Laat je Voeten Spreken

Transcriptie

1

2 Universiteit van Amsterdam Masterscriptie Culturele Antropologie Laat je Voeten Spreken Op zoek naar The Real in het Straatvoetbal van Amsterdam Naam Frank de Ruiter Studentnummer Adres Tweede Leliedwarsstraat 7-1, 1015TB Amsterdam Universiteit Studierichting Onderdeel Begeleider Universiteit van Amsterdam Culturele Antropologie Masterscriptie Francio Guadeloupe Inleverdatum 21 juni 2013

3 Abstract This thesis examines the different processes of authentication by which youth construct their individual identities as Real street soccer players and how they make their culture Real. The first part is concerned with the historical narrative of Real street soccer. I will argue that there exists no such thing as one authentic version of Real street soccer as each generation develops its own authentic version of the game. The development of these styles is strongly influenced by (borrowing Appadurai's terminology) global mediascapes and ideoscapes. Members of the scene authenticate their own practices and emplace themselves within the narrative of the street that they recognize as a Real. If you are true to the ideals of the street, if you develop your own authentic style as a player, and respect the unwritten values of street soccer, that's enough to be accepted by the community as a Real street soccer player. In order for them to make their culture Real, street soccer players have to live their sport. Only in performance can they do so. Then they actually experience the sport with all their senses. Following Birgit Meyer and Michel Maffesoli, I claim that it is through the embodied experience of a performance that they feel that they belong to the style of street soccer. Sport has the capacity to unleash strong affect and this affect brings us in contact with a part in ourselves that philosophers call The Real. In the final part I want to make a theoretical argument, which consists of an integration of diverging theories of philosophers Zizek, Foucault, Badiou and Deleuze on The Real. In order to be true to their selves, street soccer players need to connect to The Real that lies hidden inside them. The aim of this research is to find out how The Real and The Symbolic are interrelated. I will argue that in spite of the efforts of global commercial forces to invoke the emergence of the Real street soccer, The Symbolic needs the Real but cannot fully incorporate it. Keywords Authenticity, The Real, popular culture, style, aesthetics, performance, street soccer, embodiment, Michel Foucault, Care of the Self, Slavoj Zizek, phenomenology.

4

5 Voorwoord In deze scriptie herken ik ook mijn eigen zoektocht naar The Real. Zoals een straatvoetballer Echtheid kan zoeken en vinden in het straatvoetbal, heb ik hem gezocht in antropologie. En zo schuilt er volgens mij een Real in elke lifestyle voor wie deze ervaart als een passie die hij diep van binnen voelt. Deze scriptie is onderdeel van het project Panna s en Akka s van de Universiteit van Amsterdam in samenwerking met cultureel platform Imagine IC. In september presenteren zij dit project over straatvoetbal als cultureel erfgoed van de stad Amsterdam met een expositie waar ik graag aan mee wilde werken. Daarnaast werd ik getroffen door een vlaag nostalgie toen ik hoorde van dit project. Ooit was straatvoetbal ook mijn Real. Het was alsof ik mijn eigen herinnering aan mijn jongensleven, waarin ik niets liever deed dan op straat voetballen, kon reanimeren. Voetballen op straat bezit een kracht die mensen verbindt. Ik heb me verbaasd dat mijn eigen fascinatie voor het spel nog steeds levend bleek. Nog altijd kan ik urenlang op een pleintje rondhangen tussen een groep jongens die daar voetbalt. Dit onderzoek heeft me ook geleerd hoe het is om me in mijn eigen stad in verschillende lagen te begeven. Vanuit de leefwereld van de jongeren op het plein stapte ik dan weer op mijn fiets, en reed ik door dezelfde straten naar een ander Amsterdam, door een onzichtbare muur mijn eigen leven in. In de eerst plaats wil ik mijn begeleider Francio Guadeloupe bedanken voor zijn enthousiaste begeleiding en de voor mij verrijkende gesprekken met verrassende, diepzinnige inzichten waarvan ik bang was dat ik de inhoud snel zou vergeten zijn als ik ze niet zou opnemen. Daarnaast projectleider Yassine Boussaid van Imagine IC voor de introductie in de wereld van het straatvoetbal. En ik wil de straatvoetballers bedanken die hun medewerking hebben verleend aan mijn onderzoek. Mijn grootste dank gaat daarbij uit naar Ed, Orry, Issy en Djuke die mij toegang hebben verleend tot hun sociale leven tijdens hun tour over de Antillen en inzichten hebben verschaft in hun groepsgedrag. What happens on the tour, stays on the tour! riepen ze meteen na aankomt op Curacao. Sorry jongens, maar daar kan een antropoloog zich niet helemaal aan houden Amsterdam, 21 juni 2013

6 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1 2. Het Echte Straatvoetbal De Straatvoetbalpleintjes in Amsterdam Straatvoetbal als Popular Culture Straatvoetbal als Esthetische Stijl De Ontwikkeling van Straatvoetbal tot Scene Van Underground naar Mainstream Straatvoetbal van Nu Conclusie Op zoek naar de Echte straatvoetballer Straatcultuur Respect Afdwingen Zelfverzekerde houding Loyaliteit Eigen Stijl Straat en Straatvoetbal komen samen: de Panna Conclusie Performance maakt straatvoetbal Echt Betekenis uit zintuiglijke ervaring Intuïtieve improvisatie als Herkenning van Echtheid Flow tijdens Performance Conclusie Op zoek naar The Real Care of the Self van Foucault The Real van Zizek The Sublime The Event van Badiou Conclusie Epiloog: 6 mei Conclusies 74 Literatuurlijst 79 Bijlage 1: Setting en Populatie 84 Bijlage 2: Reflectie op onderzoeksmethode tijdens veldwerk 85

7 1. Inleiding Een sporthal op Sint Maarten is een onwaarschijnlijke setting voor een straatvoetbalwedstrijd van vier Amsterdamse jongens. Door de open deuren zie ik palmbomen en een in felle kleuren beschilderd, vervallen barretje met golfplaten dak en wat plastic stoeltjes met daarop een paar luierende rastafari s. Binnen staan de Street Kings klaar om de vloer te betreden voor een wedstrijd tegen een selectie van de beste spelers van het eiland. Hiphop muziek schalt door de hal, de deejay staat bij ze aan de rand van het veld en kondigt ze aan in het Engels als boksers die op het punt staan ring gaan betreden. All the way from Holland, the Street Kings. Featuring Edje. Ed loopt het veld op, gevolgd door Issy Hitman, Orry and Djuke. De driehonderd mensen op de tribune klappen beleefd en de jongens blijven in het midden van het veld staan. Ze lijken verveeld, lachen wat en zwaaien naar het publiek. In tegenstelling tot de tegenstanders doen ze geen warming up maar schieten ongeïnteresseerd wat ballen op doel waar de uit Suriname ingevlogen doelman een bijrolletje moet vervullen. Normaal gesproken zijn ze veel sterker dan hun tegenstander en dat willen ze ook uitstralen. Dat is één van de ongeschreven wetten van het straatvoetbal. Altijd laten zien dat je alles onder controle hebt, of het nou zo is of niet. De nonchalance spat er vanaf. Issy heeft niet eens de moeite genomen zijn voetbalschoenen mee te nemen en ze spelen allemaal in een andere outfit afgezien van het witte Street Kings shirt. Orry houdt zijn rode pet op zodat zijn rasta s niet in de weg zitten straks. Ook dit past in de wetten van het straatvoetbal. Iedere speler heeft zijn eigen stijl. Ik verwacht hetzelfde beeld dat ik de afgelopen twee weken heb gezien dat ik met deze jongens op tournee ben op de Antillen. Ze zullen geroutineerd wat ingenieuze schijnbewegingen (akka s) laten zien waarmee ze hun tegenstanders achteloos het bos in sturen, en het zal ze af en toe lukken een tegenstander de bal door de benen zal spelen, een panna. Uiteindelijk scoren ze een paar doelpunten en een half uur later stappen ze als overwinnaars van het veld. Vandaag verloopt het anders. De eerste minuten zijn plichtmatig als altijd. Maar dan, na een gelukte akka, reageert het publiek enthousiaster dan ik gewend ben. Een gejoel zwelt aan van bovenaf de tribunes en vult de hal. De jongens moeten het ook voelen. Het lijkt alsof ze het zelf niet doorhebben maar ineens lukken dingen die eerder vaak mislukten. Een halve seconde te laat is ineens op tijd. De bal gaat sneller 1

8 van de één naar de ander en er hangt een andere energie. Djuke dartelt met een constante lach op zijn gezicht over het veld, achteloos zijn tegenstanders ontwijkend. Hij zou een smoking aan kunnen trekken, zo elegant speelt hij. Ed heeft een andere stijl, hij speelt meer op kracht en daagt zijn tegenstander uit. Als hij hem eenmaal passeert, komt hij terug voor een tweede of zelfs derde maal. Dan staat hij ineens bovenop de bal, doet zijn armen over elkaar en kijkt de jongen strak aan. De vernedering is compleet. Het publiek gaat uit zijn dak. Ik zie Orry klapperen, zijn handelsmerk. Razendsnel gaat de bal dan eindeloos van zijn linker naar zijn rechtervoet en terug. Voetbal wordt dans. Na afloop zal hij me vertellen dat hij niet doorhad dat hij precies in het ritme van de muziek zat. Dan krijgt Issy, de onverschilligheid zelf, de bal in de hoek van het veld. Hij passeert twee, drie tegenstanders, komt voor het doel, speelt de keeper uit en een schijntrap zorgt ervoor dat die ineens op de grond ligt. Dan voert hij met de bal een pirouette uit om met de rug naar het doel te eindigen, wipt de bal met zijn rechtervoet omhoog en via de hak van zijn linkervoet verdwijnt de bal met een boog over de keeper en een paar verdedigers in het doel. Ik voel een rilling door mijn lijf lopen. Na al die jaren die ik zelf heb gevoetbald, zie ik iets gebeuren dat ik niet eerder heb gezien. Alles lijkt even stil te staan. De keeper zit achterstevoren op zijn knieën een paar meter voor zijn doel, verslagen, verdedigers kijken ongelovig om zich heen, mijn vinger drukt plots niet meer op de ontspanknop van mijn fototoestel waardoor het ratelen van de sluiter stopt. Even lijkt het ook stil in de hal, tot er ineens een woest gejoel losbarst. Issy wil desondanks nonchalant als altijd teruglopen naar de middenlijn maar daar staat Ed klaar om tegen hem op te springen. Die moet het ook gevoeld hebben. Ze omhelzen elkaar. Dit moment is puur, de blijdschap Echt. Ik vraag me af wat ik gezien heb? Sport werd even kunst, nonchalance werd passie en plezier, vier jongens werden een team, en de toeschouwers kwamen samen met de spelers. En een georganiseerde performance voelde ineens Echt. 2

9 Issy scoort zijn onmogelijke doelpunt 3

10 Het is april Ik ben met de straatvoetballers Ed, Orry, Issy en Djuke op tour over de Antillen voor mijn onderzoek naar straatvoetbal. Na clinics met schoolkinderen op Bonaire, een paar toernooitjes op Curaçao en wedstrijden tegen verslaafden en gevangenen op Aruba, zijn we op Sint Maarten beland. En hier heb ik eindelijk het Echte straatvoetbal gezien. In de loop van mijn onderzoek dook het woord Echt altijd weer op. Het zat al in de eerste vraag die ik mezelf stelde toen ik aan het veldwerk voor dit onderzoek begon en op zoek ging naar de hoofdpersonen voor dit verhaal: Wie is een Echte straatvoetballer?. Hoe herken ik hem? Omdat het winter was, belandde ik bij zaalvoetbalwedstrijden omdat ik wist dat sommige straatvoetballers hier naar uitweken vanwege het weer. Dan observeerde ik publiek en spelers en vroeg mezelf en andere toeschouwers wie de straatvoetballers waren. Hoe kon ik ze herkennen? En hoe herkennen ze elkaar? Wat maakt ze een groep? Het zijn vragen waarop meestal geen makkelijk antwoord te geven is. Ook niet door de straatvoetballers zelf. Het werd mijn zoektocht om het Echte straatvoetbal te zien, het voetbal zoals ik het vroeger zelf beleefd heb toen ik dag en nacht op straat voetbalde en het voor mij ook nog Echt was. Twee wintermaanden in Nederland had ik geprobeerd de wereld van het straatvoetbal binnen te stappen om deze subcultuur te begrijpen. Door naar ze te kijken, hun wedstrijden te observeren en ze te interviewen, hoopte ik te begrijpen hoe hun wereld in elkaar zit. Tot Ed op een dag vertelde dat ze op tournee zouden gaan naar de Antillen en tegen me zei: Waarom ga je niet met ons mee? Dan leer je onze wereld pas Echt kennen. Deels zal ik de antwoorden op mijn vragen over de authenticiteit van straatvoetbal zoeken in een Symbolische benadering van de jeugdcultuur van straatvoetbal. Ik zal laten zien hoe straatvoetballers een verhaal vertellen over zichzelf 1 en hoe het straatvoetbal verbonden is met de straat. Dat is de Symbolische, de rituele kant van deze cultuur. De verbinding tussen straat en voetbal is niet altijd duidelijk zichtbaar. Als straatvoetballers zeggen dat ze van de straat zijn, claimen zij toegang te hebben tot een Waarheid: de straat. Maar zij kunnen niet duidelijk beargumenteren wat deze Waarheid is. Alsof zij toegang hebben tot een Waarheid die niet met het blote oog is waar te nemen maar er wel is. Victor Turner stelt dat performances, die hij ziet als 1 Zoals Clifford Geertz dat beschrijft in zijn onderzoek naar de Balinese cockfights waarin de inwoners van Bali door de hanengevechten een verhaal vertellen over zichzelf. 2 Mijn interpretatie van The Real in verband met straatvoetbal is mijn wetenschappelijke vertaling van 4

11 drawing boards on which creative actors sketch the designs for living that seem more suitable or interesting to them (Turner 1988: 24), aanwijzingen kunnen geven in de zoektocht naar de kennis en inzichten die Van de Port impliciete sociale kennis noemt. Performances zijn zo een setting waarin kennis die normaal gesproken niet in taal is uit te drukken, zichtbaar kan worden (Van de Port 1998: 101). Straatvoetbal is zo n performance. Het zijn de wedstrijden waarin de spelers impliciet kennis verspreiden over wie ze zijn en die ze niet kunnen uitdrukken in gesprekken. Een deel van deze scriptie is dan ook gestoeld op een fenomenologische zienswijze, in navolging van Michael Jackson die fenomenologie beschouwt als an investigation into the structures of experience which precede connected expression in language the scientific study of experience an attempt to describe human consciousness in its lived immediacy (Jackson 1996: 2). In deze scriptie zal ik antwoorden geven op de vraag hoe straatvoetballers in hun scene gevoelens van Echtheid ervaren. In het eerst deel zal ik antwoord geven op de vragen Wat is het Echte straatvoetbal? en Wie is een Echte straatvoetballer?. Ik wil inzichtelijk maken hoe straatvoetballers de straat verbinden aan gevoelens van Echtheid. Na de beantwoording van deze vragen wil ik me concentreren op de beleving van straatvoetbal als een performance waarin ik wil onderzoeken hoe straatvoetballers hun cultuur Echt maken. In het laatste deel zal ik het straatvoetbal op een Lacaniaanse wijze beschouwen als The Real. 5

12 Theoretisch Kader Straatvoetbal is iets dat van binnenuit komt, je bent ervoor geboren. Edje In een gesprek waarin Ed en ik op zoek zijn naar de Echte straatvoetballer, vertelt hij me dat hij voelt dat straatvoetbal zijn leven is en dat dit is wie hij wil zijn. Daar ligt voor hem de sleutel voor wie een Echte straatvoetballer is. Het doet me denken aan Nietzsche. In mijn achterhoofd hoor ik hem verkondigen dat de mens zichzelf vorm moet geven. Word wie je bent! Sinds de achttiende-eeuwse Romantiek zoekt de Westerse mens de zin van zijn leven minder in het dienen van God of wetenschappelijke vooruitgang, maar zoekt hij een diepere Waarheid in zichzelf. Charles Taylor omschrijft het in The Ethics of Athenticity als being true to oneself (Taylor 1991: 15). Dit gevoel is volgens hem de kern van het moderne ideaal van authenticiteit: zelfvervulling. Dit klinkt eenvoudiger dan het is. Want wie is dan die innerlijke ik waar we naar op zoek zijn en aan wie we trouw moeten blijven? Die is voor iedereen anders. En hoe puur kan deze ik zijn? Zijn we niet allemaal beïnvloed door onze omgeving, onze afkomst of de laatste reclamecampagne? Voor Nietzsche schuilt authenticiteit in de mens die de dichter van zijn leven is: het leven als kunstwerk. De straatvoetballer als kunstenaar die een oorspronkelijk werk van zijn leven maakt? Het is een constructivistische benadering in de zoektocht naar authenticiteit die zo belangrijk is in de hedendaagse maatschappij. Ook in het begrip van Michel Foucault s Care of the Self staat het ontwikkelen van jezelf centraal om zo toegang te krijgen tot een soort waarheid die in jezelf zit. Deze filosofie gaat niet uit van de aanwezigheid van een vastliggende natuur in ieder mens maar in het geloof dat ieder mens zichzelf vorm kan geven. Authenticiteit is nauw verbonden met individuele vrijheid. Het idee van vrijheid klinkt rooskleurig maar de postmoderne mens voelt zich vaak ver verwijderd van zijn ware ik. Hij ziet zijn dagelijkse werkelijkheid dan als een schijnwerkelijkheid en wil in contact komen met het Echte waarvan hij denkt te weten dat het in hem zit. Op allerlei manieren gaat hij op zoek. Bewegingen als New Age of yoga zoeken een spirituele waarheid van binnenuit. De god zit in onszelf. Anderen zoeken hem in extreme sporten als skydiven of op de toppen van de Himalaya. Deze vorm van authenticiteit is een (vaak individuele) zoektocht van de (hogere) middenklasse. Zij 6

13 gaan parachutespringen om gevoelens van Echtheid te ervaren. Hier speelt het begrip Klasse een rol. De jongeren die in op de pleinen van de grote steden in Nederland voetballen, behoren niet tot de hogere middenklasse. Ze hebben óf geen geld om te gaan parachutespringen en diepzeeduiken, óf het interesseert ze niet. Op het strand van Bonaire zitten we te kijken hoe een ouder echtpaar pogingen doet onder water te verdwijnen. Met een zuurstoftank op de rug, duikbril en flippers, staan zij op het punt de onderwaterwereld te ontdekken. Hulpeloos drijven ze aan de oppervlakte tot hilariteit van de jongens. Zijn ze wat kwijt of zo? Dat zou je ons nooit zien doen. Blanken doen altijd dit soort dingen, bergen beklimmen, diepzeeduiken. Die spanning zoeken en dan tegen elkaar zeggen Als het misgaat zijn we dood. Niks voor ons. Zie jij weleens een neger op een berg op Discovery? Nee, bij ons is het anders. Wij zeggen: Als het misgaat, is ze zwanger De jongens hebben misschien gelijk als ze opmerken dat deze mensen iets kwijt zijn maar hebben er waarschijnlijk niet over nagedacht dat deze mensen wellicht nauwer in contact willen komen met de natuur, gevoelens van Echtheid willen ervaren. Zij eten liever kip bij Kentucky Fried Chicken dan het vlees van een buffel dat ze zelf hebben geschoten tijdens een safaritrip. Ik stel dat zij wel degelijk op zoek zijn naar Echtheid maar dat deze voor hen een andere betekenis heeft. Net als Ed voelen vele straatvoetballers dat straatvoetbal een vorm van zelfvervulling is. Om een Echte straatvoetballer te zijn, moet je het van binnen voelen. Zo bepaalt het deels hun individuele identiteit. Maar ze vormen ook een groep, een scene. Authenticiteit ligt voor de straatvoetballer niet enkel in een individuele behoefte dat je trouw moet zijn aan jezelf maar dat je trouw moet zijn aan de cultuur van straatvoetbal. Dit is een andere vorm van authenticiteit. Straatvoetballers zoeken Echtheid op hun eigen terrein. Hun wereld is de straat, de grootstedelijke wereld waar jongeren vormen van verbinding zoeken. Deze verbinding vinden ze in muziek (hiphop), dans (breakdance) of andere esthetische uitingen van stijl zoals graffiti en skaten. Of straatvoetbal. Echt heeft dan de betekenis van keeping it Real. Maar hoe maken jongeren hun cultuur Real? Niet iedere jongen die op straat een balletje hoog kan houden, is een straatvoetballer. Zoals niet iedere jongen die rapt onderdeel is van de Hiphop Nation. In zijn studie naar Hiphop in Australië legt Ian Maxwell uit dat jongeren deel willen uitmaken van de hiphop cultuur door muziek 7

14 te luisteren en te maken, en zich te gedragen volgens continu veranderende regels over kleding, esthetiek, en taalgebruik (Maxwell 2003: 130). Ze delen een stijl. En dit delen van een stijl is dan de belangrijkste karakteristiek van het binden van een gemeenschap (Meyer 2009: 9). Door middel van uitingen van stijl, esthetiek en performance maken straatvoetballers hun cultuur Echt. Straatvoetballers ontwikkelen in hun verbeelding een gevoel van Echtheid van hun groep. Volgens Birgit Meyer moeten zij hun verbeelding tastbaar maken buiten het domein van hun hoofd. Kortom, om als Echt te worden ervaren, moeten de leden hun imagined community (Anderson 1991) tastbaar maken en hem in hun botten kunnen voelen. Dit doen zij tijdens de uitoefening van rituelen of performances, en by inducing bodily sensations (Meyer 2009: 5). Binnen jeugdcultuur zijn performances dé momenten waarop de leden van een groep hun cultuur Echt maken. Bij Hiphop gebeurt dit bij optredens en tijdens de battles, die zich net als de wedstrijden van straatvoetbal afspelen op de grens tussen gevecht en spel. Bij Hiphop dagen rappers elkaar uit met woorden, straatvoetballers dagen elkaar uit met hun voeten. Het draait om het afdwingen van respect en het verhogen van status, terwijl de uitdaging tijdens deze performance tevens een basis vormt voor het in stand houden van de gemeenschap. Maxwell stelt dat binnen de Hiphop scene jongeren niet expliciet bezig zijn hun eigen identiteit te bepalen. Ze zijn eerder bezig to align their selves with Hiphop (Maxwell 2003: 18). Tijdens een performance geven zij een representatie van een reeds bestaande culturele essentie. Hiphop is dan niet iets dat zij iets hebben gecreëerd. Nee het was er altijd al, wachtend om te worden uitgevoerd. Het moment waarop zij die representatie inzetten, is wat Judith Butler een essence fabrication noemt (Maxwell 2003:36). Deze vorm van vertegenwoordiging is gebaseerd op het gezamenlijk geloof in de Echtheid van hun stijl. Zo bezien ligt ook in straatvoetbal een Waarheid besloten die de jongeren die het spelen willen uitdragen. Ik wil onderzoeken of de straatvoetballers op een soortgelijke manier hun cultuur Echt maken. Zien straatvoetballers zichzelf als vertegenwoordigers van de wereld van straatvoetbal? Straatvoetbal is niet langer de authentieke, in de zin van pure oorspronkelijke culturele uiting die het vroeger misschien was. Voetbal als sport is puur, meer dan een bal en elkaar heb je niet nodig. Dat bepaalt mede de schoonheid en verklaart de aantrekkingskracht. Maar de vorm die het straatvoetbal tegenwoordig 8

15 heeft, is mede bedacht door multinationals als Nike die het spel populair wilden maken onder een groot publiek. Straatvoetbal is in die zin een constructie. Multinationals hebben handig ingesprongen op het feit dat de ontplooiing van een authentieke Zelf een zeer belangrijke waarde is in onze hedendaagse samenleving. Zelfvervulling, worden wie je bent... Just do it! zou Nike er als slogan achter kunnen plaatsen. Straatvoetbal is verbonden met commercie en is beïnvloed door andere culturele vormen zoals Hiphop. Het zijn voorbeelden van globaliseringsprocessen die zo kenmerkend zijn voor de tijd waarin wij leven. Appadurai brengt deze processen onder in vijf scapes die ons in staat stellen onze globale culturele economie te onderzoeken (Appadurai 1990: 6-7). Binnen het straatvoetbal dringen met name mediascapes en ideoscapes de cultuur binnen in de gedaante van massamedia (commercials, YouTube) en de ideologie van de straat. Hiermee is het niet mijn bedoeling aan te tonen dat straatvoetbal geen authentieke uiting van stijl kan zijn maar het stelt me in staat te laten zien hoe processen als mediascapes en ideoscapes invloed hebben op de constructie van straatvoetbal als cultuur en de manier waarop jongeren hun cultuur vertegenwoordigen. De scapes zijn niet bepalend voor de vorming van culturele processen. Uiteindelijk vindt het individu, de straatvoetballer in dit geval, zelf zijn weg binnen deze vijf invloedsferen en kiest hij (deels onbewust) welk materiaal hij gebruikt om zijn cultuur Echt te maken (Maxwell 2003: 63). Mediascapes en ideoscapes zijn ook van belang als ik probeer te verklaren waarom de ene wedstrijd door spelers en publiek kan worden herkend als een performance waarbij het Echte straatvoetbal is gespeeld en een andere wedstrijd niet. Wanneer is een performance Echt straatvoetbal? Dit is vaak niet rationeel te verklaren. Echtheid is in die zin ongrijpbaar. Soms is het er en het kan ook ineens verdwenen zijn. Zoals de wedstrijd op Sint Maarten begon als een georganiseerd evenement en zich ontpopte tot een performance van Echt straatvoetbal. Dan zijn er momenten waarop ineens alles lukt. En zijn er gebeurtenissen zoals mijn waarneming dat Orry ongemerkt in het ritme van de muziek zijn bewegingen maakt. Dat zijn momenten waarop publiek herkent dat het de Echte vorm van straatvoetbal ziet en de spelers voelen dat zij hun cultuur Echt maken. Op mij had het nog een ander effect. Ik had het gevoel toeschouwer te zijn van iets bijzonders en dit had een esthetische dimensie die onverwacht was en die ik niet kon verklaren. Het was een moment waarop The Real zich aandient. 9

16 Straatvoetbal heeft het in zich, net als andere sporten, om heftige lichamelijke en geestelijke ervaringen (affect) op te roepen die de mens in staat stelt in contact te komen met een deel van zichzelf dat filosofen, in navolging van Jacques Lacan, The Real noemen. Michel Foucault werkt zijn ideeën over The Real uit in een ethiek die hij, zoals gezegd, Care of the Self noemt. Hij stelt dat de mens affect nodig heeft om het diepste van zijn wezen te kunnen uiten en zo te voelen dat hij dichter bij zichzelf staat. De beleving tijdens een performance is een gelegenheid waarbij een straatvoetballer deze heftige lichamelijke en geestelijke ervaring kan hebben om zo toegang te krijgen tot The Real. Gilles Deleuze neemt het werk van Foucault als uitgangspunt voor zijn eigen theorie over The Real en legt uit hoe de mens zichzelf vorm geeft door externe krachten als mediascapes aan te wenden om zo een Waarheid in zichzelf te vinden (O Sullivan 2010: 60). Slavoj Zizek en Alain Badiou interpreteren The Real anders. Zij volgen Lacan in de gedachte dat The Real verbonden is met het onbewuste, een Leegte die onbereikbaar is voor de mens. Daarnaast richten zij zich minder op de ethiek van de individuele Zelf en meer op het bestaan van The Real binnen een gemeenschap. Tenslotte is het werk van Zizek en Badiou vooral politiek georiënteerd. Zizek stelt dat een gevoelstoestand waarin de mens plezier of genot ervaart essentieel is om te kunnen geloven in het bestaan van de gemeenschap (Zizek 1993: 202). Enjoyment voelen, plezier hebben, dit is ook een belangrijk aspect in gedrag van jongeren dat echter makkelijk wordt vergeten in sociale analyses. Straatvoetballers voelen weliswaar de behoefte hun cultuur Echt te maken maar het plezier dat zij hebben is minstens zo belangrijk. Robin Kelley legt in zijn boek Yo mama s disfunktional uit hoe veel sociaal onderzoek in de Verenigde Staten zich jarenlang heeft gericht op het verklaren van uitingen van popular culture (zoals taalgebruik, lifestyle, muziek) als vormen van expressie van bewoners van achterstandswijken in grote steden als antwoord op hoe zij moeten omgaan met hun leefomstandigheden, racisme en armoede. Zij hebben geen oog gehad voor het feit dat vele bewoners deze activiteiten ook doen als uitingen van stijl en esthetiek, en omdat het ze plezier geeft (Kelley 1997: 17). De ervaring van The Real gaat verder dan plezier. In deze studie zal ik het onder andere onderzoeken in ervaringen van de voetballers als zij in een flow zitten. Dan ervaren zij een gevoel van leegte, the semantic void (Zizek 1993: 202). 10

17 Tegelijkertijd is dit een gevoel dat de jongens met elkaar delen omdat ze het in elkaar herkennen. Dit schept een band. Het is een gevoel dat onbeschrijflijk is, een intense Leegte, en het moet de straatvoetballers met elkaar verbinden opdat zij een gemeenschap vormen. Deze bestaat zo lang zij erin geloven. Het straatvoetbal is een vorm van jeugdcultuur die tien jaar geleden haar hoogtepunt kende en de laatste jaren minder populair is geworden. Kan ik dit verklaren uit deze theorie van Zizek? Ook Alain Badiou gaat in zijn werk uit van het bestaan van een Leegte in de werkelijkheid en dat vanuit deze Leegte een nieuwe werkelijkheid kan ontstaan. Hij doelt daarbij veelal op processen rond het ontstaan van revoluties. Er bestaat een werkelijkheid met groepen die kunnen worden ingedeeld in bestaande categorieën, op basis van ras of klasse. Echter, vanuit het niets kan een Event plaatsvinden waardoor The Real zich aandient en een nieuwe werkelijkheid zichtbaar wordt. Heb ik op Sint Maarten zo n Event waargenomen? Uiteraard is de werkelijkheid die ik daar heb waargenomen geen politiek spanningsveld. Maar door mijn ervaring in de sporthal te beschouwen als een Event kan ik een verklaring geven of het ertoe bijdroeg dat het publiek en de straatvoetballers het gevoel kregen deel uit te maken van iets Echts. 11

18 Na afloop van de wedstrijd op Sint Maarten rijden we in het donker door de bergen terug. Ik bedenk me dat dit tijdens de tour het de eerste keer is geweest dat ik de beleving heb gehad Echt straatvoetbal te hebben gezien. Tot aan vanavond had ik rond de wedstrijden die we speelden nog nauwelijks een notie van authenticiteit waargenomen. Elke performance was staged met mooie rollen voor de jongens als acteurs in een groter spel. Achterin de auto zitten Ed en Issy gebroederlijk naast elkaar en ook zij zijn in gedachten weer bij de wedstrijd van vanavond. Dit is mijn heroïne, hoor ik Ed zeggen terwijl hij uit het raampje kijkt, One hit: als je eenmaal weet hoe het voelt, ga je er altijd weer naar op zoek. Issy, die meestal niet het achterste van zijn tong laat zien, snapt hem. Dat had ik echt even nodig. Dit heb ik gemist zeg! Ed vult hem weer aan, Vroeger was het in Amsterdam ook zo, op het Iepenpleintje en het Nike plein. De jongens delen een herinnering uit het verleden. Toen het Echte straatvoetbal werd gespeeld. Edje en Issy na afloop: Dit is mijn heroïne..! 12

19 Hoofdstuk 2: Het Echte straatvoetbal De beleving van Echtheid die de jongens beleefden op Sint Maarten ontstond door een herinnering aan het straatvoetbal van toen. Zij beoordelen de authenticiteit van hun cultuur op het bestaan van een historisch gegronde, originele versie van straatvoetbal. Hieronder geef ik een kritische reflectie op hun geschiedschrijving van het straatvoetbal in Amsterdam aan de hand van een aantal ontmoetingen die ik had met enkele Amsterdamse straatvoetballers van toen en nu. Ik wil laten zien hoe het straatvoetbal haar authentieke vorm kreeg in de hoofden van deze jongens. 2.1 De Straatvoetbalpleintjes in Amsterdam Kijk, hier stond een muurtje. Die liep van de ene kant van het pleintje tot de andere. En daar zaten we op.. Het was winnaar blijft staan dus het team dat verloor, schoof achteraan het muurtje. En daar zaten dan wel twintig of dertig jongens te wachten op hun beurt, te kijken naar de panna s en de mooie bewegingen. Herbie Ik loop met Herbie (45) over het Iepenplein. We staan op zijn grondgebied. Dit is de plek waar hij opgroeide en elke stoeptegel kent. Lachend vertelt hij over die goeie ouwe tijd en ik zie aan zijn ogen dat hij in zijn verbeelding de drukte en gezelligheid op het plein terugziet. Tot een paar jaar geleden was dit een populair straatvoetbalplein in Amsterdam Oost. Herbie was er bij in die jaren dat hij met zijn vrienden voetbalde op dit plein. Hij zat vaker op het muurtje dan dat hij op het veld stond. En dan keek hij naar jongens als Edje, Issy, Orry en Djuke die hier ook kwamen. Ik was klein en gedrongen, had een goed rechterbeen en een afstandsschot maar ook O-benen zodat ik makkelijk een panna kon krijgen. Ik neem hem nog eens op. Ondanks zijn geringe lengte is hij een stevige verschijning. Surinaamse roots, kaalgeschoren hoofd en ringbaardje langs zijn kaken. Hij is meester in enkele vechtsporten waarmee hij zijn respect afdwong in de wijk. Nog altijd is hij een bekend gezicht in de wijk. Een autoriteit ook en dat had hij nodig in al die jaren dat hij als dé scheidsrechter optrad bij alle straatvoetbal toernooien in de stad. 13

20 Ik woonde daar boven de slager en ik kon het pleintje zien vanaf mijn balkon. Dan keek ik naar buiten en als ik ze zag, hop, schoenen aan en dan ging ik weer Als ik hier nu langsloop zie ik niemand meer. De gemeente heeft het plein verbouwd en ongeschikt gemaakt voor straatvoetbal. Het klopt. Er staat een formatie van rotsblokken in het midden van het plein die als kunstwerk moet dienen en verspreid over het plein staan lantaarnpalen die de ruimte onderbreken. Het past in het beeld van de stedelijke vernieuwing in Amsterdam zoals die vanaf 1997 heeft vorm gekregen. Het hoofddoel van dit beleid was de bevolkingssamenstelling in de oude stadswijken diverser te maken en een levendiger buurtleven te realiseren. Door een vermindering van het aantal lageinkomenshuishoudens in de wijk en een betere mix met bewoners uit hogere inkomensgroepen zou meer balans ontstaan tussen verschillende bevolkingsgroepen (Van Beckhoven & Van Kempen 2003: 853). De observatie van Herbie laat zien dat dit beleid kan leiden tot onverwachte en soms averechtse effecten. Het Iepenplein ligt er nu meestal leeg bij De jongens moeten maar ergens anders voetballen. Bij het Oosterpark is nog wel een pleintje maar daar voetbalt niemand. Want er is geen audience! Hier komen mensen langsrijden, mensen komen op bezoek en kijken dan naar beneden door het raam om te zien wat er beneden gebeurt. Dat is je publiek! Herbie Atta (25) is een straatvoetballer die opgroeide in Amsterdam West. Nu speelt hij professioneel zaalvoetbal in de Eredivisie en is hij minder op straat te vinden dan in zijn jeugd toen hij opgroeide in de buurt van het Louis de Visserplein. Dat was zíjn playground. Al sinds zijn jeugd voetbalt hij hier en ook nu nog speelt hij er af en toe met wat vrienden. Dan app-en ze elkaar na hun werk en spelen ze s avonds zolang het licht is. Dit plein is nog als vroeger. Het asfalt ligt er nog en de huizen rondom hebben de balkons die het plein de uitstraling van een arena geven. Sommige pleintjes zijn heel erg mooi, maar niemand komt daar. Het heeft met de sfeer te maken, niet met het plein zelf. Dat kan een klein pleintje zijn van tien bij tien meter, maar als iedereen met status daar gezien wil worden, dan is dat een Echt straatvoetbal pleintje. Atta 14