Erik Annema. A n n e m a r i e s. Dág-boek

Transcriptie

1 Erik Annema A n n e m a r i e s Dág-boek 2004

2 2

3 Voorwoord Dit boek vermeldt Erik Annema als auteur. Dat is geen toeval. Erik Annema zag een kleine halve eeuw geleden het licht als de politie-inspecteur over wie ik korte verhalen schreef voor de krant. Later werd het mijn pseudoniem toen ik veel over huiselijke dingen schreef en wilde voorkomen dat Annemarie en de kinderen erop werden aangesproken. Voor dit dág-boek haal ik Erik graag weer onder het stof vandaan. Omdat ik de naam destijds knutselde uit de letters van A-n-n-e-m-a-r-i-e en de k van mijn achternaam, wil ik benadrukken dat de bijdragen aan dit boek net zo verdeeld zijn als de letters in de naam van de auteur. Oftewel: negentig procent is afkomstig van Annemarie, tien procent is van mij. Zonder haar verstandige analyses, haar verbluffende zelfvertrouwen en haar pure moed zou ik wat volgt nooit hebben kunnen opschrijven. Boet Kokke 3

4 4

5 Zaterdag 10 juli 2004 Dit dagboek begint twee maanden en negen dagen te laat. De eerste datum hierboven had moeten luiden, jawel, 1 april. We waren de dag tevoren teruggekomen uit Loosdrecht, waar we twee nachten hadden gelogeerd aan de rand van de plassen. Voornamelijk om, op 29 maart, de verjaardag te vieren van Mark. Hij trakteerde ons op een etentje bij het fameuze Tante Koosje in Loenen, waar we met z n vieren - Maarten was er ook bij - een mooie avond doorbrachten. We reden er rond langs t Gein, de Vecht, de Angstel, - en constateerden voor de zoveelste keer dat je niet ver hoeft te reizen om prachtige dingen te zien. Internetters van Tokio tot Los Angeles bevestigen dat, als ze later reageren op de fotoserie op Webshots die het resultaat van het tripje was. 1 april dus, de morgen na de eerste nacht dat we weer thuis waren. Annemarie werd wakker met pijn in haar rechteroor, op het kussen zat een bruine vlek. Nou ja, kan voorkomen. Ik geloof niet dat ze er iets van gezegd heeft. Pas twee weken later kondigde ze aan dat ze een afspraak ging maken met de huisarts, omdat dat oor in toenemende mate opspeelde. Ik was verrast - meestal heeft ze iets van gaatvanzelf-wel-over. Maar het schokte me niet. Ze had wel vaker last van haar oor gehad en met druppelen en uitspuiten was dat altijd verholpen. In de agenda op het tafeltje tussen de twee 5

6 banken begint de naam Bles met regelmaat op te duiken, Carla Bles is de jonge vrouwelijke arts die met Haye van Helvoort de praktijk runt waar we ons na de verhuizing naar Huissen, 17 jaar geleden, meteen hebben gemeld. Om, herinneren we ons allebei, al bij het eerste gesprek te informeren hoe Hayetoen nog dokter van Helvoort - tegenover euthanasie stond. Positief, zei Haye. Als het echt nodig is. We gaven hem een kopie van de door ons ondertekende verklaringen. Carla Bles schrijft een kuurtje voor, dat niet echt helpt. Evenmin als het uitspuiten van het oor als de vermeende ontsteking uit begint te stralen - denken we - naar de keel. Er is met haar al eens gepraat over het inschakelen van een KNO-arts ( uw kromme gehoorgang belemmert me een goed zicht ), maar tenslotte nemen we zelf het initiatief. Annemarie krijgt tot haar verbazing op korte termijn een afspraak met dokter van Leeuwen in het ziekenhuis in Velp. Achteraf zegt ze: ik wist toen al dat het niet goed zat. Ik heb mijn twijfels - want ik herinner me duidelijk dat ze, toen we over de top van de kromming van de Sacharovbrug reden, zei: ik denk dat we ons straks op de terugweg een stuk prettiger zullen voelen. Niet dus. Van Leeuwen dook in haar oor en keel met instrumenten - tot kotsens toe - en zei: er zit iets op uw stembanden, maar ik kan het niet goed zien, omdat alles eromheen opgezet is. We moeten een scan laten maken. En na een pauze: U hoeft zich niet meteen ongerust te maken. Annemarie, op de terugweg: als-ie gezegd had dat ik me niet meteen ongerust hoef te maken, dan had het heel anders geklonken. Maar nou weet ik zeker dat het mis is. We hebben intussen een afspraak gemaakt voor de scan van de keel. Tien dagen later. Kan dat niet eerder? Nee, dat kan niet eerder, we boffen zelfs dat we maar tien dagen hoeven te wachten. We hebben er sindsdien met elkaar en met anderen vaak over gepraat. Over onze merkwaardige samenleving, waarin niemand het zou pikken dat je pas over tien dagen kunt laten kijken naar je auto die ernstig naar rechts trekt - maar waarin 6

7 De laatste familiefoto. Annemarie s verjaardag, 27 april 2004 je van geluk mag spreken als je na tien dagen een scan kunt laten maken. Helemaal afgezien van de medische nadelen - groeit iets fataal door in tien dagen of maakt dat niets uit, we weten het niet - maar bij de psychologische ellende staan we met z n allen niet eens stil. We verwijten niemand iets - we hebben zelf ook nooit met spanborden rondgelopen om de absolute prioriteit van de zorg over asfalt, defensie en weet ik al wat niet meer, te eisen. Het wordt erger. Op 21 juni zitten we in een kale keldergang in Velp te wachten op het maken van de scan. Tien minuten na het tijdstip van de afspraak komt een vrouw met een nerveuze trek op haar gezicht uit de scanruimte. We staan op. Nee, blijft u maar even zitten. Dan legt ze, 7

8 aarzelend, uit dat die hals-scan in Velp niet kan worden gemaakt. Dat kan alleen in Arnhem, met nieuwe apparatuur. Maar weet dokter van Leeuwen dat dan niet? Ja, dat weet dokter van Leeuwen heel goed, maar hij heeft er kennelijk niet aan gedacht. Ik heb de neiging om de omgeving drastisch te verbouwen - maar het arme mens kan er ook niks aan doen en veel te verbouwen valt er aan die naargeestige gang toch niet. We blijven vriendelijk - en dat heeft in elk geval als resultaat dat ze zich uitslooft aan de telefoon en een afspraak regelt voor het einde van diezelfde week. Op de terugweg zeggen we niet veel. Weer vier dagen wachten. Dan, na die scan op de 25 e juni, gaat het snel. De dinsdag erna krijgen we een telefoontje. Of we ons donderdag willen melden bij dokter Bouman, die met ons de scan wil bespreken. En, by the way, de kijkoperatie die voor eind volgende week was gepland, kan een week naar voren worden gehaald omdat er een operatie is uitgevallen. Ja, zegt Annemarie, dat zal wel. Aan het kleine halve uur dat we in de wachtkamer zitten voor we bij dokter Bouman aan de beurt zijn, hebben we geen geweldige herinneringen. We weten allebei wat we te horen zullen krijgen, maar we hebben het nog niet gehoord. Elke minuut duurt een uur en de beduimelde Story s en Weekends op de wachtkamertafel helpen ook al niet. Sympathieke man van een jaar of vijf en veertig, grijzend haar, randloze bril. Vriendelijke begroeting. Ja, mevrouw Kokke, we hebben de scan bekeken, en het ziet er niet goed uit. Het is een schok - en toch ook niet, want we wisten het. Annemarie zegt, duidelijk articulerend, want hard praten doet teveel pijn: wilt u alstublieft het woord kanker gebruiken, dokter, dat praat makkelijker. Hij is duidelijk opgelucht, praat over een lastig gezwel, zo groot als een pingpongbal. Maar er zijn natuurlijk nog allerlei mogelijkheden. Hij begint energiek formulieren in te vullen en loopt mee naar 8

9 Bij de voordeur. Mei de balie voor een reeks afspraken. Bloed afnemen, de internist-oncoloog, de kaakchirurg, de radioloog. Allemaal binnen een paar dagen. En de dagopname voor de kijkoperatie die Bouman zelf zal doen. De volgende morgen laat ik haar, om half acht, achter onder de hoede van een energieke verpleegkundige, die zegt dat het wel 9

10 niet de hele dag zal duren, want dat dokter Bouman misschien pas aan het eind van de dag langs zal komen om te kijken of ze naar huis kan, dat pikt ze gewoon niet. Maar als het telefoontje komt is het om me mee te delen dat ze toch een nacht moet blijven omdat de bloeddruk door de narcose te ver is gezakt. Een uur later sta ik aan haar bed, met een bloemstukje van Ellen en Aad Nuis in mijn handen - ik had Ellen net aan de telefoon na het ziekenhuis. Ze is wat suf, maar opgewekt. En enthousiast over de service. Geen vergelijking met het oude Elisabeth, waar ze tien jaar geleden zelfs geen extra kussen kon krijgen omdat er niet één te vinden was. De jongen in het bed naast haar zorgt ervoor dat de bestelde tv-aansluiting die op zich liet wachten, alsnog tot stand komt. Annemarie geniet van Discovery. Het blijft natuurlijk wel een ziekenhuis - twee minuten nadat een verpleegster haar heeft uitgelegd dat ze alleen moet proberen voorzichtig wat ijswater te drinken staat een collega aan haar bed met een groot bord vol vlees, groenten en aardappelen. Op zaterdag kan ik haar halen. Thuis, tussen de andere bloemen, staat nog altijd het felblauwe flesje met korenbloemen in precies dezelfde tint. Annemarie s zus Monique, die het al jaren moeilijk heeft, is na de eerste onheilsberichten in Groesbeek in de auto gestapt om naar Huissen te rijden - voor haar een onderneming van forse afmetingen. Ze brengt behalve de bloemen zelfgemaakte kippensoep en andere delicatessen mee. Maar vooral zichzelf - Annemarie is er diep gelukkig mee. (drie weken later staan de korenbloemen, nog altijd niet helemaal verlept, er nog steeds, een plantkundig wondertje.) We bereiden ons voor op een week vol afspraken. De eerste, bij de internist-oncoloog, is routineus. Onderzoekje hier, onderzoekje daar, gericht op het geschikt bevinden van Annemarie voor de komende therapie. Bij de radioloog verwachten we niet veel anders. Dokter Verhoef blijkt een aardige vrouw, maar als we haar vragen open kaart te spelen is haar boodschap minder vriendelijk. 10

11 Ze is een kwartier aan het surfen op haar computer - er is net een crash geweest - voor ze de scan kan laten zien. En ook volslagen leken als wij kunnen zien hoe het gezwel begint te drukken tegen allerlei vitale lichaamsdelen. Verhoef is duidelijk. Als u niets doet hebt u nog een paar maanden. Eerst kunt u niet meer eten, dan niet meer drinken, tenslotte niet meer ademen. Dat komt aan, al onze voorkennis ten spijt. Over de therapie is ze even duidelijk. Erg belastend, met veel bijverschijnselen, zoals een soort zonnebrand van binnen. U moet gedurende vijf weken twee keer per dag worden bestraald, s morgens vroeg en in de avond. Voedsel via een ingang in de maag, bestralen onder een masker - u bent toch niet claustrofobisch? Het zal na die vijf weken nog twee maanden duren voor kan worden gezegd of het allemaal iets doet. Wat zijn de kansen? Er zijn kansen. We hebben mensen er doorheen gesleept. We rijden naar huis. Voor het stoplicht bij het Gelredome stelt Annemarie de vraag waar ik op heb zitten wachten. Wat zou jij doen? We hebben het er vaak over gehad. Dat je meer dan een halve eeuw lief en leed kunt delen, maar dat je voor die laatste vraag onvermijdelijk alleen staat. En dat de vraag wat jij zou doen onzinnig is. Maar onvermijdelijk. Ik denk, zeg ik, dat ik eraan zou beginnen. Maar onmiddellijk zou stoppen als ik merkte dat het de rest van mijn leven aan het verpesten was. O, zegt Annemarie. Thuis zitten we zwijgend, hand in hand, op de bank. Als ik later op de avond terugkom van de computer in de open werkruimte die we destijds direct de den hebben genoemd, kijk ik haar verbaasd aan. Ze is veranderd. Sterk veranderd - maar hoe, wie, wat waar? 11

12 Annemarie op 8 april 1953, de dag waarop het aan kwam. En op het uur nauwkeurig vijftig jaar later. Ik heb mijn besluit genomen, zegt ze, ik doe het NIET. Ik heb nog maar kort te leven, en daar wil ik het beste van maken. En wat belangrijker is: toen ik tegen mezelf NEE zei, kwam er een diepe rust over me. Ik word niet meer van het kastje naar de muur gestuurd, niemand kan me nog nieuwe jobstijdingen bezorgen. Ik neem de regie over en ik geef die niet meer uit handen. Pijnbestrijding, palliatieve bestraling misschien, maar alleen als dat verzachtend werkt. En that s it. Als ik zou doen waar jij straks voor koos, dan zou ik niet kunnen stoppen, dan zou mijn plichtsgevoel zeggen: doorgaan, stoppen is laf. En dus begin ik er niet aan. Ik zeg uit de grond van mijn hart: je hebt gelijk. En ik voel plotseling dezelfde rust die zij uitstraalt. Geen speelbal meer zijn maar de zaak in eigen hand nemen. Niemand heeft iets over jouw leven te vertellen - behalve jezelf. En we denken allebei aan onze vriendin Hetty, die kort na de plotselinge dood van Frans zelf kanker kreeg, en tot het laatst bleef vechten. We bezochten haar een paar jaar minstens wekelijks. De ene keer straalde ze omdat haar hemoglobine een paar punten omhoog (of omlaag) was, of omdat ze een 12

13 paar ons was aangekomen. Om de volgende keer weer in zak en as te zitten omdat er van alles misgegaan was. Nee, zegt Annemarie, dat wil ik niet. Ik wil genieten van de tijd die ik nog heb, ik wil niet heen en weer geslingerd worden tussen hoop en vrees. Ik ga dood binnenkort, wie kan me nog bang maken? Die nacht, als ik wakker lig, dramt er een zinnetje door mijn hoofd, telkens weer. Een sterke vrouw, wie zal haar vinden? En trots geef ik het antwoord: ik. Zondag 11 juli Op woensdagavond nam Annemarie haar besluit. En als Annemarie iets besluit, dan moet er veel gebeuren om het ongedaan te maken. Ik denk ineens aan die scène op het strand van Albenga, waar we met onze drie jongens kampeerden in de zomer van Het liep allemaal niet zo lekker, de kinderen lagen dwars, en op een gegeven moment riep ik in drift: nou heb ik er genoeg van, we gaan terug. Zonder dat ook maar een seconde van plan te zijn, machteloos, loos ouderlijk dreigement. Maar Annemarie begon onmiddellijk te pakken - en ik heb haar praktisch op de knieën moeten smeken om te blijven. Als je iets zegt, dan moet je het doen ook. De volgende morgen is er dan ook niets veranderd. Behalve dat we, pratend in bed, merken dat we elkaar beter begrijpen dan we ooit in de twee en vijftig voorafgaande jaren gedaan hebben. We hebben allebei de pest aan halfzachte therapeuten-taal, maar we hebben geen andere woorden. Er is een intimiteit die ons allebei verbijstert. Kleinigheden ook. Sinds jaar en dag moet ik elke dag twee keer een zakje vezels oplossen in vruchtensap en dat opdrinken tot heil van mijn darmen. Annemarie zegt ineens: Je knoeit elke keer met die vezels, en elke keer denk ik: gadverdamme, waarom kijkt-ie niet uit? En net merkte ik dat 13

14 ik de troep wegveegde en alleen maar dacht: vezels. Ik merk de dagen erna dat ik mijn best doe geen vezel te knoeien. Die dag bellen we de jongens en delen mee wat er gaat gebeuren. Of liever: wat er niet gaat gebeuren. Er wordt maar een klein beetje tegengesputterd - ze zeggen alle drie: we staan achter je. Al beseffen we precies wat het voor hen betekent. Ze hebben onze overtuiging dat het mis was niet willen delen, niet kunnen delen. En dan moeten ze zich ineens toch gewonnen geven. Ze doen het met gratie en liefde. Dat geldt ook voor Haye, de huisarts, die spreekt van een indrukwekkende beslissing. Dat hoeft nou ook weer niet, zegt Annemarie als ik het haar vertel. We voelen ons nog steeds rustig. We praten erover. Hoe kan dat? Moet er niet voortdurende wanhoop zijn, moeten de tranen niet ononderbroken stromen? Doen we soms net of er niks aan de hand is? Nee, concluderen we, dat doen we niet. We weten dat we het nog heel moeilijk gaan krijgen, maar op dit moment zeggen we: het is goed zo, de juiste beslissing is genomen. Ik zeg: misschien is het wel fatalisme. Annemarie: nee, dat is me te negatief. Aanvaarding dan? Annemarie: nee, dat is me te christelijk. Een paar dagen later heb ik het er beneden over met Bas en Astrid. Bas denkt lang na en zegt: wat denk je van acceptatie? Dat is het woord, dank je Bas. Op vrijdag hebben we wat het afsluitende gesprek moet worden met dokter Bouman. Aardige man dus - maar we kennen artsen en we weten hoe ze er op gebrand zijn alles uit de kast te halen. Hij wil net beginnen aan het uiteenzetten van het behandelingsplan, het resultaat van de vergadering die de betrokken artsen de vorige dag gehouden hebben, als ik onderbreek: voor u daaraan begint, Annemarie heeft u iets te 14

15 zeggen. Ja, zegt Annemarie, en dat is dat ik er NIET aan begin. Ik heb nog maar even en daar wil ik het beste van maken. Hij haalt diep adem. Zegt dan: de arts in mij komt tegen die beslissing in opstand, maar de mens in me zegt: het is een besluit dat ik respecteer. We blazen een echo die nog op het programma stond af, zeggen alleen nog te willen praten over pijnbestrijding en palliatieve bestraling. Ik moet u wel waarschuwen, zegt hij, dokter Verhoef is meer arts dan ik, die zal het niet gemakkelijk opgeven. Laat dat, zeg ik, maar aan Annemarie over. Zaterdag 10 juli wordt een dag met een gouden rand. Mark zal komen en Michiel en Nelleke met de kinderen, die ze kort tevoren hebben ingelicht. Annemarie voelt zich redelijk, de pijn is te harden. Vroeg in de middag, als ik de check, vind ik dit item: Mark Kokke. Voor Mama. Ik durf de fotoserie die eraan hangt nauwelijks te openen. Schiet vol bij het eerste beeld. Een strakblauwe lucht met linksboven een schitterende meeuw met een scherp afgetekende bruine kop, in volle vlucht. En daaronder, in grote witte letters: Voor mijn lieve mama. Mark, onze jongste zoon, die net als de andere twee niet met zijn gevoelens te koop loopt. En ineens voluit gaat. De eerste keer dat ik de serie doordraai heb ik moeite de beelden goed te zien. Annemarie slaapt, ik start opnieuw. Neil Diamond begeleidt met het intrigerende Be de schitterende foto s, die Mark met zijn talent en zijn Fuji gemaakt heeft en met zijn hart heeft aaneengeregen. Dat moet, weet ik meteen, de eerste serie worden die we op de crematie zullen laten zien. Ik besluit meteen om Annemarie pas na de bezoeken voor de computer te zetten, om het emotioneel niet helemaal uit de hand te laten lopen. Die meeuwen. Annemarie heeft er een levenslange passie voor - ze symboliseren voor haar schoonheid, gratie en vrijheid. Als we 15

16 Annemarie voert de meeuwen op Clover Point, Victoria. logeerden in het motel in Victoria, aan de rand van de oceaan, op het zuidelijke puntje van Vancouver Island, kon ze eindeloos vanaf het balkonnetje het ballet van de vogels gadeslaan. Hoog in de lucht zwierend, dan weer vlak over de golven scherend, en in het water duikend vlak bij de vloedlijn. En s avonds, rond zonsondergang, stond ze zielsgelukkig op 16

17 Clover Point, een piertje in de oceaan, en voerde de meeuwen, die praktisch uit haar hand aten. Ik herinner me wat er gebeurde toen Miel, de man van mijn zus Loes, het had over die rotmeeuwen die de heleboel onderpoepten. De ratten van de oceaan, zei Miel. Annemarie werd woedend en verdedigde haar troeteldieren met de felheid van een leeuwin wier welpen worden aangevallen. Ik had, tien jaar geleden, op haar verzoek een speciaal filmpje gemaakt met alleen maar meeuwen. Ze heeft het talloze keren gedraaid, als een soort meditatie. Dat wilde ze ook op de crematie vertonen. Maar na het zien van Marks schitterende serie besluit ik zonder een greintje spijt om die film in de kast te laten staan. En ik weet bij voorbaat dat Annemarie er net zo over zal denken. Een paar uur later staat Mark voor onze neus. Zwijgende omhelzingen. Ik knijp hem in zijn hand en zeg dat ik het niet droog kon houden. Ik moet m voorlopig niet meer zien, zegt Mark en ik kan het brok in zijn keel voelen waarmee hij uren achtereen achter de computer heeft zitten monteren. Even later komen Michiel, Nelleke, Daniel en Linda. En Anne? Ze heeft tijd nodig, zegt Nelleke, ze kon het nog even niet aan. Ach god. Linda ziet er prachtig uit. Twaalf is ze pas, maar met haar ranke meisjesfiguur, de sprekende ogen en het zwierige haar zou ze ook vijftien of zestien kunnen zijn. Behalve vanmiddag. Het koppie boven het uitdagend-groene Cookie Monster-tshirt is bleek weggetrokken. Verlegen geeft ze Annemarie een bosje rozen. Heel veel liefs, Linda, staat er op het kaartje. Pas s avonds zie ik dat de rode inkt van haar naam is uitgelopen. Een traan? Ik neem haar, als ze daar zo intens eenzaam in het gezelschap zit, mee naar de den, maar ditmaal niet voor een computerspelletje. Ik probeer haar te vertellen dat de dood voor oudere mensen, die alles hebben meegemaakt, iets anders is dan voor een twaalfjarige, voor wie het allemaal nog moet beginnen. En hoor, terwijl ik het vertel, dat ze er niets van zal begrijpen. Ik weet niet eens of ik het zelf begrijp. 17

18 Ze kruipt in mijn armen en snikt. Zo n mooi, droevig, vol moment. Het wordt een schitterende middag vol harmonie en warmte - daar heb je die rotwoorden weer, maar vind maar eens betere. Als iedereen vertrokken is laat ik Annemarie plaatsnemen voor het 19-inch-scherm van de computer en start Mark s serie. Bij de titel beginnen de tranen te stromen - ze zal het nog tien keer zeggen die avond: dat lieve mama, in die grote letters, wit op blauw. Je zou er het doodgaan bijna voor over hebben. Het is, zegt ze, alsof ik weer in dat rotan stoeltje bij de haard zit, met Mark op schoot, toen hij net een jaar was. En dan keek-ie omhoog en zei: mama lief. Uren later, in bed, komen we tot de slotsom dat tijd een betrekkelijk gegeven is. Die ene dag, zegt Annemarie, is meer waard dan drie schitterende vakantieweken in een zonnig land. En levert, terwijl buiten de ene bui na de andere tegen de ruiten slaat, meer warmte op dan welk strand van de Middellandse Zee ook. Maandag 12 juli De zondag brengt de onvermijdelijke anticlimax. Annemarie voelt zich een stuk beroerder en dat werkt door. Op haar stemming en de mijne. Er blijven mooie momenten. Als Niels, de zoon van Bas en Astrid, net als zaterdag stralend op de stoep staat met een professioneel gekookt maaltje voor mij - Annemarie leeft al een paar weken op astronautenvoedsel. Maar ons zelfvertrouwen begint deuken te vertonen. En vooral en gevaarlijk: af en toe krijgen we iets van: dit kan niet waar zijn, het is alleen maar een boze droom. Bij de les blijven dus. Een week geleden, toen ik druk bezig was met het maken van een fotoserie over Annemarie s leven, praatten we uitvoerig over de crematie straks - maar het was toen toch net iets minder echt dan nu. 18

19 We kunnen gelukkig ook blijven lachen - of tenminste glimlachen. Een paar dagen geleden vroeg ik wat voor een kist ze in gedachten had. Heel gedecideerd: niks glimmends, niks met ronde vormen, niks mahonie-achtigs. Haar blik dwaalde naar het blankgrenen Lundia-kastje dat we vorig jaar hebben aangeschaft. Zoiets. En doe die twee laden er ook maar in. Voor de oorbellen. Vandaag is het lachen ons een beetje vergaan. In de avond zitten we te praten over doodgaan. Het gaat snel, zegt Annemarie, ik ben nou echt snel dood. Tien seconden later pakt ze de twee boekjes met vijf stippen-cryptogrammen (we hebben ons destijds dubbele abonnementen aangeschaft ter voorkoming van nekklachten) en vraagt opgewekt: puzzeltje? Het is alsof ik een klap op mijn hoofd krijg. Dit is Harold Pinter, een fragment uit een van zijn absurdistische stukken. Dit kan niet spontaan gebeuren in een keurige burgerkamer in een keurige burgergemeente tussen Arnhem en Nijmegen. Maar het gebeurt - en Pinter hoeft er niet voor achter zijn machine te gaan zitten. Al meer dan een week - sinds de kijkoperatie, al dan niet toevallig - kan Annemarie het ondergebit niet in omdat het gemeen tegen een wondje in het tandvlees drukt. Kaakchirurg Brauns heeft zitten slijpen - dacht dat het gewoon een drukplek was. Dokter Bouman heeft zich er ook op geworpen - hij achtte het niet uitgesloten dat het ging om een nieuw kankerplekje. Annemarie klaagt niet over het astronautenvoedsel - ze heeft nooit veel om eten gegeven - maar het verwerken van een enkel speculaasje zou haar toch wel lijken. Maandagmorgen meteen Rompen bellen, zegt ze op zondag, misschien heeft hij een gaatje. Om zeven voor half negen - ik loop rond in pyjama, Annemarie ligt nog in bed - krijg ik de uitbundige blonde receptioniste Rick aan de lijn. Leg haar uit dat Annemarie 19

20 terminaal ziek is en wat er aan de hand is. Ze rent naar Joep. Zou u om negen uur hier kunnen zijn? Dat gaat niet lukken, zeg ik, maar we doen ons best. Binnen vijf minuten zijn we aangekleed en zitten we in de auto. De file op de Waalbrug valt mee - om klokslag negen uur staan we bij de balie. Gut, zegt Rick verbluft, per raket gekomen? Even later zit Annemarie in de stoel bij Joep. Joep, die we als kleine Joepie in zijn luier door de gang zagen kruipen, toen zijn vader nog praktijk had aan huis. Er was toen al een bijzondere band. Vader Rompen was de eerste tandarts die ik zag. Ik kwam er terecht, kort na ons trouwen in 1956, met forse kiespijn. Of meneer Rompen maar kon trekken. Oppp eeheen vvoorwaarde, zei hij met zijn charmante stotter, ddat je de hheele bbboel laat ssaneren. Ik informeerde bedeesd wat dat zou gaan kosten. Een vvverdomde hhoop, zei meneer Rompen. We spaarden als gekken van ons beider salaris - zo n driehonderd gulden per maand. Hadden bijna vierhonderd gulden bij elkaar toen ik naar de elfde en laatste afspraak ging. Ik vreesde dat het niet genoeg zou zijn. Hoeveel krijgt u van me? Ggggeef mmaar een ttientje, zei meneer Rompen, en toen hij mijn verbijsterde gezicht zag: ikkk hheb je met a-a-angstzweet laten bbbetalen. Sjonge, wat hebben wij leuke dingen gedaan met het godsvermogen dat we vrij te besteden hadden. Bijna een halve eeuw later zit Annemarie in de stoel en begint Joep, in alle rust, zoals altijd, met het uitslijpen van de prothese - hij is niet tevreden voor de pijn tot vrijwel nul is gereduceerd. Nee, zegt hij, helemaal geen moeite. En elk moment dat het nodig is, staat hij klaar, hij kan altijd tijd maken. Annemarie neemt stuk voor stuk afscheid van de geweldige meiden die er in de praktijk rondlopen. Een van de assistentes heeft kennelijk een vliegje in haar oog, ze staat verwoed te wrijven. Als ik me in de deuropening omkeer staat grote 20

21 bruinverbrande Joep in zijn blauwwitte outfit, met zijn armen om Annemarie geslagen. Een emotioneel afscheid. Bij de tandarts, nota bene. s Middags komen Ab en Addie, bijna-buren uit de Hindestraat. We zien elkaar niet zoveel, maar we hebben iets. Wat merkwaardig is, want eigenlijk is er weinig gemeenschappelijks. Zij, wat jaren jonger dan wij, met een gereformeerde Zeeuwse achtergrond, gelovig, georganiseerd. Wij, ex-roomse heidenen met veel lossere opvattingen. Ze zijn betrokken, diep geïnteresseerd en brengen een ontroerend cadeau mee: de laatste bundel van de dichteres M. Vasalis. Waarvoor ze vergeefs naar de stad zijn geweest, toen teruggekeerd naar huis om hun eigen exemplaar, voorzien van een opdracht, naar Huissen te brengen. Op pagina 23: Ik geloof dat dat het enige is wat ik ooit leerde: Dat ik proberen moet en weten dat het overgaat. Maar het was gemakkelijker toen je er nog was En ik je zien kon en je stem kon horen. Jaren geleden, toen de cd uitkwam waarop Lenny Kuhr schitterend door Herman Pieter de Boer vertaalde Schubertliederen zingt, hoorde ik een strofe, waarvan ik meteen dacht: als een van ons sterft, moet die boven de aankondiging: Je bent niet meer en toch en toch Ik ben nog altijd niet alleen Bijna nabij voel ik je nog Je adem en gedachten om me heen. Misschien geeft Vasalis toch meer hoop. Ik zal het er met Annemarie over hebben. Ze wil dit dagboek trouwens lezen - vanavond, toen ik, uitgeput, vroeg naar bed was gegaan, heeft ze het tot en met de tandarts doorgenomen. Als ze naar bed 21

22 komt word ik wakker. Mooi, zegt ze en knijpt in mijn hand. Tien seconden later slaap ik weer. Dinsdag 13 juli Om half negen, als ze wakker wordt: Ik heb vannacht een paniekaanval gehad. Volslagen, totale paniek. Ik ben opgestaan, in de kamer gaan zitten, glas port gedronken, sigaret gerookt - toen zakte het weg. Ik ben er eigenlijk blij mee. Want af en toe had ik het vervelende gevoel dat ik me niet ECHT realiseerde wat er aan de hand is. Als het licht is ziet alles er anders uit. Annemarie zegt dat ze, tijdens die paniekaanval, bang was zich vanmiddag - de afspraak is gisteren door het ziekenhuis gemaakt - te zullen laten overdonderen door de radiologe, dat ze zich toch weer een ellende laat aanpraten die ze niet wil. Nu, terwijl buiten de lucht grauw is en de regen neerplenst, zegt ze: no way. Michiel, die, zoals zo vaak, belt vanuit de file voor de Waalbrug, neemt deel aan de conversatie. We zijn het er helemaal over eens. Alleen ja tegen bestraling als het pijnverlichting oplevert, hooguit een keer in de week, geen bijverschijnselen. En anders: dank u dokter en niet tot ziens. Zoals je, zegt Michiel, nee zegt bij de autodealer, als het door jou gekozen model niet van airconditioning kan worden voorzien. Om half elf komt Wil, ons beider beste vriend. Toen we in 1974 voor het eerst naar Canada gingen, kwam hij met El bij ons in huis om een maand lang op de jongens te passen - ze hebben er mooie herinneringen aan. We gingen met z n allen naar Zweden, een jaar later. Ze kregen twee kinderen. En toen kreeg El kanker, vocht als een tijgerin voor elke maand, om toch maar zo lang mogelijk bij die ukken te zijn. Drie jaar lang. En moest het toen opgeven. Wil, kortom, is ingevoerd in de materie. 22

23 El, Mark en Annemarie. Zweden Hij geeft Annemarie een onooglijk, tussen twee glaasjes geklemd alpenbloemetje, dat El in het heetst van haar strijd van haar gynaecoloog heeft gekregen. En een keer, in woede en frustratie, tegen de muur heeft gesmeten: er loopt een lange breuk door het glas. Misschien gooi ik het ook nog wel een keer tegen de muur, zegt Annemarie. Dan krijg ik het terug met twéé barsten, zegt Wil. Ze hangen tegen elkaar in de keuken. Een paar maanden geleden zou ik gezegd hebben: kom jongens, schei uit met dat kleffe gedoe. Yessss! De vuisten gebald op schouderhoogte, dan met een ruk naar beneden. Ze staat midden in de kamer - we zijn net terug uit Rijnstate. We hadden uitvoerig gerepeteerd. Alleen als de radiologe een vorm van bestraling in de aanbieding heeft die a) geen pijn 23

24 veroorzaakt maar bestrijdt, b) een wezenlijke verlichting inhoudt en c) in een frequentie van een, hooguit twee keer per week kan plaatsvinden, zegt Annemarie ja. Als we tegenover haar zitten leg ik voor de zoveelste keer uit dat ik alleen maar het woord voer omdat het Annemarie te veel pijn doet om veel te praten. Probeer zo helder mogelijk onze voorwaarden te formuleren. En daaraan valt in geen enkel opzicht te voldoen. Tóch bijverschijnselen, géén garantie dat het echt helpt, een keer of drie per week. Annemarie hoeft over het antwoord niet na te denken. Nee. En nog eens nee. Niet dat het er iets toe doet - maar de dokter met het hoofd vol zwarte krullen lijkt te denken: groot gelijk. Wenst ons het allerbeste en zegt dat we altijd kunnen blijven aankloppen. Ik hoopte dat het zo zou gaan, zegt Annemarie, als we, net uit het ziekenhuis, langs die schitterende zomerse heuvel met grazende paarden tegenover Sonsbeek rijden. Ik ook, zeg ik, maar ik wilde je niet beïnvloeden. Yessss! Maarten komt na vieren. In zijn grote Amerikaanse slee, waarmee hij in Amsterdam nauwelijks uit de voeten kan maar waaraan hij om onnaspeurlijke redenen toch de voorkeur geeft boven een normale auto. Als hij, met zijn bijna twee meter, Annemarie tegen zich aandrukt, lijkt ze in niets meer op het voor die tijd lange meisje dat ik twee en vijftig jaar geleden leerde kennen. Hij heeft, zoals beloofd, een plastic zakje mee gebracht met onbestemd bruingroen spul. Even later belt Michiel. Wat mama aan het doen is, vraagt hij. Mama, zeg ik, krijgt nou les van Maarten in het draaien van stickies. Kijk mam, je moet dit oprollen en er een mondstuk van maken voor extra lucht. Ik zou vanavond maar niet bellen, zeg ik tegen Michiel, we zitten waarschijnlijk in de disco. Kees belt uit Canada. Zegt dat hij wil komen. Ik raad het hem 24