar het rijksgronden betreft (o.a. defensieterreinen, Staatsbosbeheerterreinen en eigendommen van Rijkswaterstaat) ligt het bevoegd gezag bij de betreffende ministeries. Voor de definitieve aanwijzing van de Veluwe als Natura 2000-gebied is nauwe samenwerking tussen deze partijen gerealiseerd via het Bevoegde gezagen overleg. 1.4 Wettelijke kaders en relevante plannen en projecten Het realiseren van de instandhoudingsdoelstellingen van het Natura 2000-gebied Veluwe gebeurt binnen de kaders van de (inter)nationale wetgeving en rijks/provinciaal beleid. Daarnaast hangt het opstellen van een beheerplan nauw samen met andere plannen op het gebied van natuur, ruimtelijke ordening, water, landbouw, milieu, etc., die mogelijk effecten hebben op het Natura 2000-gebied. In Tabel 1.1 wordt een globaal overzicht gegeven van de relevante wettelijke kaders en hoe deze bijdragen aan of effect hebben op het behalen van instandhoudingsdoelstellingen. In bijlage 1 is een korte beschrijving van alle genoemde wetten, richtlijnen, plannen en projecten opgenomen. Tabel 1.1 Overzicht van relevante wettelijke kaderes en relevante plannen en projecten 5 Bastmeijer et al. (2009) Juridische toets doelensystematiek Natura 2000 in Nederland. Vogelbescherming 13 augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) - 8 -

13 Internationale verdragen en Europese richtlijnen Europese Vogelrichtlijn (1979) en Habitatrichtlijn (1992) Kaderrichtlijn Water -verbeteren of instandhouden van wilde planten en dieren en hun leefgebieden -activiteiten in of nabij een Natura 2000-gebied moeten getoetst worden op mogelijke effecten Kwaliteit en kwantiteit van oppervlakte- en grondwater op orde krijgen, gekoppeld aan natuurdoelen Rijksbeleid en regelgeving Natuurbeschermingswet 1998 Wet ruimtelijke ordening Wet ammoniak en veehouderij Tweede Structuurschema Militaire Terreinen Structuurschema Groene Ruimte Provinciaal beleid en regelgeving Streekplan Groen-blauw raamwerk -Ecologische hoofdstructuur (EHS) -Ecologische poorten -Nationaal landschap Veluwe -Waardevol landschap Veluwe -Recreatie Groei & Krimp Waterplan Gelders Milieuplan Gewenst Grond- en oppervlaktewaterregime (GGOR) Gebiedsplan Natuur en landschap Regeling voor bescherming van en vergunningverlening ten behoeve van Natura gebieden, o.a. verbod op activiteiten met significante negatieve effecten Geeft provincies de mogelijkheid in te grijpen in bestemmingsplannen met effect op Natura gebied Ammoniak van landbouw terugdringen voor beschermen van verzuring-gevoelige natuur Vastleggen van militaire (natuur) terreinen en natuurbeheer op militaire terreinen Vastleggen van de ecologische hoofdstructuur; opgave om deze in 2018 gerealiseerd te hebben In deze gebieden ruimte geven aan natuur; verstedelijking niet toegestaan Nadere begrenzing EHS, hierin geldt de nee, tenzij -benadering. Nieuwe projecten zijn niet toegestaan als er effecten op EHS zijn Realisatie van 12 robuuste ecologische verbindingszones tussen de Veluwe en de (natte) omgeving Bescherming Veluwe met de status Nationaal Landschap. In het uitvoeringsprogramma worden de kernkwaliteiten versterkt. Begrenzing en afwegingsformules opgesteld voor Waardevolle landschappen Recreatiebedrijven mogen krimpen op voor de natuur kwetsbare locaties en te groeien op minder gevoelige plaatsen In 2027 het watersysteem op orde brengen voor duurzame instandhouding van Natura gebieden In 2010 moeten doelen gerealiseerd zijn, o.a.: -gezonde, schone en veilige leefomgeving -geluidbelasting van verkeerslawaai met 80% terugbrengen -effecten op luchtkwaliteit a.g.v. verkeer verbeteren Aanpassen van de waterhuishouding aan natuurdoelen in verdroogde natte natuurparels. Resultaten uit GGOR staan in dit beheerplan Natuur-, bos- en landschapsdoelen die worden gerealiseerd met de Subsidieregeling Agrarisch Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie 4-9 -

14 Veluwe 2010 Reconstructieplan Veluwe Fietstotaalplan Gemeentelijk beleid en -regelgeving Bestemmingsplannen Brandweer Natuurbeheer en de Subsidieregeling Natuurbeheer Gezamenlijke visie voor kwaliteitsimpuls van alle overheden, terreinbeheerders, recreatieorganisaties, landbouwers en bedrijfsleven -Landbouw, recreatie e.a. functies worden (bijna) opnieuw verdeeld zodat ontwikkelingsmogelijkheden vergroten -Milieubelasting op natuurgebieden van andere functies moet verminderen -Nieuwe natuur voor (nieuwe vormen van) recreatie Fietsvoorzieningen op de Veluwe opknappen en nieuw aanleggen Vastleggen van bestemmingen/functies, toetsen of nieuwe ontwikkelingen effect hebben op Natura 2000 Voorkómen van onbeheersbare branden op de Veluwe 1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden de karakteristieken van het systeem de Veluwe beschreven en wordt ingegaan op de instandhoudingsdoelstellingen. Hoofdstuk 3 gaat in op de doelstellingen die gelden op de Veluwe en in hoofdstuk 4 worden de huidige activiteiten die plaatsvinden op en rond de Veluwe beschreven. In hoofdstuk 5 zijn deze activiteiten getoetst aan de Nbwet In hoofdstuk 6 worden de doelstellingen uitgewerkt in ruimte en tijd en wordt de ambitie voor de korte en lange termijn beschreven. Hoofdstuk 7 beschrijft de maatregelen en de kosten daarvan. In hoofdstuk 8 is het toetsingskader beschreven: wat mag er nog wel en niet op de Veluwe. In hoofdstuk 9 is beschreven hoe monitoring en onderzoek zullen plaatsvinden. Hoofdstuk 10 geeft een beeld van de uitvoering van het beheerplan. In hoofdstuk 11 wordt ingegaan op de sociaal-ecomische effecten van dit beheerplan. De hoofdstukken 1 tot en met 6 zijn geschreven door DHV, in samenwerking met provincie Gelderland. De hoofdstukken 7 tot en met 11 zijn geschreven door provincie Gelderland, deels in samenwerking met DHV. 13 augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)

15 2 DE VELUWE: EEN COMPLEET SYSTEEM? De Veluwe wordt primair gekenmerkt door haar bijzondere en veelzijdige natuurwaarden. Het gebied wordt al ver voor de jaartelling door mensen bewoond en voor diverse doeleinden gebruikt. Het is niet mogelijk of zinvol om de natuurlijke karakteristieken en de menselijke invloeden totaal los van elkaar te zien. De huidige natuurwaarden zijn het product van een samenspel tussen natuurlijke processen, klimatologische gegevens, abtiotische omstandigheden en menselijke activiteiten. In dit hoofdstuk wordt eerste een globale karakterschets gegeven van de Veluwe als multifunctioneel landschap. Daarna wordt het systeem Veluwe aan de hand van de natuurwaarden per landschap beschreven. De beschrijvingen in dit hoofdstuk zijn gebaseerd op informatie uit het handboek Natuurdoeltypen 6 en diverse ecologische onderzoeken die Provincie Gelderland heeft laten uitvoeren naar het ecosysteem van de Veluwe, de factsheets voor broedvogels 7, habitattypen 8 en habitatsoorten 9 voor Natura 2000-gebieden in Gelderland. Deze beschrijvingen vormen de basis voor een voorstel voor de begrenzing en de instandhoudingsdoelstellingen in het definitieve aanwijzingsbesluit (zie hoofdstuk 3). De instandhoudingsdoelstellingen zijn opgenomen in bijlage 2. De factsheets zijn opgenomen in bijlage Een uitgestrekt, afwisselend, multifunctioneel landschap rijk aan soorten Een droge stuwwal in een delta De totale omvang van het Natura 2000-gebied de Veluwe bedraagt ongeveer ha. Een belangrijk kenmerk van de Veluwe is het voorkomen van relatief hoge stuwwallen die in de voorlaatste ijstijd (circa jaar geleden) door het landijs zijn gevormd. Hoewel de hoogteverschillen sindsdien door wind en water zijn afgevlakt, reiken de hoogste toppen van de stuwwallen tot ruim 110 m +NAP. Door de hogere ligging heeft het gebied van de Veluwe grotendeels een zeer droog karakter vergeleken met de lager liggende omgeving die wordt gekarakteriseerd door beek- en rivierdalen. Grotendeels, want op de Veluwe komen ook circa 350 vennen voor, op de plekken waar het regenwater vast wordt gehouden. De Veluwe wordt omringd door de dalen van de IJssel (oost), de Neder-Rijn (zuid) en de Grift (west). Ten noorden van de Veluwe liggen de randmeren. Langs de randen van de Veluwe ontspringen diverse (sprengen)beken, waar beekvegetaties en zeer plaatselijk bronbossen voorkomen. Deze beken stromen richting de IJssel, Neder-Rijn, Gelderse Vallei en de randmeren en vormen ecologische verbindingen met de regio. In het zuiden staat de Veluwe in contact met de uiterwaarden van de Neder-Rijn. De Veluwe wordt verder omringd door agrarische cultuurlandschappen. Een hoge biodiversiteit De Veluwe is een zeer groot laaglandnatuurgebied en bevat uitgestrekte bossen, heiden en stuifzanden. Plaatselijk komen natte heiden met vennen en veentjes voor en op enkelen locaties komen heischrale graslanden voor. Langs de flanken van de Veluwe ontspringen enkele beken. Het gebied kent een grote soortenrijkdom (biodiversiteit) en herbergt grote aantallen plantensoorten, reptielen, vlinders, zoogdieren, insecten, broedvogels en enkele amfibieën. De landschappelijke afwisseling en samenhang tussen droge en natte gebieden, stilstaand en stromend water, open heidecomplexen en uitgestrekte bossen en alle tussenliggende gradiënten, is één belangrijke peiler voor de hoge biodiversiteit op de Veluwe. Hoe meer afwisseling in een landschap, des te meer verschillende biotopen er aanwezig zijn, des te meer verschillende soorten van een landschap gebruik kunnen maken. Een geleidelijke gradiënt van open stuifzand naar opgaand bos biedt biotopen voor een scala aan soorten. De verschillen in microklimaat (lokale temperatuur, temperatuurschommelingen, vochtigheid, wind, licht, etc) tussen een beschut bos en een open zandvlakte zijn groot. Hierdoor komen in een bos heel andere soorten voor dan op de 6 Bal et al, Handboek Natuurdoeltypen 7 Sierdsema, H., J. van Diermen, B. Aarts, L. van den Bremer en A. van Kleunen (2008). Factsheets van broedvogels in de Natura 2000-gebieden van Gelderland. SOVON onderzoeksrapport 2008/14 8 Bijlsma et al, Natura 2000-habitattypen in Gelderland (2008) Alterra, Wageningen 9 Schut et al, 2008, Factsheets Natura 2000 Gelderland. Habitatrichtlijnsoorten in Natura 2000-gebieden. Natuurbalans Limes Divergens BV, Nijmegen Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie

16 stuifzanden. Bossoorten zijn aangepast aan stabiele, relatief donkere omstandigheden. Soorten van open gebieden (heide, stuifzanden) moeten aangepast zijn aan extreme schommelingen in temperatuur. Op de Veluwe bevinden zich lokaal leemhoudende bodems. Regenwater infiltreert zeer snel door een zandbodem, een leemlaag kan ervoor zorgen dat water stagneert. Het resultaat zijn de circa 350 vennen op de Veluwe, en locaties waar de heiden een vochtig tot nat karakter hebben. De afwisseling en overgangen tussen de droge, vochtige, natte gebieden en vennen zijn eveneens zeer waardevol voor de biodiversiteit. PM Foto invoegen Voor veel soorten bevat een optimaal leefgebied dergelijke overgangen tussen nat en droog, open en gesloten. Als voorbeeld kunnen we de grauwe klauwier noemen, een broedvogel die jaagt op de grote insecten en kleine gewervelden die volop voorkomen in open landschap waar vochtige en droge gebieden elkaar afwisselen 10. De broedvogel broedt in het struikgewas of jonge bossen, en jaagt op overgangen. De tweede belangrijke peiler voor de biodiversiteit is de grote oppervlakte, de uitgestrektheid en de samenhang van de Veluwe. Het maximale aantal soorten binnen een bepaald gebied is gerelateerd aan de oppervlakte van het gebied en de bereikbaarheid. In een klein, geïsoleerd landschap zullen per ha minder soorten voorkomen, dan in een groot en goed bereikbaar landschap Een lange geschiedenis van menselijke invloed Op de flanken van de Veluwe is tijdens de IJzertijd landbouw uitgeoefend op zogenaamde raatakkers, ook wel Celtic fields genoemd. De lage wallen rondom de kleine akkers van circa 20 bij 40 meter zijn soms nu nog in het veld zichtbaar. Tevens komen uit deze tijd nog veel grafheuvels op de Veluwe voor. Tijdens de vroege middeleeuwen was de Veluwe een voor West-Europa belangrijke plek voor ijzerproductie. Veel van de oorspronkelijke bossen zijn als hakhout beheerd voor het hout (o.a. houtskool) en gekapt om ruimte te maken voor landbouw en veeteelt. Langs de randen van de Veluwe bevinden zich een aantal sprengenbeken, die zijn gegraven om molens aan te drijven voor de papierindustrie, wasserijen, oliepersen en zagerijen 11. Door eeuwenlang menselijk gebruik (beweiding, branden, plaggen) verdwenen grote stukken bos en ontstonden de karakteristieke voedselarme heidevelden, stuifzanden en schrale graslanden. Door een steeds intensiever gebruik van de heidevelden (plaggen en branden) nam het aantal stuifzandgebieden toe. Rond 1900 waren grote delen van de Veluwe dan ook bedekt met uitgestrekte stuifzandgebieden. Vanaf 1900 zijn de meeste stuifzanden door herbebossing gestabiliseerd. Hoewel deze stuifzanden en de andere voedselarme gebieden voor mensen minder bruikbaar zijn, zijn het zeer belangrijke leefgebieden voor specifieke plant- en diersoorten. Tegenwoordig is er in totaal nog 2400 hectare stuifzand op de Veluwe. Kootwijkerzand is op dit moment nog één van de grootste actieve stuifzandgebieden van Europa. De Veluwe was vroeger al een aantrekkelijk recreatiegebied voor welgestelde Nederlanders, die talloze landgoederen en villa s hebben gerealiseerd op de flanken van de Veluwe. De vele landgoederen en buitenplaatsen hebben er voor gezorgd dat onder andere veel oude bossen bewaard zijn gebleven zoals de Kroondomeinen van Landgoed t Loo, Landgoed Petrea, Middachten en Hof te Dieren. De landgoederen werden vaak gebruikt als jachtgronden en werden zorgvuldig in stand gehouden. Om deze reden komen nu nog steeds wilde zwijnen en edelherten voor op de Veluwe. Het recreatienetwerk op de Veluwe is zeer uitgestrekt en kent verscheidene vormen (wandelen, fietsen, paardrijden, motor- en autocross, drijfjachten), wat ook betekent dat er bijna geen plekken op de Veluwe te vinden zijn waar nog sprake is van echte rust. Daarnaast zijn er talrijke hotels, bungalowparken en campings op de Veluwe. Het ministerie van Defensie maakt van delen van de Veluwe gebruik als oefenterrein. De aanwezige militaire oefenterreinen zoals de Harskamp, Oldebroekse heide, Doornspijkse heide, Eder- en Ginkelse heide hebben in de twintigste eeuw geleid tot de instandhouding van open heideen stuifzandgebieden. Binnen de begrenzing van het Natura 2000-gebied de Veluwe zijn enkele dorpen met woonhuizen en landbouwenclaves aanwezig zoals Uddel, Elspeet, Garderen en Kootwijk. Deze landbouwenclaves bieden een zekere variatie in het landschap. Hier bevinden zich de overgangen van 10 Sierdsema, H., J. van Diermen, B. Aarts, L. van den Bremer en A. van Kleunen (2008). Factsheets van broedvogels in de Natura 2000-gebieden van Gelderland. SOVON onderzoeksrapport 2008/14 11 Bijlsma R.J., J.A.M. Janssen, R. Haverman, R.W. de Waal, E.J. Weeda (2008) Natura 2000 habitattypen in Gelderland; Alterra-Factsheets Gelderland v10 i.o.v. Provincie Gelderland 13 augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)

17 bos naar cultuurlandschap, waar sommige soorten zoals de kamsalamander en das leefgebied vinden. Op de Veluwe wordt op een aantal locaties grondwater ontrokken voor de drinkwatervoorziening. Het gebied wordt verder doorsneden door drie snelwegen en diverse provinciale en lokale wegen. Deze wegen vormen scherpe barrières in het landschap. Het centrale deel van de Veluwe is in eigendom van een klein aantal terreinbeherende organisaties zoals Stichting Het Nationaal Park De Hoge Veluwe, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Defensie, Kroondomeinen en Domeinen. De randen van de Veluwe zijn in eigendom bij een groot aantal m.n. particulieren, landgoederen, gemeenten en overige overheden, Het Geldersch Landschap, Nuon en Vitens. De eigendomssituatie is in kaart 2.1 opgenomen. 2.2 Geomorfologie, bodem en waterhuishouding De Veluwe omvat een stuwwallandschap dat ontstaan is door opstuwing in de voorlaatste ijstijd (Saalien). In de laatste ijstijd (Weichselien) is het sterk versneden en ontstonden er diepe dalen waarbij veel geërodeerd materiaal is afgezet. Door de hoge ligging van de Veluwe fungeert het gebied vooral als infiltratiegebied van regenwater. Het regenwater infiltreert in de bodem en stroomt in verschillende richtingen via het eerste watervoerende pakket naar de flanken van de Veluwe. Een deel van het grondwater stroomt ook verder richting de diepe polders van Zuidelijk Flevoland. Door de opstuwing zijn de afzettingen in een veelal schuine positie geschoven. Hierdoor is het hydrologische karakter van de Veluwe zeer divers. Op de hoge delen van de Veluwe komen vooral goed doorlatende grove zanden, dek- en stuifzanden voor. Door de goede doorlatendheid van deze gronden ligt het grondwater in grote delen van de Veluwe op meer dan 10 m beneden maaiveld. Hier overheersen zure omstandigheden onder invloed van neerslag. Natte terreinen op de Veluwe liggen vaak hoog boven het grondwaterniveau en worden onder andere veroorzaakt door stagnerend grondwater op ondoorlatende lagen, de zogenaamde schijngrondwaterspiegels. Deze slecht doorlatende lagen kunnen bestaan uit: Klei- en leemlenzen (Mosterdveen); Overstoven veenlagen (Kootwijkerveen); Inspoelingslagen van organisch materiaal en ijzer (gliedelaag) (Waskolk, Gerritsfles, Elspeterheide, Loofles en Zandfles). Op plekken waar dikke leem- en kleilagen in de ondergrond aanwezig zijn, zal het infiltrerende regenwater deels oppervlakkig afgevoerd worden. Vaak komt dit water op de flanken in beekdalen als (basenhoudende) kwel aan het maaiveld wordt dit water verder afgevoerd door de beken en sprengen. Deze beken liggen voornamelijk aan de oost en zuidzijde van de Veluwe in de oude erosiegeulen. Bovenstrooms zijn ze veelal gegraven en ontspringen in sprengkoppen zoals bij de Heelsumse beek, Wolfhezerbeek en Renkumse beek. Door drinkwaterwinning, industriële onttrekkingen en drainage zijn de flanken van de Veluwe in de loop der tijd veel droger geworden. Daardoor bevatten veel beken minder water of staan ze droog. Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie

18 2.3 Milieutekorten Alterra 12 heeft in opdracht van provincie Gelderland een nulmeting uitgevoerd naar de milieutekorten van de habitattypen van de Natura 2000-gebieden Veluwe, Teeselinkven, Korenburgerveen en Wooldse veen gezamelijk. De bodemkwaliteit is hiervoor in beeld gebracht. In Tabel 2.1 zijn de milieutekorten per habitattype weergegeven. Tabel 2.1 Gemiddelde procentuele milieutekorten per habitattype, geschat op basis van 3900 vegetatieopnamen. Tekorten met een konden niet worden berekend. Habitattype Ca GHG GLG GVG K Mg NH4 NO3 Ntot ph PO4 Ptot vocht H2310 Stuifzandheiden met struikheide H2320 Binnenlandse kraaiheidebegroeiing H2330 Zandverstuivingen H3130 Zwak gebufferde vennen H3160_B Zure vennen H3260_A Beken en rivieren met waterplanten H4010_A Vochtige heide H4030 Droge heide H5130 Jeneverbesstruwelen H6230 *Heischrale graslanden H6410 Blauwgrasland H7110_B *Heideveentjes H7150 Pioniervegetatie met snavelbies H9120 Beuken-eikenbos met hulst H9190 Oude eikenbossen H91E0_C *Beekbegeleidende bossen Ca = Calcium Mg = Magnesium PO4 = Fosfaat GHG = Gemiddelde Hoogste Grondwaterstand NH4 = Ammonium Ptot = Totaal fosfaatgehalte GLG = Gemiddelde Laagste Grondwaterstand NO3 = Nitraat GVG = Gemiddelde Voorjaars Grondwaterstand Ntot = Totaal nitraatgehalte K = Kalium ph = Zuurgraad De milieutekorten voor magnesium zijn groter dan die voor ph. De gebieden met tekorten liggen verspreid over de hele Veluwe. Opvallend zijn de tekorten voor de gebieden met droge en natte heide. Magnesium vormt samen met calcium de groep van basische kationen, die een sterke relatie met de ph hebben. Problemen met het magnesiumgehalte kan, samen met het calcium gehalte, toekomstige problemen met de ph indiceren. De milieutekorten voor calcium zijn groot. Een aantal plekken met oude eikenbossen en incidenteel andere typen op de Veluwe vertonen geen tekorten. De grootste tekorten worden op de Veluwe berekend voor de verschillende heide-habitattypen. De milieutekorten voor het totale stikstofgehalte in de bodem zijn relatief klein. Er is sprake van een tekort als er teveel stikstof in de bodem wordt berekend. Op de Veluwe worden de tekorten vooral voor de open gebieden berekend (heide, blauwgrasland). Voor het totaal fosforgehalte in de bodem wordt in meer gebieden milieutekorten voor habitattypen berekend dan voor stikstof. Tekorten worden vooral berekend voor wat nu heiden zijn en deels voorde bossen op de Veluwe. 12 Wamelink, G.W.W., M.H.C. van Adrichem & H.F. van Dobben (2009). Milieutekorten in Gelderse habitatgebieden; nulmeting op basis van vegetatieopnamen. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)

19 Milieutekorten voor GVG geeft een te lage grondwaterstand (te droog) weer. Op de Veluwe zijn er tekorten aanwezig voor de natte habitattypen (bijvoorbeeld het Renkumse beekdal). Daarnaast zijn er tekorten voor de combinatie van droge en vochtige heiden. De tekorten worden berekend voor de vochtige heide en sommige binnenlandse kraaiheibegroeingen, vooral aan de noordkant van de Veluwe. De resultaten voor de GLG en GHG vertonen overeenkomsten met die voor de GVG. De milieutekorten zijn echter wat kleiner. Voor het fosfaatgehalte in de bodem wordt in vrij veel gebieden een milieutekort berekend, zowel in droge als in natte gebieden. Tekorten komen voor in de meeste habitattypen, maar de meer open vegetatietypen vertonen het vaakst milieutekorten. Net als voor het totale fosfor gehalte zijn er tekorten in de natte gebieden, maar ook in de droge gebieden in Gelderland. Op vele plekken in Gelderland is het fosfaatgehalte te hoog om goed ontwikkelde habitattypen mogelijk te maken. Het ammonium- en nitraatgehalte in de bodem zorgt voor nagenoeg geen problemen voor de habitattypen in Gelderland. Daar waar de gehalten in de bodem hoger zijn dan de randvoorwaarde van de verschillende habitattypen is het tekort vaak groot (in de hoogste milieutekort klasse). Dit resultaat is enigszins onverwacht, gezien de stikstofdepositie. De afwezigheid van tekorten kan worden veroorzaakt doordat het om een molecuul gaat dat meestal maar kort in de bodem aanwezig is. Of het wordt opgenomen door planten, of het wordt omgezet door bacteriën, waardoor het niet snel ophoopt. De bepaling van ammonium in de bodem is echter lastig en ook dit kan onzekerheden veroorzaken. 2.4 De Veluwe is een samenhangend ecosysteem Het huidige landschap en de samenhang van de verschillende soorten natuur is te begrijpen vanuit vormen van historisch landgebruik die afhankelijk waren van terreinvorm, bodemvruchtbaarheid en aanwezigheid van water. Mensen zijn altijd zeer bepalend geweest: de Veluwe is overal een antropogeen landschap. Op de hoge en droge zandgronden komen stuifzanden, heischrale graslanden, droge heiden, struwelen en bossen voor. Op de natte plekken die vooral onder invloed staan van stagnerend regenwater bevinden zich natte heiden, venen en vennetjes. De beekdalen staan meer onder invloed van gebufferd grondwater en hier zijn soortenrijke natte graslanden en natte bossen te vinden. Al deze typen natuur komen in een mozaïek of gradiënt voor op de Veluwe. Dit mozaïek kan in de loop van de tijd veranderen, verschuiven en verkleuren onder invloed van natuurlijke successie, natuurlijke dynamische processen (wind, omvallen van bomen en begrazing) en menselijke ingrepen (plaggen, branden, kappen, begrazing). Door te sturen op deze bovenstaande processen, kan invloed worden uitgeoefend op het landschapsmozaïek en op de biodiversiteit. Om op deze processen te kunnen sturen is het van belang om de Veluwe als systeem te benaderen en de benadering op standplaatsniveau (en dus afzonderlijke habitats) los te laten. Wij onderscheiden een viertal landschapstypen in het systeem Veluwe: Open zandlandschap Oud boslandschap Vennenlandschap Bekenlandschap Deze vier landschapstypen omvatten de habitattypen en soorten waarvoor de Veluwe is aangewezen (zie bijlage 3) op één na. De meervleermuis is voor de Veluwe moeilijk in één van de landschapstypen te passen en wordt daarom afzonderlijk behandeld. Binnen elk landschapstype zijn de omstandigheden niet homogeen. Lokale verschillen in de bodem of in het grondgebruik kunnen er bijvoorbeeld toe leiden dat in het open zandlandschap op de ene plaats droge heide voorkomt en verderop een zandverstuiving. Zo heeft elk landschapstype eigen habitattypen en soorten. Deze habitattypen en soorten zijn niet altijd gebonden aan één bepaald landschap. Hieronder worden de vier landschapstypen beschreven. Een aparte beschrijving van de habitattypen en soorten en de verspreiding op de Veluwe is te vinden in bijlage 3. De globale geografische ligging van de habitattypen is opgenomen in kaart 2.2. Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie

20 2.5 Open zandlandschap PM Kaart invoegen Habitattypen en soorten van het open zandlandschap PM Foto's invoegen In Tabel 2.2 is een overzicht weergegeven van de habitattypen van de Veluwe die behoren tot het open zandlandschap. Per habitattype is aangegeven welke soorten hier voorkomen. Het open zandlandschap omvat de hoge droge delen van de Veluwe. In zandbodems die buiten het bereik van het grondwater liggen, spoelen tijdens perioden met een neerslagoverschot de bufferende stoffen geleidelijk uit naar de ondergrond, waardoor de buffercapaciteit tegen verzuring afneemt. In het huidige open zandlandschap zijn grofweg twee typen bodems te onderscheiden op grond van de buffercapaciteit. Op de sterk uitgeloogde bodems en zure bodems zien we soortenarme heide- en stuifzandvegetaties of soortenarme naald- en loofbossen, deels aangeplant en deels oorspronkelijke oude bossen. Minder uitgeloogde bodems worden enigszins gebufferd en op deze zwak gebufferde bodems ontwikkelen zich in principe dezelfde vegetaties als op de sterk uitgeloogde zure bodems, maar ze zijn veel soortenrijker. Op zwak gebufferde bodems komen in de heiden en stuifzanden allerlei elementen van heischrale graslanden voor en in de bossen is de diversiteit aan vaatplanten, varens, mossen, wolfsklauwen en paddenstoelen veel hoger. Met name op de overgangen naar het bekenlandschap en vennenlandschap kan sprake zijn van een wat hogere voedselrijkdom en/of basenverzadiging. Verstuiving is een natuurlijk proces dat voor enige buffering kan zorgen. Door verstuiving kunnen namelijk minder zure bodems bloot komen te liggen en mogelijk draagt de verstuiving ook bij aan een snellere verwering en dus het vrijkomen van bufferende stoffen. Tabel 2.2 Samenhang habitattypen en soorten van het open zandlandschap op de Veluwe Open zandlandschap H2310 stuifzandheiden met struikhei A224 Nachtzwaluw A233 Draaihals A338 Grauwe klauwier A246 Boomleeuwe rik A255 Duinpieper A276 Roodborsttap uit A277 Tapuit H2320 Binnenlandse kraaiheibegroeiing H Stuifzanden H4030 Droge heide H Jeneverbesstruwelen H6230 Heischrale graslanden 13 augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)

21 Dit landschap herbergt de meeste habitattypen en soorten waarvoor de Veluwe als Natura 2000-gebied is aangewezen. Deze habitattypen vormen vaak samenhangende mozaïeken waar niet altijd scherp is aan te wijzen waar één habitattype begint en een ander eindigt. Voor veel diersoorten is het belangrijk dat de ruimtelijke overgangen geleidelijk van aard zijn en dat de habitattypen elkaar kleinschalig afwisselen. De verschillende habitattypen en soorten die worden aangetroffen in het open zandlandschap hebben onderling een sterke relatie. De habitattypen wisselen elkaar af in ruimte én in tijd. Gedurende het successieproces vervangen bepaalde habitattypen elkaar. Stuifzanden (H2330) PM Foto invoegen kunnen worden gezien als het beginpunt van de successie. Het betreft open, zeer schaarse begroeiingen op stuifzand. Het is een voor veel plant- en diersoorten ongastvrij microklimaat. Er is weinig beschutting, de grond houdt zeer slecht vocht vast, een humuslaag ontbreekt en de temperaturen kunnen zeer sterk schommelen. Enkele vaatplanten die in staat zijn zich te vestigen in het droge zand zijn heidespurrie en buntgras. Grote aaneengesloten stuifzanden kunnen door windwerking hun openheid behouden. Kleinere gebieden groeien vaak vanaf de randen langzaam dicht met struikhei of grassen. De randen vormen goede broedplekken voor vogels. De belangrijkste stuifzandgebieden op de Veluwe zijn het Harskampse zand, Kootwijkerzand en Hulshorst. Stuifzanden ontwikkelen zich in de loop der tijd tot stuifzanden met struikhei, en vallen dan onder het habitattype stuifzandheide met struikhei (H2310). Dit zijn heidevegetaties op een stuifzandbodem gedomineerd door struikhei met een karakteristieke rijkdom aan korstmossen. Dit habitattype is op de Veluwe in goed ontwikkelde vorm te vinden op het Wekeromse zand, Caitwicker zand, Asselse heide, Beekhuizerzand, Planken Wambuis en de Hoge Veluwe. Een verdere ontwikkeling van de vegetatie kan leiden tot de habitattypen droge heiden (H4030) en binnenlandse kraaiheibegroeiing (H2320). Dit zijn droge heidebegroeiingen gedomineerd door respectievelijk struikhei of kraaihei. Kraaihei heeft in Nederland de zuidelijkste verspreidingsgrens bereikt en het habitattype kan daarmee beschouwd worden als de noordelijke variant van stuifzandheide (H2330) en droge heide (H4030). Binnenlandse kraaiheibegroeiing (H2320) wordt vooral aangetroffen op de Doornspijkse heide terwijl droge heide met struikheide verspreid over de hele Veluwe voorkomt met als grootste gebieden Oldebroekse heide, Elspeetse heide, Ermelose heide, Houtdorperveld, Eder- en Ginkelse heide en de Hoge Veluwe. Zodra op een heide de verhouding tussen grassen en struiken meer richting grassen gaat, kan worden gesproken over het habitattype heischrale graslanden (H6230). Deze verschuiving richting grassen vindt plaats op locaties waar de grond licht gebufferd is, of waar wat meer verstoring aanwezig is waardoor zich geen humuslaag kan ontwikkelen. Op de droge zandgronden komen heischrale graslanden (H6230) op enkele locaties vlakdekkend voor, met name op defensieterreinen. Meestal zijn het lijnvormige elementen op de grenzen en overgangen van habitattypen. De verschijningsvorm van heischrale graslanden (H6230) is zeer afwisselend qua soortensamenstelling en rijkdom. De samenstelling wordt sterk beïnvloedt door de beschikbaarheid van basen (buffering van de bodem) en vocht. Op de Veluwe komen jeneverbesstruwelen (H5130) vooral voor nabij de stuifzanden zoals op de Doornspijkse heide, Maanschoten, Caitwickerzand en het Otterlose bos. Dit habitattype betreft clusters van volwassen jeneverbesstruiken in een open landschap. Nachtzwaluw (A224), draaihals (A233), boomleeuwerik (A246), duinpieper (A255), roodborsttapuit (A276) en tapuit (A277) PM Foto's invoegen maken in meer of mindere mate gebruik van de bovengenoemde habitattypen om te nestelen of te foerageren. Het zwaartepunt van hun leefgebieden ligt in de open gebieden op de Veluwe. Daarnaast zijn overgangen met bos en struweel essentieel voor het foerageren, broeden, rusten en schuilen. De duinpieper (A255) en tapuit (A277) zijn soorten die een voorkeur hebben voor de openheid van stuifzanden en heide en minder afhankelijk zijn van (bos)randen Instandhoudingsdoelstellingen en staat van instandhouding De kernopgaven voor het open zandlandschap zijn: Structuurrijke droge heide: vergroting areaal stuifzandheiden met struikhei (H2310), binnenlandse kraaiheibegroeiingen (H2320), heiden (H4030) en zandverstuivingen (H2330) én verbeteren van de kwaliteit door vergroting van de variatie in structuur en ontwikkeling van geleidelijke overgangen met Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie) 11 augustus 2009, versie

22 bos, mede t.b.v. vogelsoorten als duinpieper (A255), nachtzwaluw (A224), draaihals (A233) en tapuit (A277). Stuifzandlandschappen: vergroting areaal gevarieerde zandverstuivingen (H2330) met overgangen naar droge heiden en open bossen, mede als leefgebied van de draaihals (A233), tapuit (A277), duinpieper (A255) en nachtzwaluw (A224). Intern verbinden: verbinden heide- en stuifzandencomplexen met oog op karakteristieke fauna. De staat van instandhouding en trend zijn per habitattypen en soort in Tabel 2.3 samengevat. Tabel 2.3 Trend en staat van instandhouding voor de soorten en habitattypen van het open zandlandschap van de Veluwe gebaseerd op het ontwerp-aanwijzingsbesluit, het doelendocument en de factsheets Open zandlandschap Oppervlakte Kwaliteit Verspreiding Staat van instandhouding landelijk Habitattype H2310 Stuifzandheiden met struikheide H2320 Binnenlandse kraaiheidebegroeiing H2330 Zandverstuivingen H4030 Droge heide H5130 Jeneverbesstruwelen H6230 *Heischrale graslanden H7150 Pioniervegetatie met snavelbies Broedvogelsoorten Matig ongunstig Gunstig Matig ongunstig Matig ongunstig Gunstig Zeer ongunstig Gunstig Kwaliteit Zeer ongunstig Matig ongunstig Zeer ongunstig Zeer ongunstig Matig ongunstig Zeer ongunstig Matig ongunstig Leefgebied Oppervlakte Zeer ongunstig Matig ongunstig Zeer ongunstig Zeer ongunstig Matig ongunstig Zeer ongunstig Matig ongunstig Trend Staat van instandhouding Veluwe Zeer ongunstig < Zeer ongunstig Matig < Matig ongunstig ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongunstig Matig < Matig ongunstig ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongustig Matig ongunstig > Matig ongunstig A224 Nachtzwaluw Matig Gunstig Matig > Gunstig ongunstig ongunstig A233 Draaihals Zeer Zeer ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongunstig ongunstig A246 Boomleeuwerik Gunstig Gunstig Gunstig > Gunstig A255 Duinpieper Zeer Zeer ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongunstig ongunstig A276 Roodborsttapuit Gunstig Gunstig Gunstig > Gunstig A277 Tapuit Zeer Zeer ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongunstig ongunstig A338 Grauwe klauwier Zeer ongunstig Zeer ongunstig Zeer ongunstig < Zeer ongunstig (>: positieve trend; <: negatieve trend) De oppervlakte van habitattypen van het open zandlandschap is in de periode enorm afgenomen door de grootschalige ontginning en bosaanplant. Door deze verkleining van het oppervlak zijn sterk versnipperde leefgebieden ontstaan van karakteristieke fauna als zoals heivlinder, zandhagedis. Ook zijn belangrijke geleidelijke overgangen van bos naar open zandlandschap door de herbebossing veranderd in strakke lijnen. De soortenrijkdom neemt dan ook als gevolg van verkleining en versnippering van leefgebied sinds 1950 sterk af. Sinds 1950 blijft het areaal min of meer stabiel maar wordt de kwaliteit aangetast door vermesting en verzuring als gevolg van veranderingen in de luchtkwaliteit. Vergrassing door overschotten aan nutriënten (fosfaat en/of stikstof) en gebrek aan Ca + is hiervan het gevolg. Op van oudsher kalkrijkere locaties is de buffercapaciteit van de bodem nagenoeg verdwenen door de verzurende 13 augustus 2009, versie 4 Provincie Gelderland/Natura 2000 Beheerplan Veluwe (werkversie)