achtergrond Tekst: Peter Boorsma, foto s: Karel Zwaneveld/ANP, bewerking Curve
|
|
- Clara Bosmans
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 14 achtergrond Tekst: Peter Boorsma, foto s: Karel Zwaneveld/ANP, bewerking Curve Vijftig jaar feesten van
2 FORUM 27 MAART Momenteel buigt het kabinet zich over de vraag hoe we de resterende 100 miljard aan aardgasbaten op een toekomstbestendige wijze kunnen investeren. Dat zou fijn zijn, want de eerste 160 miljard blijkt grotendeels verjubeld. Waarom eigenlijk? Aardgasbaten decennialang verkwist Apart fonds geblokkeerd door Jelle Zijlstra Ook Duisenberg liet zich aan de kant zetten het aardgasgeld Als we de Groningse hoogleraar duurzaamheid en financiële instellingen Bert Scholtens mogen geloven hadden we al dat aardgas beter in de grond kunnen laten zitten. Rijkdom maakt niet gelukkig, is namelijk zijn stelling. In landen met veel natuurlijke rijkdommen is de groei significant lager dan in landen met weinig hulpbronnen, stelt Scholtens in 2004 in een artikel in het economenblad esb. De opbrengsten van de verkoop van het aardgas stuwen de wisselkoers omhoog, waardoor de internationale concurrentiepositie verslechtert. Overheden bedenken leuke projecten die geen positieve maatschappelijke baten met zich meebrengen. Een voorbeeld daarvan is volgens Scholtens de Betuwelijn. De aanwezigheid van veel makkelijk geld verlaagt de prikkel om te investeren in bijvoorbeeld onderwijs of te bezuinigen als dat nodig is. Scholtens concludeert dan ook dat Nederland ondanks alle aardgasmiljarden slechter heeft gepresteerd dan veel landen zonder dergelijke baten. Scholtens is niet de enige die met lede ogen terugblikt en constateert dat er van de 160 miljard euro aan aardgasbaten van de afgelopen vijf decennia maar weinig is terug te vinden. Ook economiehoogleraar Flip de Kam eveneens uit Groningen spreekt van de verkwisting van een bodemschat. Naar zijn oordeel zorgden de gasbaten er in de jaren zeventig voor dat er veel te laat is ingegrepen in de alsmaar groeiende overheidsuitgaven, vooral aan uitkeringen. Nu is inderdaad moeilijk na te gaan waar al het geld van het aardgas is gebleven omdat dit tot 1996 rechtstreeks in de algemene middelen vloeide. Pas daarna is ongeveer een derde deel van de aardgasopbrengsten gebruikt voor investeringen in onder andere infrastructuur. Alles wat voor 1996 binnenkwam is verjubeld, aldus kritische waarnemers. Maar hoe komt het eigenlijk dat de (eindige) aardgasbaten tenminste veertig jaar lang nooit geïnvesteerd zijn? Waarom heeft de overheid nooit geld opzij gezet voor toekomstige welvaart? De vraag is extra pregnant nu blijkt dat andere landen wél hun energieopbrengsten hebben belegd of geïnvesteerd. Zo heeft Noorwegen in 1990 een staatsbeleggingsfonds ingesteld waar inmiddels 300 miljard euro in zit en waar de Noren nog decennia plezier van zullen hebben. En in Nederland werd in de negentiende eeuw ook anders aangekeken tegen de besteding van dit soort gelden. De opbrengst van het Cultuurstelsel in Nederlands-Indië het batig slot is bijvoorbeeld grotendeels gebruikt voor de aanleg van spoorlijnen in de tweede helft van de negentiende eeuw. Het in 1830 ingevoerde Cultuurstelsel verplichtte Javaanse e
3 16 FORUM 27 maart 2008 Jelle Zijlstra Minister van Financiën (kabinet-de Quay) Aardgasinkomsten niet belangrijk genoeg voor apart fonds Ruud Lubbers Minister van Economische Zaken (kabinet-den Uyl) Gasbaten zijn geen zegen maar een vloek Wim Duisenberg Minister van Financiën (kabinet-den Uyl) Liever geld naar investeringen dan naar uitkeringen boeren een vijfde deel van hun land en hun tijd te besteden aan de teelt van exportgewassen zoals koffie, suiker en indigo. Deze producten werden vervolgens verkocht door de Nederlandsche Handelmaatschappij. Dat legde de kolonisator geen windeieren want al in 1850 bedroegen de opbrengsten 18 miljoen gulden, 23 procent van de totale rijksinkomsten. In 1860 was dit zelfs 26 miljoen, 28 procent van de rijksinkomsten. Van dit batig slot zijn veel infrastructurele werken, zoals kanalen en bruggen, betaald. Aanvankelijk vond men dat de aanleg van spoorlijnen een zaak was van particulier initiatief. Maar de uitbreiding van het spoorwegnet bleef in Nederland achter bij dat van de omringende landen. In 1860 is het minister Van Hall geweest die ervoor zorgde dat het geld uit Indië werd ingezet voor de aanleg van spoorlijnen. De exploitatie werd overgelaten aan particuliere maatschappijen. Een aantal van de zo aangelegde spoorlijnen is nog steeds in gebruik. Dat de overheid in die tijd een heel andere taakopvatting had mag blijken uit dat er in 1860 vrijwel niets werd ge- Allerlei linkse wensen konden eindelijk gehonoreerd worden foto: Yves Boucau/anp foto: Pierre Crom/anp foto: mae/anp ïnvesteerd in onderwijs of gezondheidszorg. Verkeer & Waterstaat was goed voor 9 miljoen gulden aan bruto investeringen; 10 procent van de totale overheidsuitgaven van 93 miljoen. In 1870 werd 16 miljoen geïnvesteerd in Verkeer & Waterstaat, 17 procent van de totale uitgaven. Slochteren Voor een antwoord op de vraag warom de gasbaten in de vorige eeuw niet zijn geïnvesteerd moeten we terug naar begin jaren zestig, kort na de ontdekking van de gasbel in Slochteren in Van meet af aan was het duidelijk dat het ging om een van de grootste gasvoorraden van Europa. Toch werd de voorraad aanvankelijk veel te laag ingeschat op 300 miljard kubieke meter. In 1963 dacht men al dat het ging om minstens miljard kubieke meter (tegenwoordig weet men dat het in werkelijkheid miljard was). De toenmalige minister Jan de Pous van Economische Zaken had zijn Aardgasnota toen al door de Tweede Kamer geloodst. De staat kreeg 70 procent van de opbrengsten, waarvan een deel door een directe deelneming in de exploitatiemaatschappij en een ander deel uit de vennootschapsbelasting op die maatschappij (zie kader De verdeling van het aardgasgeld ). Het idee was het aardgas zo snel mogelijk te verkopen. In de eerste plaats omdat men de voorraad te laag inschatte. In de tweede plaats omdat men verwachtte dat kernenergie fossiele brandstoffen snel zou vervangen. Mede daarom wordt het gas tegen veel te lage prijzen verkocht aan landen als Duitsland, België en Italië. Ook werd een ambitieus project gestart om het aardgas naar alle Nederlandse huishoudens te brengen en alle bestaande fornuizen geschikt te maken voor aardgas. Allemaal met het idee een beperkte hoeveelheid gas zo snel mogelijk te gelde te maken. De Pous wilde deze bijzondere inkomsten in een apart fonds storten met de bedoeling te sparen en incidenteel te besteden aan projecten om de Nederlandse economie te versterken. Zijn angst was dat het geld anders gebruikt zou worden om de publieke uitgaven te verhogen. Het idee werd echter geblokkeerd door de toenmalige minister van Financiën en latere president van De Nederlandsche Bank Jelle Zijlstra. Hij zag liever geen aparte fondsen. Die zouden bewindslieden alleen maar in de verleiding brengen extra uitgaven te doen en te ontsnappen aan de begrotingsdiscipline. Bovendien achtte hij de aardgasinkomsten qua omvang (toen nog) niet belangrijk genoeg. Oliecrisis De discussie over het aardgas laaide weer op in de jaren zeventig toen de olieprijs, waaraan de gasprijs gekoppeld was, snel begon te stijgen. Door de prijsstijging schoot ook de winst van Shell en Esso, de particuliere ondernemingen die de gasvelden exploiteerden, omhoog. Na langdurige onderhandelingen bedong de staat uiteindelijk een groter aandeel in de gaswinsten. Sindsdien vloeit 95 procent van de aardgasopbrengsten in de schatkist. Dankzij de nieuwe verdeelsleutel en de prijsstijgingen groeiden de gasbaten tijdens de tweede oliecrisis in 1981 tot 9 miljard euro, 17 procent van de totale rijksinkomsten. In 1985 was dit 11 miljard euro 16 procent van de rijksinkomsten.
4 FORUM 27 MAART De verdeling van het aardgasgeld Het was Ruud Lubbers, minister van Economische Zaken in het kabinet-den Uyl ( ) en de latere premier, die het hogere staatsaandeel had bedongen. Maar Lubbers was zich tegelijkertijd ook bewust van het gevaar van grote hoeveelheden makkelijk geld. De gasbaten zijn geen zegen maar een vloek, zei hij hierover in 1976 in een speech voor studenten van de Erasmus Universiteit. Hij vond dat de opbrengsten van het aardgas ten koste gingen van de discipline en de kritische blik op publieke uitgaven. Lubbers duidde daarmee op een fenomeen dat later bekend werd als de Dutch disease. Nederland leefde op te grote voet. De ruime beschikbaarheid van makkelijk geld bracht eerst het kabinet-den Uyl en later het kabinet-van Agt/ Wiegel ( ) in de verleiding veel te veel uit te geven aan uitkeringen om zo de sociale vrede te bewaren. Pas veel te laat werd begonnen met de broodnodige bezuinigingen om de overheidsfinanciën weer op orde te brengen en minder afhankelijk te maken van gasbaten. De enorme inkomsten uit de verkoop van gas leidden in de jaren zeventig en tachtig ook tot een overschot op de betalingsbalans waardoor de wisselkoers omhoog werd gestuwd. Hierdoor verslechterde de internationale concurrentiepositie van andere sectoren omdat hun producten duurder werden. Binnen het ministerie van Economische Zaken wilden we het idee van De Pous voor een aardgasfonds weer oppakken, De aardgasbel bij Slochteren is in 1959 ontdekt door de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM), een samenwerkingsverband van Shell en Esso. Het gas was eenvoudig te winnen en eigenlijk was meteen al duidelijk dat de staat zoveel inkomsten niet zomaar aan particuliere ondernemingen kon gunnen. Minister De Pous van Economische Zaken startte daarom onderhandelingen met de oliemaatschappijen over deelname van een staatsbedrijf in de exploitatie van het gas. Dat werd Energiebeheer Nederland (EBN), tot 1989 een volle dochter van DSM (destijds zelf een staatsbedrijf). De NAM en EBN vormen samen de Maatschap Groningen, dat het Groningerveld exploiteert. Het gas werd exclusief verkocht aan de Gasunie, dat zorg draagt voor inkoop, transport en verkoop van gas. Sinds 2007 zorgt Gasunie voor het transport en het nieuwe bedrijf Gasterra voor de verkoop. De Nederlandse staat verdient op twee manieren aan het aardgas; door de deelneming en door de vennootschapsbelasting. herinnert Lubbers zich nu over zijn periode als minister van Economische Zaken. Maar al snel concludeerden we dat de kaarten nog steeds hetzelfde lagen en het plan onhaalbaar was. Toen is het idee ontstaan van de Wet investeringsrekening (wir ) waarmee we toch geld opzij konden zetten en investeringen aan konden jagen. Het verbaasde hem overigens dat de toenmalige minister van Financiën Wim Duisenberg helemaal niet afdong op de kosten van de wir. Toen ik hem ernaar vroeg vertelde hij me dat hij het geld liever uitgaf aan investeringen dan aan de werkgelegenheidsprojecten van onze collega van Sociale Zaken Boersma. e Totale aardgasbaten per jaar in miljarden euro s bron: ez
5 18 FORUM 27 maart 2008 In de periode , de jaren van de wir, is in totaal 20 miljard euro uitgekeerd aan premies en toeslagen voor bedrijfsinvesteringen. Met de wir was dus maar een klein deel gemoeid van de opbrengsten van het aardgas, in die periode ruim 70 miljard euro. Pas begin jaren negentig kwam het idee voor een apart investeringsfonds weer op. Iets dat resulteerde in de instelling van het Fonds Economische Structuurversterking (fes) in 1996, waaruit met aardgasgeld en geld verdiend met de verkoop van staatsdeelnemingen projecten worden betaald om de infrastructuur te verbeteren. Onder andere de Betuwelijn, de hsl en milieumaatregelen worden uit het fes gefinancierd. Sinds de oprichting is 16,5 miljard euro van de aardgasbaten in dit fonds gestort. Nederland heeft ondanks alle aardgasmiljarden slechter gepresteerd dan veel landen zonder dergelijke baten Voorraden Maar waarom heeft het zolang geduurd voordat de Nederlandse overheid (een deel van) de gasbaten is gaan investeren in toekomstgerichte projecten? Begin jaren zestig wilde minister De Pous de opbrengsten wel degelijk investeren maar door de oppositie van Zijlstra kreeg hij zijn plan er niet door. Mogelijk heeft ook meegespeeld dat men er aanvankelijk geen idee van had hoe omvangrijk de opbrengsten van het aardgas zouden zijn. De ramingen van de voorraden moesten zo vaak naar boven worden bijgesteld dat er op een gegeven ogenblik werd gesproken van het wonder van Slochteren. Begin jaren zeventig, toen de aardgasopbrengsten omhoog schoten, ontstond een nieuwe kans om het geld op een duurzame wijze te gaan besteden. Maar de tijdgeest was er absoluut niet rijp voor, aldus hoogleraar openbare financiën aan de Universiteit Twente Peter Boorsma. Er kwam een linkse regering aan het bewind, precies op het moment dat het aardgasgeld in steeds grotere hoeveelheden binnenstroomde. Allerlei linkse wensen konden eindelijk gehonoreerd worden. Zo wilden de coalitiepartijen D66 en ppr in het kabinet-den Uyl alleen akkoord gaan met afsluiting van de Oosterschelde als gekozen werd voor de stormvloedkering die eb en vloed niet zou verhinderen. Maar die variant was wel 750 miljoen euro duurder dan een gewone dichte dam. De oplossing werd gevonden door een greep in de aardgaskas te doen. Bovendien was het Keynesiaanse denken in die jaren nog steeds dominant, aldus Boorsma. Dus toen na de oliecrisis van 1973 de eerste tekenen van economische neergang zich aankondigden en de werkloosheid opliep, werden alle beschikbare middelen ingezet om de overheidsuitgaven te vergroten en zo de economie weer op gang te helpen. En ook deze keer was Nederland overvallen door de gebeurtenissen, aldus Harry Notenboom, destijds financieel woordvoerder van de toenmalige Katholieke Volkspartij (kvp) in de Tweede Kamer. Zowel de oliecrisis als de forse stijging van de aardgasbaten kwamen heel plotseling, aldus Notenboom. Daarbij kwam dat Duisenberg op dat moment nog maar weinig politieke ervaring had en zich de eerste jaren als minister van Financiën makkelijk aan de kant liet zetten door mensen als Den Uyl en Boersma. y
Les Ons gas raakt op
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Ons gas raakt op Werkblad Les Ons gas raakt op Werkblad Aardgas bij Slochteren In 1959 deed de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in opdracht van de regering een proefboring
Nadere informatieMiljoenennota in begrijpelijke taal
Samenvatting Miljoenennota in begrijpelijke taal D66 krijgt het voor elkaar 20180920102008_1837.adpro.indd 1 9/20/2018 10:20:25 AM Wat is de Miljoenennota? 2 Elk jaar presenteert de minister van Financiën
Nadere informatieTrefwoorden: aardgasbaten, Fonds voor Economische Structuurversterking (FES), Sovereign Wealth Fund
Tijdschrift voor Openbare Financiën 15 Afscheid van FES? K. Koedijk* Samenvatting Het Groninger aardgasveld dat in 1959 werd ontdekt, heeft al bijna 200 miljard euro aan aardgasbaten opgeleverd. Deze aardgasbaten
Nadere informatiePraktische opdracht Economie Euro
Praktische opdracht Economie Euro Praktische-opdracht door een scholier 1619 woorden 17 februari 2003 6,7 12 keer beoordeeld Vak Economie 1 Onderzoeksvraag. Mijn onderzoeksvraag is: Wat zijn de voor- en
Nadere informatieIk ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 5-6. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door
De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug, want ik moet even iets zeggen over
Nadere informatie'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop
FD: Economie & Politiek door Siem Eikelenboom 28 augustus 2015 'Geheime' kunstcollectie Imtech komt in de verkoop Karel Appel, 'Bloem met blauwe ogen' (1977) 'Als je de ontvangsthal van Van Rietschoten
Nadere informatieKRAAN KÁN DICHT Tweede Kamerfractie februari 2015
DE KRAAN KÁN DICHT Tweede Kamerfractie februari 2015 Er gaat niets boven Groningen. En niets mag boven de veiligheid van de Groningers gaan. Daarom moet de gaskraan dit jaar nog fors dicht. Naar maximaal
Nadere informatieF r a n c i s c u s. v a n. Leven met aandacht. w e g D e. Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot
Leven met aandacht Erfgoed Congregatie Zusters Franciscanessen van Oirschot w e g D e v a n F r a n c i s c u s 2 Leven met aandacht Inhoud 1 De weg van Franciscus 9 2 De oprichting van de congregatie
Nadere informatieOverheid en economie
Overheid en economie Overheid en economie Het aandeel van de overheid in de economie, de overheid als actor en de overheid op regionaal niveau, een verkenning Inleiding Het begrip economische groei komt
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatiehttp://www.economiepagina.com - Alle nuttige economielinks bij elkaar!
Opgave 1 Gulden (ƒ) wordt euro ( ) Geld is een (1) aanvaard ruilmiddel. De maatschappelijke geldhoeveelheid in Nederland bestaat uit munten, bankbiljetten en (2). De komende jaren worden de functies van
Nadere informatieIk ben Sim-kaart. Mobiel bellen groep 7-8. De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag. Aangeboden door
De Simkaart is een meisje, tikkeltje ondeugend en een echte kletsgraag Hoi! Blijf even aan de lijn. Ik zit namelijk op de andere. Wacht even. Hoi, ik kom zo even terug want ik moet even iets zeggen over
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010
Speech van commissaris van de koningin Max van den Berg, Bevrijdingsdag, Leek, 5 mei 2010 Dames en heren, [Inleiding] In de zomer van 1946 voer een schip van Thailand naar Nederland. Een kleine Nederlandse
Nadere informatieE F F E C T U E E L. augustus 2011-18. Slachtoffer van eigen succes? Hilaire van den Bergh
E F F E C T U E E L augustus 2011-18 Slachtoffer van eigen succes? Hilaire van den Bergh Hilaire van den Bergh werkt bij BCS Vermogensbeheer B.V. te Rotterdam. De inhoud van deze publicatie schrijft hij
Nadere informatieBesteding van aardgasbaten: feiten, cijfers en scenario s
2014 Besteding van aardgasbaten: feiten, cijfers en scenario s Besteding van aardgasbaten: feiten, cijfers en scenario's De tekst van Besteding van aardgasbaten: feiten, cijfers en scenario's is vastgesteld
Nadere informatiePatriottisch beleggen: investeren in de B.V. Nederland?
Patriottisch beleggen: investeren in de B.V. Nederland? 1. In het politieke debat in Nederland (en overigens ook in andere Europese landen) is beleggen in eigen land een hot topic. Dat is ongetwijfeld
Nadere informatieKenneth Wyffels 2L2 19 JAARTAAK SEI 2011-2012
Kenneth Wyffels 2L2 19 JAARTAAK SEI 2011-2012 April- 30/04/ 12 Artikel 1. Jean-Luc Dehaene van de CD&V kan bijna 3 miljoen euro opstrijken. Door een aantal jaar geleden een pakket aandelenopties te kopen
Nadere informatieExcellenties, Dames en heren,
Alleen de uitgesproken tekst geldt. Welkomstwoord van drs. Ank Bijleveld-Schouten, Commissaris van de Koningin in de provincie Overijssel, bij de opening van de relatiebijeenkomst Lente in Overijssel,
Nadere informatieHierbij doe ik u toekomen het Jaarverslag 2010, Delfstoffen en aardwarmte in Nederland en het Jaarverslag 2010 van Energie Beheer Nederland B.V.
> Retouradres Postbus 20101 2500 EC Den Haag De Voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 22 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal voor Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 30 2594 AV Den
Nadere informatieTitel De gasbel onder Nederland
De gasbel onder Nederland Het ontstaan van gas en zout in de Nederlandse bodem Korte lesomschrijving In deze les maken leerlingen kennis met het ontstaan van de gasbel onder Slochteren in de provincie
Nadere informatieDe economische wereldcrisis
De economische wereldcrisis (9.2) Onderzoeksvraag: Wat waren de oorzaken van de economische wereldcrisis van 1929 en waarom duurde die crisis zo lang? Kenmerkend aspect: De crisis van het wereldkapitalisme.
Nadere informatieWat doet Den Haag met mijn geld?
65 jaar begroten PRINSJESDAG SPECIAL Wat doet Den Haag met mijn geld? Er lijkt jaar na jaar maar weinig te veranderen in de rijksbegroting. Tot je al die Miljoenennota s naast elkaar legt Tekst: Paul Scheer
Nadere informatieHerdenking Frans Andriessen Maart 2019
Herdenking Frans Andriessen Maart 2019 Als Frans in de Kamer komt, heeft zijn naam bij voorbaat een vertrouwde klank, zo was in 1967 te lezen in een blad van de Katholieke Volkspartij, de KVP. Het scheelde
Nadere informatieKijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord
Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord Korte omschrijving werkvorm: De leerlingen bekijken een filmpje van de NOS, van maandag 29 oktober. Daarna beantwoorden ze vragen over dit
Nadere informatieMag ik dan nooit meer stoppen met werken?
Mag ik dan nooit meer stoppen met werken? 67 vragen over aow-vragen en uw pensioen (Uit AD van 1-11-2016) De AOW-leeftijd gaat in 2022 met drie maanden omhoog voor iedereen die na 1954 geboren is. Reden
Nadere informatieJan Smeets over Pinkpop in Geleen:
Jan Smeets over Pinkpop in Geleen: Soms lijkt het alsof er meer is gebeurd, 4 Misschien dat het met het ouder worden te maken heeft, maar Pinkpop Geleen is één en al nostalgie, aldus Mr. Pinkpop Jan Smeets.
Nadere informatieMinisterie van Financiële Alternatieven plechtig geopend in...
1 sur 6 20/12/12 14:40 Gepubliceerd op DeWereldMorgen.be (http://www.dewereldmorgen.be) Ministerie van Financiële Alternatieven plechtig geopend in Brussel door Daphne van den Blink wo, 2012-12-19 17:46
Nadere informatieTrendbreuk in rijksuitgaven
94 Boekman 95 Sociaal-liberaal cultuurbeleid Dossier cijfers Trendbreuk in rijksuitgaven kunst en cultuur Bastiaan Vinkenburg Dit artikel gaat over geld dat het rijk besteedt aan kunst en cultuur. Is dat
Nadere informatieEr was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.
Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.
Nadere informatieDe afnemende vrees voor een Amerikaanse interventie in Syrië zorgde voor lagere olieprijzen. Ten opzichte van vorige week is de prijs 1,7 % gedaald.
Energiemarktanalyse Powerhouse Olie Olie (volgende maand) De afgelopen week waren de ogen van beleggers vooral gericht op een eventuele aanval van de VS op Syrië. Omdat het lijkt dat Obama steeds meer
Nadere informatiePersinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten
Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301
Nadere informatie1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen
achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 havo 2005-I
4 Beoordelingsmodel Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 8 per kg 1 Een voorbeeld van een juist antwoord
Nadere informatieHet PWRI is er voor ons
Het PWRI is er voor ons Populair jaarverslag 2013 106 102 1.104 2.707 40.937 39.915 Gepensioneerden Werkgevers Voormalige deelnemers Actieve deelnemers WIW SW 98.364 33.926 Onderweg zijn Het PWRI is op
Nadere informatieSectorwerkstuk Economie Economische crisis
Sectorwerkstuk Economie Economische crisis Sectorwerkstuk door A. 2214 woorden 2 februari 2013 6,6 119 keer beoordeeld Vak Methode Economie Pincode Deelvraag 1: Wat zijn de oorzaken van de Economische
Nadere informatieSpeech Gerbrandy-debat
Speech Gerbrandy-debat Goedemiddag allemaal, Woorden doen ertoe. Vandaag en toen. De woorden van premier Gerbrandy hebben een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse geschiedenis. Via de radio sprak
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2011 2012 33 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2012 Nr.
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage. Datum 16 september 2014 Betreft Toekomstfonds
> Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directie Algemene Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2000 2001 27 400 Nota over de toestand van s Rijks Financiën Nr. 42 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 vwo 2003-II
4 Antwoordmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 Een voorbeeld van een juist antwoord
Nadere informatieSociale zekerheid in de crisis
M201003 Sociale zekerheid in de crisis drs. M.E. Winnubst Zoetermeer, 26 februari 2010 Sociale zekerheid in de crisis Een ondernemer kan vanwege verschillende oorzaken een inkomensterugval meemaken. Zwangerschap,
Nadere informatieWerkloosheid Beschikbaar inkomen. toegenomen. Sociaal Economische Trends 2013 De Nederlandse economie
Sociaal Economische Trends 213 De Nederlandse economie Werkloosheid 24-211 Beschikbaar inkomen Stromen huishoudens duren sinds 212 Werkloosheidsduren op basis van de Enquête toegenomen beroepsbevolking
Nadere informatieSpeech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam
Speech Annet Bertram,DG Wonen, namens de minister van VROM bij Jubileumbijeenkomst SVN 5 oktober 2006 te Rotterdam thema; financiering van de woningmarkt Ik ben blij dat ik deze bijeenkomst kan bijwonen
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 34 000 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken (XIII) en het Diergezondheidsfonds (F) voor het jaar
Nadere informatieSchaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak!
Schaliegas in Nederland: op zoek naar draagvlak! Presentatie bewonersavond De Mortel Frank de Boer Eindhoven, donderdag 23 oktober 2014 1 Profiel Cuadrilla Engels bedrijf, opgericht in 2007 Specialist
Nadere informatie1. Met andere ogen. Wetenschap en levensbeschouwing. De wereld achter de feiten
1. Met andere ogen Wetenschap en levensbeschouwing De wereld achter de feiten Dit boek gaat over economie. Dat is de wetenschap die mensen bestudeert in hun streven naar welvaart. Het lijkt wel of economie
Nadere informatieVerkort jaarverslag. Inhoud. 1 Verkort jaarverslag 2011. Pensioenfonds Werk en (re)integratie. Een terugblik op 2011 2. Sparen of beleggen?
Pensioenfonds Werk en (re)integratie Verkort jaarverslag 2011 Inhoud Een terugblik op 2011 2 Sparen of beleggen? 3 Zorgen over de gevolgen 4 Altijd kijken naar de 5 lange termijn Interessante gegevens
Nadere informatieBijlage bij lesbrief Pensioenworkshop Mañana
Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) Extra uitleg en Q&A Bijlage bij lesbrief Pensioenworkshop Mañana Wat is pensioen? Tekst uit het filmpje Wist je dat je nu waarschijnlijk al pensioen opbouwt? Een klein
Nadere informatieSuzanne Peters. Blijf bij me! liefdesroman
Suzanne Peters Blijf bij me! liefdesroman Hoofdstuk 1 Katja belde aan bij het huis. Ze vond het toch wel erg spannend. Het was de tweede keer dat ze op visite ging bij de hondenfokker en deze keer zou
Nadere informatieDe overheid geeft (te)veel uit? Weet u hoeveel
Page 1 of 6 Gepubliceerd op DeWereldMorgen.be (http://www.dewereldmorgen.be) De overheid geeft (te)veel uit? Weet u hoeveel en aan wat? door Phi-Rana di, 2013-11-12 15:45 Phi-Rana Er wordt vaak gezegd
Nadere informatieBijlage HAVO. economie. tijdvak 1. Bronnenboekje. HA-1022-a-14-1-b
Bijlage HAVO 2014 tijdvak 1 economie Bronnenboekje HA-1022-a-14-1-b Opgave 1 bron 1 inflatieontwikkelingen in de VS: 1965-2008 14 % 12 10 Legenda: PPI verandering ten opzichte van het voorgaande jaar CPI
Nadere informatieKerk- School- en Gezinsdienst op zondag 29 maart 2015 in de Martinikerk
Kerk- School- en Gezinsdienst op zondag 29 maart 2015 in de Martinikerk Voorganger: Ds. M.N. Ariesen-Holwerda Organist: Kees Nottrot Pianist: Peter Wagenaar Afkondigingen Zingen van een psalm 122: 1 en
Nadere informatie-RKQ/HHUGDP3YG$µ-HNXQWQLHWYRRUHHQKDEEHNUDWVRSGH HHUVWHULM]LWWHQ
-RKQ/HHUGDP3YG$µ-HNXQWQLHWYRRUHHQKDEEHNUDWVRSGH HHUVWHULM]LWWHQ Bezuinigingen? Welke bezuinigingen? John Leerdam reageert enigszins geïrriteerd op de vraag hoe het voelt om als politicus tegenover oud-collega
Nadere informatieSamenvatting Economie Werk hoofstuk 1 t/m 3
Samenvatting Economie Werk hoofstuk 1 t/m 3 Samenvatting door H. 1812 woorden 16 juni 2013 6 4 keer beoordeeld Vak Methode Economie LWEO Economie samenvatting Werk hoofdstuk 1, 2 en 3 Hoofdstuk 1. Werken
Nadere informatieBanksparen? Wij zijn uw bank.
Banksparen? Wij zijn uw bank. U wilt voldoende extra inkomen als u met pensioen gaat. Wij hebben hiervoor de producten! Op enig moment gaat u met pensioen. Een leven met veel vrije tijd gaat dan beginnen.
Nadere informatieGESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB
Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieAls de lonen dalen, dalen de loonkosten voor de producent. Hetgeen kan betekenen dat de producent niet overgaat tot mechanisatie/automatisering.
Top 100 vragen. De antwoorden! 1 Als de lonen stijgen, stijgen de productiekosten. De producent rekent de hogere productiekosten door in de eindprijs. Daardoor daalt de vraag naar producten. De productie
Nadere informatieEindexamen aardrijkskunde vwo 2004-I
4 Beoordelingsmodel Politiek en ruimte Opgave 1 1 separatisme 2 Voorbeelden van juiste terreinen zijn: cultuur onderwijs per juist terrein 1 3 Juiste bevolkingskenmerken verwijzen naar: de sociaal-economische
Nadere informatieDuurzame energie in Japan
Duurzame energie in Japan Rob Stroeks (Project Officer, TWA Tokio) - 8-3-2004 Samenvatting Japan heeft van oudsher weinig natuurlijke energiebronnen. De daarmee samenhangende afhankelijkheid van buitenlandse
Nadere informatiePersbericht. Huishoudens verliezen koopkracht in Centraal Bureau voor de Statistiek
Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB04-112 15 juli 2004 9.30 uur Huishoudens verliezen koopkracht in 2003 In 2003 is het reëel beschikbaar inkomen van huishoudens voor het eerst in tien jaar
Nadere informatieHet tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn
Het tweede avontuur van Broer Vos en Broer Konijn Oom Remus bron. Z.n., z.p. ca. 1950 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/remu001twee01_01/colofon.php 2010 dbnl / erven J.C. Harries 2 [Het
Nadere informatieRapport. Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021
Rapport Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021 2 Klacht Verzoekster klaagt erover dat de Sociale Verzekeringsbank (SVB) is
Nadere informatieVoorafgaand aan de film
Die Welle Opdrachtenblad Regie: Dennis Gansel Jaar: 2008 Duur: 110 minuten Filmkeuring: 12 (geweld, angst en discriminatie) Website: www.welle.film.de Voorafgaand aan de film De legendarische film The
Nadere informatie5,6. Praktische-opdracht door een scholier 2583 woorden 20 december keer beoordeeld
Praktische-opdracht door een scholier 2583 woorden 20 december 2002 5,6 76 keer beoordeeld Vak Economie Iedereen heeft met geld te maken, jong en oud. Jongeren misschien wat minder dan oudere mensen, maar
Nadere informatieWaarom de impact van
Waarom de impact van Nederlandse gasaardbevingen tot in België voelbaar is 09-01-18, 22.10u - JVH - Bron: Eigen info/volkskrant Na een nieuwe aardbeving in Groningen overweegt Nederland om zijn gaskraan
Nadere informatieMeting economisch klimaat, november 2013
Meting economisch klimaat, november 2013 1.1 Beschrijving respondenten Er hebben 956 ondernemers meegedaan aan het onderzoek, een respons van 38. De helft van de respondenten is zzp er (465 ondernemers,
Nadere informatieVan meedenken met naar beslissen voor
Van meedenken met naar beslissen voor Morele problemen bij zorgbeslissingen van familieleden en mantelzorgers voor verminderd beslissingsvaardige ouderen in de thuissituatie Een onderzoek i.h.k.v. het
Nadere informatieAndré Bolhuis ter gelegenheid van afsluitende bijeenkomst. Het afblazen van de Olympische Spelen 2028 in Nederland heeft veel
De toekomst van de sport in Nederland, André Bolhuis ter gelegenheid van afsluitende bijeenkomst Olympisch Vuur. Het afblazen van de Olympische Spelen 2028 in Nederland heeft veel losgemaakt in Nederland.
Nadere informatie2. Lees nu de tekst met het stappenplan. Kom je nog moeilijke woorden tegen in de tekst? Gebruik dan de woordhulp.
Tekst lezen 1. Lees de tekst nog niet! Maak eerst deze vraag: Wat weet je van de aardbevingen in Groningen? Schrijf het op in de linkerkolom. Wat weet ik van de aardbevingen? Wat ben ik te weten gekomen?
Nadere informatieVoorbeeld van mensen die een tweedehands wagen wensen aan te kopen die ouder is dan 2 jaar met een lening bij ING.
Voorbeeld van mensen die een tweedehands wagen wensen aan te kopen die ouder is dan 2 jaar met een lening bij ING. Bij deze data moeten we het 1 en ander uitleggen. Jouw geld dat je hebt ontvangen, maakt
Nadere informatieEnergierekening 334 euro hoger CBS
Energierekening 334 euro hoger CBS 16-2-2019 Huishoudens betalen in 2019 meer voor energie. Met de nieuwe tarieven van januari 2019 komt de gemiddelde jaarlijkse energierekening uit op 2 074 euro, 334
Nadere informatieMinisterie van Financiën t.a.v. Minister J. Dijsselbloem Postbus 20201 2500 EE Den Haag
Ministerie van Financiën t.a.v. Minister J. Dijsselbloem Postbus 20201 2500 EE Den Haag Datum 1/5 Geachte heer Dijsselbloem, Vereniging Eigen Huis dringt er bij het Kabinet op aan om snel stappen te zetten
Nadere informatie6,6. Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Werkstuk door een scholier 1980 woorden 16 november 2006 6,6 197 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Inhoud: Voorwoord 3. - Wat verwachten we van dit werkstuk? - Hoe gaan we het aanpakken?
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 529 Gaswinning Groningen-veld Nr. 1 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieEindexamen economie 1 vwo 2001-I
Opgave 1 Hoge druk op de arbeidsmarkt Gedurende een aantal jaren groeide de economie in Nederland snel waardoor de druk op de arbeidsmarkt steeds groter werd. Het toenemende personeelstekort deed de vrees
Nadere informatieBijna 3 miljard euro begrotingsoverschot in 2016
Bijna 3 miljard euro begrotingsoverschot in 2016 De overheid behaalde in 2016 een begrotingsoverschot van 2,9 miljard euro. Dit is 0,4 procent van het bruto binnenlands product (bbp). Een jaar eerder was
Nadere informatieVerdieping: Het huishoudboekje van Nederland
Verdieping: Het huishoudboekje van Nederland Korte omschrijving werkvorm In deze werkvorm leren leerlingen meer over de inkomsten en uitgaven van Nederland. In 2015 heeft de Nederlandse regering voor het
Nadere informatieDe Drieslag, een streep er door. en verder gaan
2012 De Drieslag, een streep er door. en verder gaan College van B&W Gemeente Ommen 14-3-2012 Inhoud Leeswijzer...2 Hoofdstuk 1 Wat was het doel...2 Hoofdstuk 2 Wat is er bereikt...2 Hoofdstuk 3 Wat is
Nadere informatieOBSERVATIE. Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt. Robbert Kooiman G&I 1-C
OBSERVATIE Hoe kom je in een creatieve mindset? De observatie van een kunstenaar en hoe hij aan zijn creativiteit komt Robbert Kooiman G&I 1-C Contents Inleiding... 2 Covert of Overt... 2 Analyse... 3
Nadere informatieDe Rijksbegroting voor dokters
Medisch Contact Live 11 december 2013 De Rijksbegroting voor dokters Marco Varkevisser Universitair hoofddocent Economie en Beleid van de Gezondheidszorg Erasmus Universiteit Rotterdam Contact: varkevisser@bmg.eur.nl
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2017 2018 33 529 Gaswinning Nr. 499 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN KLIMAAT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieEuropese Raad WERKBLAD
Europese Raad Jullie vinden het belangrijk dat mensen sneller en goedkoper met de trein kunnen reizen tussen Europese hoofdsteden. Zo hoeft niet iedereen meer in het vliegtuig te stappen voor korte afstanden.
Nadere informatie5.5 a. Een bezit: Natascha heeft nog geld van de klant tegoed. b. Er is nog niets verkocht, dus ook niet op rekening.
Hoofdstuk 5 Werken in een eigen bedrijf 5.1 a. De bezittingen zijn altijd door iemand gefinancierd: door de eigenaar (eigen vermogen) en/of door iemand die een lening verschaft (vreemd vermogen). b. Het
Nadere informatieBorstkanker ''Angst voor het onbekende''
Borstkanker ''Angst voor het onbekende'' Borstkanker ''Angst voor het onbekende'' Ellen Wagter-Streep Schrijver: Ellen Wagter-Streep ISBN: 9789402129663 Ellen Wagter-Streep Inhoud Inhoud... 05 Voorwoord...
Nadere informatieVerslag ASVA Huisvestingsymposium. De prijs van wonen
Verslag ASVA Huisvestingsymposium De prijs van wonen Op woensdag 28 november vond in CREA het door ASVA in samenwerking met Kennisnetwerk Amsterdam georganiseerde huisvestingsymposium plaats met de naam
Nadere informatieSpeech Ton 1 mei 15.00 uur (gesproken woord geldt)
Speech Ton 1 mei 15.00 uur (gesproken woord geldt) Beste mensen, wat geweldig dat we hier vandaag allemaal staan! We begonnen met een fantastische mars en een goede debatten. 1 mei is weer van ons! En
Nadere informatieSchrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>
Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor
Nadere informatieVakantiegeldenquete 2010
Vakantiegeldenquete 2010 Inleiding Net als vorig jaar heeft het Nibud onderzoek gedaan naar de manier waarop mensen zich in financieel opzicht voorbereiden op de vakantie en of men zich aan hun budget
Nadere informatieEnergiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie
Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Olie 1 Olie (volgende maand) 1 Prijs/vat 9 8 82,4 7 65,54 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week OPEC secretaris-generaal Abdullah al-badri liet
Nadere informatieAFFILIATE WORDEN Geld verdienen met het promoten van onze diensten.
AFFILIATE WORDEN Geld verdienen met het promoten van onze diensten. In deze paper leer je: Wat een affiliate is Hoe je zo geld kunt verdienen Hoe je zelf een affiliate wordt Welke tools we hiervoor gebruiken
Nadere informatie1 juli 2008 EP/AEP /
Aan De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Datum Uw kenmerk Ons kenmerk Bijlage(n) 1 juli 2008 EP/AEP / 8073386 Onderwerp Wijziging van de Wet Fonds economische
Nadere informatieDe evolutie van de partijfinanciering op het niveau van de Europese Unie ( )
VIVES BRIEFING 2016/04 De evolutie van de partijfinanciering op het niveau van de Europese Unie (2001-2016) Wouter Wolfs Jef Smulders 1 DE EVOLUTIE VAN DE PARTIJFINANCIERING ROPESE UNIE (2001-2016) Wouter
Nadere informatieExamen HAVO. Economie 1
Economie 1 Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Woensdag 21 juni 13.30 16.00 uur 20 00 Dit examen bestaat uit 31 vragen. Voor elk vraagnummer is aangegeven hoeveel punten met een goed
Nadere informatieDE PIEK KOMT ERAAN 1
DE PIEK KOMT ERAAN 1 Ook al praat niemand over een naderende oliekrapte, de prijs per vat wil maar niet onder de 100 dollar zakken. Kopers van olie hebben kennelijk iets door wat de rest van ons lijkt
Nadere informatieWoon-werkverkeer drijvende kracht achter groei mobiliteit
Samenvatting De economische crisis heeft vorig jaar uiteenlopende effecten gehad op het verkeer vervoer in Nederland. Door de invloed van internationale ontwikkelingen was het effect van de crisis op het
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 vwo 2006-II
4 Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 Een voorbeeld van een juiste berekening
Nadere informatieRegiobericht 1.0 Noord
Economie, innovatie, werk en inkomen 1 Kenmerken van het landsdeel Het landsdeel Noord bestaat uit de provincies Groningen, Friesland en Drenthe. De provincies werken samen in het Samenwerkingsverband
Nadere informatieDe heer W.I.W. Voorbeeld Straat 12 1234 AB WOONPLAATS 1234ab49. Heerlen, April 2016. Beste heer Voorbeeld,
De heer W.I.W. Voorbeeld Straat 12 1234 AB WOONPLAATS 1234ab49 Heerlen, April 2016 Beste heer Voorbeeld, U bouwt pensioen op bij het Pensioenfonds Werk en (re)integratie (PWRI). Gaat u met pensioen? Dan
Nadere informatie1. Lees de tekst met het stappenplan. Kom je nog moeilijke woorden tegen in de tekst? Gebruik dan de woordhulp.
Tekst lezen 1. Lees de tekst met het stappenplan. Kom je nog moeilijke woorden tegen in de tekst? Gebruik dan de woordhulp. 2. Er staan een aantal moeilijke woorden in de tekst. Hieronder staat een rijtje.
Nadere informatie