Ton Spamer familiearchief spamer - deurne

Transcriptie

1 Ton Spamer familiearchief spamer - deurne

2 Illustratie titelpagina: De Diergaarde vanaf de Smalle Westerkade rond e herziene en uitgebreide uitgave juli Eerder verschenen: 1. Ton Spamer, Spanheimer - Spanemer - Spamer. 16 generaties Spamer Deel 1 Langs Hessenwegen. Schotten Deurne, Ton Spamer, Spanheimer - Spanemer - Spamer. 16 generaties Spamer Deel 2. Die Schottener Spanheimer - Spanemer - Spamer. In: Hessische Familienkunde, Bd. 18, Heft 4, Dezember 1986, Sp Ton Spamer, Spanheimer - Spanemer - Spamer. 16 generaties Spamer Deel 3. Een hartochtelijk Rotterdammer 1. Johan Wilhelmus Spamer Deurne, Ton Spamer, Spanheimer - Spanemer - Spamer. 16 generaties Spamer Deel 4. De gordel van smaragd. Paul Spamer Deurne, Ton Spamer, Spanheimer - Spanemer - Spamer. 16 generaties Spamer Deel 5. Een hartstochelijk Rotterdammer 2. Willem Spamer (In voorbereiding) A. Spamer, Deurne, Over de auteur. Ton Spamer, *1936, studeerde geschiedenis in Utrecht en doceerde dit vak aan het Peelland-College te Deurne. Daarnaast was hij vice-voorzitter van de Culturele Raad Deurne, voorzitter van de Openbare Bibliotheek, lid van het hoofdbestuur van de Provinciale Bibliotheek-Centrale Noord-Brabant, de Provinciale Bibliotheekcommissie en een aantal landelijke besturen en ministeriële commissies. Hij publiceerde onder andere over Deurne in de Brons- en IJzertijd en in de Middeleeuwen, over de Willibrordusparochie in Deurne van , over Deurnese toponiemen en in Duitsland over het laat-middeleeuwse kleinstedelijk patriciaat. Hij gaf cursussen en lezingen, vertaalde Duitse kunstcatalogi en vakliteratuur en vervaardigde examenmateriaal o.a. over historiografie, Nietzsche en La Belle Époque. Ook schreef hij jarenlang een cultuurhistorische column in Omologie. Sinds 1979 is hij recensent voor Duitstalige vakliteratuur op het terrein van geschiedenis en kunst. Oprichter/redacteur van Durninum, fonds voor cultuurhistorische publicaties over Deurne. a.spamer@spamer-dewit.nl\ 2

3 VOORWOORD "Wel kwamen er veel zakkenrollers van de Diergaardekade naar De Dijk om betrokkenen op de hoogte te stellen van waar er in de stad nieuwe klappers waren gekomen". Deze zin stamt uit een artikel van Sietske Altink uit Het voorspelt niet veel goeds. Ter geruststelling: het slaat op de periode rond Toen was de Diergaardekade al zo'n 75 jaar oud, een afgeleefde straat, rijp voor de sloop. En wat de gemeente verzuimde namen de Duitsers voor hun rekening. Maar wàt een stralende jeugd was daaraan voorafgegaan. Mijn vader werd daar in 1877 geboren te midden van een wereld van kunstenaars. Uiteraard waren dat bohémiens, maar wel de fine fleur van het Nederlandse toneel en de opera en bepaald geen zakkenrollers. Het werd na 1860 in hoog tempo een zeer artistieke buurt, bewoond door toneelspelers en zangers die werkzaam waren bij het toneel in de schouwburg aan de Coolsingel of bij de Opera in dezelfde locatie. Men woonde daar vlak bij deze theaters. Het eerste station DP lag vrijwel in de achtertuin. Hier woonden de Bouwmeesters en de Van Dijks en vele anderen. Vanaf zijn 2 e jaar kreeg mijn vader zangles van een in huis wonende operazanger. Zijn oudere zus kreeg les van een inwonende pianolerares. De ontwikkeling van deze eeuwenoude landelijke kade tot een artistieke nederzetting als onderdeel van de onstuimige groei van de stad, het boeiende en bloeiende leven dat zich hier afspeelde, de connecties met de wereld van opera en toneel en de brutale ondergang zijn het onderwerp van deze studie. Tevens wil die wat licht werpen op de geschiedenis van een buurt die in de vele beschrijvingen van de stad altijd onderbelicht is gebleven. Met de schouwburg en de Hoogduitsche Opera onderhield mijn grootvader nauwe contacten. De keuze voor een woning op de Diergaardekade was voor hem een heel bewuste. In zijn jeugd als hofmeester op een stoomschip was hij gewend geraakt aan vergezichten. Toen dat in de Paardenlaan en de Waschbleeklaan door toenemende bebouwing niet meer mogelijk was bleek een kade met blijvend uitzicht op een park de oplossing, ook al kon hij zich als procuratiehouder bij Van Hoboken een fraaiere woning veroorloven. Hij verhuisde pas toen tegen het einde van de eeuw de sfeer en de stijl van de kade niet meer naar zijn smaak waren. De kunstenaars die op de kade woonden worden hier beschreven in hun functie als bewoners. Het was uitdrukkelijk niet de bedoeling om hun ontwikkeling als acteur of zanger te ontrafelen en evenmin hun complete familiestamboom. Zij speelden een rol in de geschiedenis van mijn familie. De kade zelf wordt hier geplaatst tegen de achtergrond van de ontwikkeling van mijn vaderstad. 3

4 1. De oorsprong van de Westerkade Daar de kade die onderwerp van deze studie is in 1940 spoorloos verdween, is het goed die eerst eens te lokaliseren. Afb. 1 Diergaarde en omgeving in Bovenaan is met groen het terrein van de Diergaarde aangegeven. De rode lijn daarnaast is de kade. Die moet rond 1857 bebouwd zijn, want dan duikt zij in de adresboeken op als Westerkade. In 1847 was tussen Leuvehaven en Park ook een Westerkade aangelegd. Dat had voor verwarring kunnen zorgen, maar die werd in 1851 gedeeltelijk omgedoopt tot Willemskade vanwege het bezoek van koning Willem III aan Rotterdam. Het westelijk daarvan gelegen gedeelte dat Westerkade was blijven heten kreeg vanaf 1872 ook bebouwing. De naast de Diergaarde gelegen kade kreeg toen ter onderscheiding de naam Smalle Westerkade. Vanaf 1878 heette zij Diergaardekade. De Coolvest, het water voor de gesloopte vestingmuren aan de westzijde van de stad, zou na 1900 bij gedeelten gedempt worden, net als de zuidelijk daarvan gelegen Schiedamschevest. Daar liggen nu de Coolsingel en de straat de Schiedamsevest. De Schie, voorzover op de kaart zichtbaar, is in 1940 gedempt met puin van het bombardement. De Binnenrotte was al in 1865 gedempt voor de aanleg van het viaduct voor het "luchtspoor". Sinds de afbraak daarvan in 1994 is de Binnenrotte nu een groot leeg plein waar de markt wordt gehouden. 4

5 In 1846 werd de spoorlijn van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM), begonnen met de lijn Amsterdam-Haarlem in 1839, doorgetrokken tot Rotterdam. Daar eindigde de lijn en er kwam dus in 1847 een kopstation. Vanwege de nabijheid van de Delftsche Poort kreeg het de naam Station Delftsche Poort, in mijn vaders jeugd al kortweg DP genoemd. Mijn moeder is die benaming tot aan haar dood in 1979 blijven gebruiken. Toen de lijn werd doorgetrokken naar Dordrecht bleek dat niet via dit kopstation te kunnen. Er werd een nieuw traject uitgestippeld, dat met een noordelijker gelegen boog midden in de stad uitkwam en over een viaduct richting de nieuw gebouwde spoorbrug ging. Voor dat viaduct moest de Binnenrotte gedempt worden. Rotterdammers spraken van het "luchtspoor". Veel karakteristieke bebouwing -waaronder monumentale panden- is daarvoor opgeofferd. Het nieuwe doorgangsstation DP kwam in 1877 gereed en lag noordwestelijk van het oude, dat kort daarna werd afgebroken. Afb. 2 Station Delftsche Poort in 1849 door J. Bouwmeester. Op afb. 2 kijken we over de Coolvest en het Hofplein naar de voorgevel van het eerste station DP. De tekenaar stond voor de toenmalige Doelen. Uiterst rechts een hoek van de Delftsche Poort. Achter de bomen molen De Goudsbloem. Het bruggetje loopt over de verbinding tussen Coolvest en Schie. Het station was gebouwd in de toen populaire neogothische stijl. De Coolvest ontleende zijn naam aan het westelijk ervan gelegen Cool. Dit oude ambacht, dat al genoemd wordt in 1280, bestond uit Beukelsdijk, West- en Oost-Blommersdijk. In 1816 werd dit gebied in zijn geheel bij de stad ingelijfd. In het dagelijks spraakgebruik bedoelde men rond 1850 met Cool het gebied tussen de Coolvest in het oosten, de Westzeedijk in het zuiden, de grens met Delfshaven in het westen en de Kruiskade in het noorden. Het was een landelijk gebied met spaarzame bewoning. Het baarde opzien toen Anthony van Hoboken, die in 1799 de boedel van de failliete VOC en daarmee de zeilvaart naar Nederlands-Indië overnam, aan de zuidrand van Cool een terrein van 56 ha. groot kocht en daar in 1852 de villa Dijkzigt liet bouwen. Pal ten westen van hem begon de gemeente vanaf dat jaar met de aanleg van het Park. Van Hoboken wist wat hij kocht: rust en natuurschoon. In West-Blommersdijk lagen twee molens die simpelweg de Coolsche Molens werden genoemd. Ze herinnerden eraan dat Blommersdijk ooit een deel van het ambacht Cool was. Ze komen op enkele kaarten voor. Afb. 3 toont de kaart van Jan Jansz Potter uit Onderaan zien we de noordelijkste punt van de stadsmuur met de Delftse poort. Rechts daarboven de aanduiding van het voormalige slot Weena aan de Schie. Afb. 3 De Coolsche molens in

6 Links van de Schie zien we de twee molens. Zij malen het polderwater af naar de Schie. De weg die links onderaan in westelijke richting loopt is de Kruiskade. Rechtsboven zien we aan de westelijke Schieoever het Leprozenhuis voor de pestlijders. Het zou later de naam Proveniershuis krijgen en lag op de hoek van de huidige Provenierssingel. De aanduidingen 'noord' en 'oost' op de kaart zijn onderdeel van de windroos en wijzen geen locaties aan. Afb. 4 Floris Balthasarsz. van Berckenrode, Rotterdam met omringend polderland in 1611 (detail). We zien dezelfde objecten ook op de kaart van Floris Balthasarsz. van Berckenrode uit Uit het midden van de bovenrand stroomt de Schie in de richting van de stad. Aan de linker rand ervan het leprozenhuis en vlak daaronder de Cool Molens met hun afwatering naar de Schie èn naar een zuidelijke wetering. Er blijken inmiddels twee korenmolens bijgekomen te zijn die het tot in de 19 e eeuw uit zullen houden. De zuidelijkste daarvan is molen De Goudsbloem die op afb. 2 zichtbaar is. De zuidrand van de polder West-Blommerdyck wordt gevormd door de Cruiswech, de latere Kruiskade, tevens de grens met de polder Cool. In de stadsdriehoek zijn de Scheepmakershaven en de Wijnhaven nog in aanleg getekend. Het Hoogheemraadschap Schieland hield met een groot aantal molens de kwetsbare waterhoogte nauwkeurig op peil. Het stadsbestuur kon niet op eigen gezag kades verhogen of verlagen of sloten graven of dempen. Al het water dat door de Schie en de wat oostelijker liggende Rotte in de stad werd gebracht -een nooit ophoudende stroom- moest er ook weer uit. De stadsdriehoek werd omsloten door Schiedamse vest, Coolvest en Goudse vest. In de stad zelf splitsten die waterstromen zich van west naar oost in Delftse Vaart, Binnenrotte en Botersloot plus nog wat smallere watertjes. De sluizen in de Rotte onder de Hoogstraat waren daarbij een belemmering omdat de getijdenwerking van de Noordzee tot in Rotterdam een rol speelde. Bij vloed moesten die sluizen dicht omdat het water anders de polder ingestuwd zou worden. Het polderwater was nog een apart probleem. Dat werd geloosd door een aantal kleinere weteringen. In de loop der tijd zouden de Coolse molens niet meer op de Schie afwateren maar naar de wetering langs de Kruiskade. 6

7 Dat is goed zichtbaar op afb. 5 op de kaart van Manheer uit De molens liggen daar aan een westelijke doodlopende zijweg van de Schiekade. De meest westelijke molen heeft als bijschrift "Koolse water molens". Daarvandaan loopt een afwatering naar de zuidelijker gelegen Kruiskade. Afb. 5 De kaart van Rotterdam van Manheer uit (Gedeelte) Er blijken nu twee weteringen langs de Kruiskade te lopen die hun westelijke voortzetting vinden in de Rotterdamse Sloot. Uit de zuidelijke wetering takt een afvoersloot langs het lanengebied af (zie afb. 4) die naar de Koolseweg -de latere Binnenweg- loopt en daar het water via twee weteringen dwars door het Ambacht van Schoonderloo en Kool naar de Maas afvoert. Afb. 6. De Coolsche Molens in De Coolsche Molens komen voor op afbeeldingen uit 1785 (afb. 6) en 1800 (afb. 7). We zien eerst een schietoefening van de Burgercompagnieën nr. 2, 3 en 4. De Burgercompagnieën waren aanhangers van de patriotten en tegenstanders van de Orangisten, de aanhangers van stadhouder Willem V. In 1784 waren er gevechten geweest tussen beide groepen. We kijken vanaf de Schie in zuidelijke richting. Links zien we de bomen langs de Kruiskade. In de verte ligt Delfshaven. Op de prent uit 1800 kijken we vanaf de Schiebrug langs de Delftsche Poort naar het westen. Geheel in de verte zien we de houtzaagmolen van David van Stolk ( ). Hij was de stamvader van het geslacht Van Stolk van de bekende houthandel en de befaamde Atlas van Stolk, een prentenverzameling. Meteen rechts van de Delftsche Poort zien we heel vaag de meest oostelijke van de Coolsche Mo- 7

8 lens. De weg rechts van de Schie is de weg naar Delft. Voorbij de Poort vertrok nog tot in de 20e eeuw het Delftse Bootje. Afb. 7. De Schie in 1800 Zoals aangegeven op de kaart van Manheer (afb. 5) waterden de Coolsche Molens in de 18 e eeuw o.a. uit op de wetering langs de Kruiskade. Die afwatering droeg de naam Molentocht. Op de prachtige kaart van Temminck uit 1839 is die middenboven aangegeven (afb. 8). Zij blijkt daar de Kruiskade te bereiken halverwege de Coolvest en de westgrens van de tuinderijen. Later zal langs die westgrens de Westersingel worden aangelegd. En dan blijkt de Westerkade precies halverwege die singel en de Coolvest te liggen. Daarmee ligt de Molentocht als oorsprong van de Westerkade vast. De kaart van Temminck geeft ook een fraai beeld van het gebruik van de gronden in Cool. In de binnenstad binnen de vesten was geen ruimte meer voor tuinen. En bovenal had men daar een groot gebrek aan bleekvelden. De enige manier om wasgoed weer wit te krijgen was het bleken in de zon. Daarom zien we in Cool tussen de vele tuinen, plantsoenen en lustwarandes ook blekerijen liggen. Afb. 8 De kaart van Temminck uit 1839 (detail). Aan de oostrand van die Molentocht zal vanaf ca bebouwing verrijzen. Die zal mede veroorzaakt zijn door de nabijheid van het station. Een station had rond 1850 veel personeel nodig: machinisten, stokers, conducteurs, rangeerders, timmerlui, schoonmakers, loketbedienden en het onvermijdelijke horecapersoneel. Het is dan ook niet vreemd dat we op de Westerkade bij de eerste vermelding in het adresboek van 1858 vermeld vinden: op nr. 784 een timmerman en een "beambte aan het spoor", net als op 785. Op 788 woonde een machinist. Die hoeft niet per se op een trein te hebben gestaan, 8

9 maar het ligt wel voor de hand. In de 1e en 2e Diergaardestraat, oostelijk van de Westerkade gelegen en pas vanaf 1866 bewoond, vinden we 3 stokers, een "machinist aan het spoor", een "knecht aan het spoor" en nog een machinist. Op de Diergaardekade woonde in 1858 ook al een zekere F. van der Valk, "geëmploijdeerd aan de diergaarde". En hiermee zijn we aangekomen bij de naamgever van de latere Diergaardekade. Vlakbij het station DP mochten de spoorwegbeambten Frans van der Valk en Georg van den Bergh op grond van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij een tuintje aanleggen voor hun hobby, het verzorgen van dieren. Ze richtten in 1854 een tuin voor fazanten en watervogels op. In het tuintje waren heesters geplant en een waterkom gegraven. Een kokmeeuw en enkele eenden waren de eerste bewoners van de tuin. In het jaar daarop volgden een aantal fazanten, kippen, uilen en roofvogels. De grote trots van het Spoortuintje, zoals het in de volksmond was gaan heten, was een visarend. De tuin raakte in trek onder treinreizigers en kinderen kwamen er de eendjes voeren. In 1856 werd ook de aangrenzende tuin gehuurd. Tien jaar daarvoor meldde de Nieuwe Rotterdamsche Courant het volgende: Afb. 9 De Nieuwe Rotterdamsche Courant van 15 april In 1847 werden de Coolsche Molens metterdaad vervangen door een stoomgemaal en een jaar later gesloopt. Het water werd onder het station doorgeleid. Er ontstond toen een geheel nieuwe situatie, weergegeven in afb. 10. Afb. 10 De kades in Deze kaart ontraadselt waarom de Westerkade 'Wester'-kade heette. Het water dat het gemaal oppompte kwam via twee takken bij de Kruiskade aan. De kades daarlangs kregen al gauw de aanduidingen Oosterkade (O) en Westerkade (W). De oostelijke tak is later gedempt, waarschijnlijk bij de aanleg van de Diergaardestraten of de Kruisstraat, die parallel aan de Westerkade liepen. 9

10 De kaart is afkomstig uit het herziene Waterproject van stadsarchitect Willem Nicolaas Rose uit 1854, dat tot doel had de stad van schoon oppervlaktewater te voorzien. De Diergaarde omvat hier nog niet meer dan een weiland met een vijver. Hoezeer men overigens moet oppassen met prenten uit die tijd blijkt uit afb. 11. Het is een litho van Adrien Canelle en heet uit 1855 te zijn. Afb. 11 Rotterdam in vogelvlucht. Gedeelte uit een litho van de Belgische graficus Adrien Canelle uit De Westerkade ziet er uit als een geheel bebouwd blok en zou dus bewoond moeten zijn. In 1855 kwam de Westerkade echter in het adresboek niet voor. Ze verschijnt pas in 1858 en was toen nog niet voltooid. Van de 19 percelen waren er in dat jaar pas 10 bebouwd. Daar de nummering aan de noordkant begon ontbrak dus een flink gedeelte van nr. 10 tot aan de Kruiskade. Canelle doet echter voorkomen alsof de bebouwing in 1855 al tot de Kruiskade liep. Nog erger wordt het met de 1 e en 2 e Diergaardestraat, meteen oostelijk van en parallel aan de Westerkade. Die zijn hier in hun geheel weergegeven terwijl ze pas 9 jaar later in het adresboek verschijnen. Zelfs de Kruisstraat -de oostelijke rand van dit hele blok- lijkt er al te liggen. Toch was die straat in 1855 niet meer dan een met schelpen verhard pad. Pas in 1883 werd de naam bij besluit van B&W van 10 mei vastgesteld. De eerste bewoner was in 1884 de directeur van de Diergaarde. De molen achter het station moet -gezien de korte afstand- een van de Coolsche molens zijn, maar die waren in 1848 afgebroken! De Spoortuin, die er in 1855 toch al was, ontbreekt echter geheel. Ook het Comediebruggetje tegenover schouwburg, aangelegd in 1853, is niet te zien. De Delftschevaart lijkt breder te zijn dan de Binnen-Rotte, terwijl het tegenovergestelde het geval was. Gezien de beide Diergaardestraten en de Kruisstraat kan de tekening niet eerder dan rond 1885 gemaakt zijn. Maar toen bestond het eerste station DP niet meer en liep het luchtspoor al door de stad. De prent is, hoe romantisch en artistiek ook, in elk geval voor het noorden van de stad hoogst onbetrouwbaar. Hoewel de officiële benaming van de kade sinds 1874 Diergaardekade was, kreeg mijn grootvader op 9 september 1897 een rekening van de Singer Maatschappij voor een "Origineele Singer Central Bobbin M." voor de prijs van F. 130,- geadresseerd aan J. W. Spamer op de Smalle Westerkade 6.. Kennelijk was de naam Westerkade onuitroeibaar en werd die in het spraakgebruik en bij bestellingen nog altijd gebruikt. 10

11 2. De huizen Wat voor huizen stonden er eigenlijk aan de Smalle Westerkade? De kade was niet echt smal maar veel ruimte tussen de molentocht en de huizen zal er niet geweest zijn, in elk geval te weinig om er een frontale foto van de gevels te maken. Maar er zijn wel beelden. Afb. 12 Gezicht op de Diergaarde vanaf het stationsterrein in ca Links zien we de woning van de directeur. Daarachter is het begin van de bebouwing langs de Westerkade te zien. Duidelijk is dat het begon met één rij huizen. De beide Diergaardestraten zijn nog niet gebouwd. In het derde huis werd op 24 september 1877 mijn vader Johannes W.P. Spamer geboren. Afb. 13 Cool in 1925 vanuit de lucht. De foto uit 1925 is genomen vanuit het westen. De straat die van midden-onder schuin naar boven loopt is de Kruiskade met aan de rechterzijde de Ned. Hervormde Westerkerk. De fel door de zon beschenen eerste zijstraat linksonder is de Smalle Westerkade/Diergaardekade. De meest linkse huizen daarvan gaan schuil achter het geboomte van de Diergaarde. Nr. 3 is net nog te zien. We zien op die 11

12 kade diverse huizentypes, hetgeen er bij de toenmalige bouwpraktijk op wijst dat de straat in opeenvolgende fases is volgebouwd. De brede zijstraat die vanaf de Westerkerk in noordelijke richting gaat is de Kruisstraat, aangelegd vanaf Het was een tamelijk deftige straat, waarnaar mijn grootvader in 1900 verhuisde. Waar die straat de rand van de foto raakt lag aan de westzijde ervan de officiële ingang van de Diergaarde. Wat was de sociale status van deze nieuwe straat? Dat is af te leiden uit de gevraagde huurprijzen. De oudste advertentie die voor de kade werd aangetroffen dateerde uit het najaar van Kennelijk was toen net begonnen met de bouw van de eerste huizen. Afb. 14 Advertentie in de NRC van 24 oktober Het huis is al gereed en per direct te betrekken. Een bovenhuis met zes zeer fraai behangen en gestucadoorde vertrekken is voor de toenmalige huurwoningen zeer ruim en luxueus te noemen. Het riante uitzicht op de Hollandsche Spoorweg moet op de achterzijde van het pand betrekking hebben en toont aan dat de 1 e en 2 e Diergaardestraat nog niet bestonden. Opmerkelijk genoeg wordt het uitzicht op de Diergaarde niet genoemd. Waarschijnlijk was het Spoortuintje daarvoor nog niet imposant genoeg. De meidenkamer wijst erop dat de woning was toebedacht aan een gezin met een bovengemiddeld inkomen. Het merendeel van de gezinnen moest rond 1850 met minder dan 300,- gulden per jaar rondkomen 2. De Nijs geeft verder aan dat een deftige familie (gegoede burgerij) in 1852 minimaal per jaar f 2400,- nodig had omdat de huishuur f 300,- tot f 500,- per jaar bedroeg. 3 De huurprijs mag indrukwekkend genoemd worden. Een benedenhuis op de Coolsingel met vier vertrekken, een keuken en een zolder en verder van alle gemakken voorzien moest per jaar 380,- gulden opbrengen, een huis met tuin aan de oostzijde van de Schie 400,- gulden. Een vrij en zeer net bovenhuis met alle gemakken "op het beste gedeelte der Schiekade" kostte 200,- gulden. Een half jaar later adverteert dezelfde timmerman, die tevens de aannemer zal zijn geweest, met twee bovenwoningen. Afb. 15 Advertentie in de NRC van 24 maart De woning met vier vertrekken, slaapkamertje, meidenkamertje, keuken, zolder en vliering kost 300,- gulden per jaar, de wat kleinere met drie vertrekken en twee kamertjes 160, per jaar. Dat zal dus een tussenetage betreffen die geen toegang tot de zolder had. Het huis had derhalve drie etages. Opvallend genoeg heeft de eerste woning uitzicht op zowel de spoorweg als de "nieuw aan te leggen Diergaarde". Die laatste komt nu dus in beeld als reclame-object. Dat het kleinere huis ook aan de voorzijde uitzicht op "het Spoor" heeft moet verklaard worden uit de nog schaarse begroeiing van de Diergaarde. Daar kon men nog gewoon overheen kijken. In juli van dat jaar wordt een benedenhuis aangeboden met tuintje en riant uitzicht op de Diergaarde voor 150,- per jaar. In november 1859 wordt een gemeubileerde voorkamer "met balkon" aangeboden op het huisnummer Westerkade 799. Na de omnummering van 1873 zal dat nummer 16 worden. De kade is dus in drie 12

13 jaar tijd zo goed als volgebouwd. Het adresboek van 1859 vermeldt dat huisnummer nog niet, dus het was kennelijk pas in dat jaar klaargekomen. Het eerstvolgende adresboek dateert van 1866 en dan blijken 18 huizen in gebruik te zijn. De Smalle Westerkade/Diergaardekade was toen mijn grootvader er in 1872 ging wonen een gewilde straat. Zij keek uit over de Diergaarde, hetgeen vooral 's winters als de bomen kaal waren een mooi uitzicht opleverde als je op een wat hogere etage woonde. Afb. 16 Uitzicht op de Diergaarde vanaf de Smalle Westerkade 15 rond Men woonde daar ook aan een van de twee groene longen die Rotterdam rijk was. De andere was het Park aan de zuidwesthoek van de stad. De geuren van de roofdieren moest men wel voor lief nemen, maar eerstens rook je die alleen bij wind pal uit het westen en tweedens wende je daar kennelijk snel aan, althans volgens mijn vader die er tot zijn 22 e jaar heeft gewoond. In de straten en vooral de stegen van de binnenstad was de stank vele malen erger. 3. De bewoners Bij haar eerste verschijning in de reeks adresboeken 4 in 1858 telde de Westerkade 11 huizen met de namen van 31 bewoners. Van de 11 'particulieren' waren er 3 weduwen of alleenstaande dames. De overige 20 namen hebben als beroepsaanduiding een ambtelijke of opzichtersfunctie (13), een gezagvoerder, een inspecteur van politie, een commissionair, een bakkersknecht, een timmerman en een zeeman. Het is onduidelijk wat men onder de 'particulieren' moet verstaan. Drie ervan zijn dames, waarvan één weduwe. Het kunnen mensen zijn die van hun geld of pensioen leefden zoals een onderwijzeres of een thuisberoep hadden zoals naaister voor een atelier. De gezagvoerder D. H. Dietz was kapitein op een vrij kleine kustvaarder. 5 Men zou de bewoners kunnen karakteriseren als redelijke middenstand, niets bijzonders. In 1859 is er aan de bebouwing niets en aan de bewoning nauwelijks iets veranderd. In 1866 is er een gezagvoerder bijgekomen, A.F. Nidschelm, kapitein op de Elisa Suzanna 6, een schip van Hendrik Müller & Co. Die firma voer op Zuid-Afrika en Nederlands-Indië 7 en dergelijke gezagvoerders hadden een goed inkomen. De straat is uitgebreid met 7 nieuwe huizen en er zijn nieuwe na- 13

14 men te vinden. Op nr. 785 (na de omnummering van 1872 werd dat nr. 2) blijkt een musicus te wonen, A. Albrecht, korist aan de opera. Volgens de alfabetische inwonerlijsten achter in de adresboeken woonde hij in 1863 op Westerkade 792 (9) en vanaf 1864 op 785 (2). De straat Westerkade komt in die twee adresboeken echter niet voor. Men moet dus ook de adresboeken met de nodige voorzichtigheid hanteren. Albrecht woonde dus in 1864 al niet meer op 792. Voor hem in de plaats treffen we een zeer belangrijk ander personage aan: L.B.J. Moor, die als beroep 'kantoorbediende' opgeeft. Volgens de inwonerlijsten woonde hij van 1864 tot 1873 op nr. 792 en van op nr. 794 (11). De opgave van zijn beroep is merkwaardig, want Louis Moor was allerminst kantoorbediende. Hij was een begaafd acteur. In 1860 accepteerde de Amsterdamse schouwburgdirecteur Jan Eduard de Vries het aanbod om directeur te worden van het Hollandsch Tooneel en de Hoogduitsche Opera in Rotterdam, twee gezelschappen die gezamenlijk het initiatief hadden genomen de plaatselijke schouwburg te bespelen. Die schouwburg was in 1852 geheel herbouwd en stond aan de Coolvest 8 westzijde, recht tegenover de Raamstraat aan de oostzijde. Afb. 17 De Schouwburg aan de Coolvest na de verbouwing in Het Comediebruggetje ontbreekt omdat het pas in 1853 werd aangelegd. "De Vries engageerde ( ) jonge spelers als Sophie de Vries, Jaap Haspels, Antoine le Gras en Willem van Zuylen. Deze nieuwelingen stonden open voor de speelstijl die een van de leden van de groep, Louis Moor, in Frankrijk had geleerd. Deze stijl, het 'au-naturel' spelen, werd "als 't ware het handelsmerk van hun gezelschap". 9 Moor stamde uit een toneelgeslacht. "In een tijd dat heftige pathetiek en romanticisme nog gewoon waren streefde hij naar natuurlijkheid en eenvoud in dictie en spel". Moors spel was gedistingeerd en bedachtzaam, zijn stem zacht en beheerst. Hij was de pionier van wat later de Rotterdamse speelstijl werd genoemd. Verschillende malen richtte Moor een eigen gezelschap op, onder meer in 1879 met van Ollefen en Veltman. In die tijd ontwikkelde hij zich tot een belangrijk regisseur en leidde hij een groot aantal toneelstukken bij het Rotterdamsch Toneelgezelschap. Hij voerde onder meer de eerste Ibsen-voorstelling in Nederland op"

15 De familieverhoudingen van Moor waren ingewikkeld. Zijn ouders waren Louis F.J. Rosenveldt ( ) toneelspeler, zoon van de toneelspeler Frits Rosenveldt, en Maria Elisabeth Vink ( ), ook actrice en zus van de toneelspeelster Marie van Eijsden-Vink. Hoe kwam een zoon van Louis Rosenveldt aan de achternaam Moor? Afb. 18 De nakomelingen van Louis F.J. Rosenveldt. Louis Rosenveldt was getrouwd met zijn nicht Susanna Lambotte en had uit dat huwelijk twee kinderen. Hij had in de jaren '30 van de 19 e eeuw een eigen toneelgezelschap, de Nederduitse Toneelisten. Daarbij was ook een jonge actrice aangesloten, Maria Elisabeth (Lijsje) Vink. Uit de verhouding van Rosenveldt en Vink werd in 1837 een zoon geboren, die na het huwelijk van zijn moeder met Johannes Moor de naam van zijn stiefvader aannam. 11 Na Rosenveldts overlijden in 1867 woonde diens weduwe in 1873 samen met hun dochter Jacoba Huyser op de Westerkade 1. Afb. 19 Louis B.J. Moor. De jonge Moor had een tijdje in Frankrijk gespeeld. Na terugkomst trad hij toe tot het gezelschap van Jan Eduard de Vries in Rotterdam. Uit een relatie van Moor met de jonge actrice Sophie van Walterop-de Vries kwamen twee kinderen voort, de latere actrice Sophie de Vries (jr.) en haar broer de acteur Hendrikus Walterop met als pseudoniem Henry de Vries. Doordat Louis Rosenveldt ook een relatie onderhield met de actrice Louisa Bouwmeester waren de kinderen van dat paar, de broers Louis -de beroemde Louis Bouwmeester- en Frits en de zusters Louise en Theo halfbroers en -zussen van Louis B.J. Moor. 12 Die woonden ook allemaal op de Westerkade. Afb. 20 Jaap Haspels Op nr. 796 treffen we de operazanger Carl Söhlke aan. Hij was een stiefzoon van Jan Eduard de Vries en getrouwd met Adriana Engelman, de zus van de later beroemd geworden Wilhelmina Albrecht-Engelman. Deze laatste was getrouwd met Johan Herman Albrecht, die van de opvolger van De Vries was als directeur van het Hollandsch Tooneel en de Hoogduitsche Opera. Ook hier treffen we dus een hele artistenfamilie aan. Söhlke woonde in 1869 nog op het zelfde adres maar wordt in het adresboek dan omschreven als 'particulier'. In het buurhuis op 797 woonde J.M. Haspels, "toneelist", achter welke bescheiden aanduiding Jaap Haspels schuilging die in 1874 samen met Antoine Le Gras en Willem 15

16 van Zuylen "De Nieuwe Schouwburg-Vereeniging" oprichtte. Dat was het gezelschap dat de Vorstenschool van Multatuli speelde. De vertolking van Koning George door Dirk Haspels, de broer van Jaap, werd door de schrijver zeer bewonderd. In 1884 richtten de broers Haspels, Le Gras, Rosier Faassen en Catharina Beersmans het gezelschap "De Vereenigde Rotterdamsche Tooneelisten" op. Van dat laatste gezelschap was Dirk Haspels van 1885 tot 1899 mededirecteur en verder was hij vanaf 1878 enige tijd mededirecteur van de Groote Schouwburg in Rotterdam. Jaap Haspels was zo'n bewonderaar van Multatuli dat hij in 1878 een lucratieve lezingentour voor hem organiseerde. Multatuli zou dat 3 jaar volhouden en er per tournee ongeveer 3000 toenmalige guldens aan overhouden. 13 Op nr. 798 woonde G.W. Kleine, ook een toneelist. Hij was een neef van de violist Leonard Ambrosius Kleine, die gehuwd was met de beroemde actrice Marie Kleine-Gartman. Zijn tante Alida Kleine trouwde met Andries Hermanus van Dijk 14, de halfbroer van Ko van Dijk sr. uit het eerste huwelijk van diens vader. In hetzelfde huis woonde nog een acteur, R. Korf, die verder onbekend is. Op 799 woonde de acteur C.T.J. van Dijk, bekend als Kees van Dijk, die in 1868 in tweede huwelijk zou trouwen met Frederika Ruiter. 15 Zij waren de ouders van de acteur Ko van Dijk sr. die in 1881 op Westerkade 7 werd geboren. Die was de vader van de grote acteur Ko van Dijk jr. Hier stuiten we op een complete kunstenaarsfamilie. Afb. 21 De acteursfamilie Van Dijk en aanverwanten. Carl Söhlke was verbonden aan de Hoogduitse Opera die in 1860 in Rotterdam was opgericht. Vóór dat jaar kon men wel operavoorstellingen bijwonen, en dan vooral Italiaanse, opgevoerd door een Amsterdams gezelschap, en Franse van een Haags gezelschap. Maar er was behoefte aan een Duits operatheater. Zangers uit het Duitse taalgebied waren gemakkelijker te vinden dan Italianen of Fransen. Bovendien had Rotterdam vrij veel inwoners van Duitse afkomst, zoals mijn grootvader. Het initiatief werd genomen door de componist Willem Thooft, in 1829 in Amsterdam geboren. Na studies in het buitenland vestigde hij zich in Rotterdam. Tot zijn composities behoren o.a. drie symfonieën, de opera Aleida van Holland en de ouverture De maagd van Orleans. Voor de uitvoering van de plannen werd een comité opgericht. Grote stimulator daarin was notaris Willem Simon Burger, die tot zijn dood in 1881 veel, heel veel geld in de opera heeft gestopt. Daarna liet hij nog een immens kapitaal na aan zijn neef de cargadoor G.W. Burger die dit weer aan de stad schonk onder voorwaarde dat de rente van dat geld ten goede zou komen aan het algemene nut. Burger nam directeur De Vries alle operazaken uit handen, zelfs het engageren van zangers. Afb. 22 De aankondiging van de eerste uitvoering van de Hoogduitsche Opera. 16

17 De opening van de Hoogduitsche Opera vond plaats op 5 september 1860 met een uitvoering van Mozarts Don Giovanni, in het Duits uiteraard. Burger nam alleen genoegen met het allerbeste. Kennelijk werd dat door het publiek en al meteen bij de eerste uitvoering opgemerkt: "De NRC zou in haar recensie gewag maken van "de prachtige en overheerlijke Don Juan (.) De geestdrift was dan ook algemeen en onbeschrijfelijk groot". 16 In dat eerste jaar werden 16 premières uitgevoerd. Het gezelschap beschikte over een orkest van 44 leden, een balletgroep van 16 danseurs en danseuses en een beroepskoor van 44 koristen, onder hen A. Albrecht die in 1866 op de Westerkade 6 woonde. In de jaren daarna zouden nog vele zanger(s)/essen en koristen de Westerkade als domicilie kiezen, gezwegen nog van de vele muziekmeesters, muzikanten, enz. Afb. 23 Willem Hutschenruyter. De 1 e hoornist in het orkest was Willem Jacob Hutschenruyter, Hij was een huisvriend van de Spamers. Mijn vader heeft bij hem op schoot gezeten. Vanaf 1864 was hij kapelmeester bij het muziekkorps van de Rotterdamsche Schutterij. Dergelijke muziekkorpsen hebben een belangrijke rol gespeeld in de muzikale 'opvoeding' van de Rotterdammers. Er zijn in de loop der jaren belangrijke en zeer leesbare publicaties verschenen over het culturele klimaat in Rotterdam in de 19 e eeuw. Als het over de opera gaat leest men vooral over het soort bezoekers dat er kwam en over hun muzikale smaak of wansmaak. 17 Mijn vader vertelde echter altijd met smaak over de rol van de 'slagersjongens'. Die hadden tot taak om vers vlees zo vlug mogelijk bij de klant te bezorgen. Rond 1870 zal dat nog te voet zijn gegaan, later ging dat per mandfiets. In mijn jeugd is er in 1950 in de Hugo de Grootstraat nog een race voor slagersjongens geweest. Die slagersjongens waren vlug en brutaal. Kwam er muziek langs dan liepen ze mee en er kwam veel muziek door de straten. Volgens mijn vader kon je de populariteit van een opera afleiden uit de mate waarin de 'schlagers' ervan door de slagersjongens werden (mee-)gefloten. Die verzonnen daar ook zelf woorden bij. Op een bekend melodietje uit de ouverture La Muette de Portici zongen ze bijvoorbeeld: "Geef me jas en me hoed en me stok, en me hond en me vrouw en me déégen". Aannemende dat mijn vader een nostalgische herinnering hier en daar misschien wat te zwaar aanzette, blijft toch het feit dat op vele concerten en door allerlei muziekkorpsen melodieën werden gespeeld uit opera's die op dat moment populair waren. Hutschenruyter deed dat in elk geval ook. Het is goed mogelijk dat de ware operaliefhebbers niet bij de havenbaronnen en de stedelijke elite moeten worden gezocht maar onder gewonere Rotterdammers. Bankierszoon Jaap Mees vertelt in zijn dagboek dat hij in de opera het liefst zat te soezen en dat dat helaas niet lukte tijdens een in de krant hooggeprezen uitvoering! 18 In mijn jeugd had ik een boezemvriend waarvan de vader koperpoetser was. Die man zonder enige opleiding bezocht met zijn zoon en mij elke operavoorstelling die er in het naoorlogse Rotterdam maar werd gegeven en als ik hem vertelde wat ik weer van mijn vader had gehoord hing hij aan mijn lippen. Hij was verslingerd aan de radiopraatjes van Leo Riemens en kocht van zijn zuurverdiende geld diens operaboek. Op nr. 801 woonde Daan van Ollefen. Hij was meegekomen met Johan Eduard de Vries. Zoals hiervoor aangegeven had Rotterdam in 1860 een eigen toneelgezelschap gekregen, dat onder de directie stond van De Vries. Hiertoe behoorden o.a. J.H. Albregt en zijn vrouw Wilhelmina Albregt-Engelman, Cateau Götz-Scheps, Maria Kleine-Gartman, Louis Moor en Daan van Ollefen. Voordat De Vries in 1869 aftrad, had hij nog Jaap Haspels, Willem van Zuylen en Sophie van Walterop-de Vries geëngageerd. Afb. 24 Daan van Ollefen. 17

18 Na het vertrek van De Vries in 1869 kregen Albregt en Daan van Ollefen de directie; hun gezelschap bestond toen uit de dames Albregt-Engelman, Sandrock ten Hagen, Van Walterop-de Vries, Götz- Scheps en de heren Albregt, Moor, Jaap Haspels, Van Ollefen, A.J.L. le Gras en Van Zuylen. Zij maakte een eind aan de verouderde speeltraditie met melodrama's en gezwollen gebaren. Albregt en Van Ollefen waren aanhangers van de nieuwe speeltrant die Louis Moor in Frankrijk had ontdekt en van een beter repertoire. 'Sindsdien is het Rotterdamsche tooneel een steeds belangrijker plaats in de tooneelgeschiedenis gaan innemen. Weldra zouden deze "Rotterdammers" zelfs leiding geven aan het tooneel in ons land. Door hun natuurlijker opvatting van mise-en-scène en speeltrant hebben Albregt en Van Ollefen baanbrekend werk verricht, dat door Legras en Haspels is voortgezet. Een eigen Rotterdamsche traditie werd geschapen; zij heeft meer dan een halve eeuw bestaan". 19 In 1869 zien we een paar nieuwe grootheden van het toneel. Op 785 (2) woont de operazanger A. Albrecht. Op 792 woont nog steeds de 'kantoorbediende' L.B.J. Moor. Op 793 (nr. 10) woonde behalve een oppasser uit de Diergaarde voor korte tijd de actrice Cateau Götz-Scheps, die vooral in Amsterdam actief was. Op 794 woonde de 'artist' H. Weber. Voorlopig blijft het even raden wat hiermee bedoeld werd. Op nr. 795 (12) komen we Willem van Zuylen tegen, schoonzoon van Kees van Dijk, een alom geliefde acteur die vele beroemde rollen heeft gespeeld. In 1868 hielp hij te Rotterdam het driemanschap oprichten: le Gras, van Zuylen en Haspels dat bekendheid kreeg door o.a. de opvoering van Multatuli's Vorstenschool. 20 Op datzelfde nummer woonde de inmiddels verhuisde Kees (C.T.J.) van Dijk die hiervóór is besproken. Daarnaast woonde de Carl Söhlke, de operazanger-in-ruste. Op 797 woonde een 'muziekmeester'. Dat was de gebruikelijke aanduiding voor een muziekleraar. Die kan uiteraard overal gewerkt hebben. Op 800 treffen we een vreemde eend in de bijt aan: Jhr. P.J. de Bije, rijksambtenaar, een wat afgedwaald lid van een hoogadellijke familie Vanaf 1873 was de huisnummering gemoderniseerd. Voordien was Rotterdam in wijken opgedeeld en werden de huizen per wijk genummerd in volgorde van ontstaan. Met de sterke groei van de stad die na 1870 inzette werd dat een volslagen onmogelijke toestand. Men nummerde de huizen nu per straat volgens het systeem van noord naar zuid en van oost naar west. Westerkade 784 werd zodoende officieel Smalle Westerkade 1. En nummer 1 heeft al meteen een boeiende bewoning. Daar woonde ten eerste de weduwe L.J.F. Rosenveldt, particuliere, waarachter Susanna W. Lambotte schuilgaat. Bij haar in huis woont de Weduwe J.I.L. Huysers, toneelspeelster, ofwel haar dochter Jacoba. (Zie voor beiden afb. 18). Op nr. 2 woonde C. Kindler, 'muziekant'. Tegenwoordig wil een musicus niet graag muzikant genoemd worden, net zomin als een leraar de aanduiding 'schoolmeester' op prijs stelt. In 1873 was een 'muziekant' echter nog gewoon een 'musicus'. Daar kon van alles mee bedoeld worden. Afb. 25 Mijn grootouders Joh. W. Spamer en Sophia Waack in De foto is gemaakt in Sunderland t.g.v. het 30-jarig huwelijk van zijn stiefzus Henriette Monceau. Op nr. 3 was in 1872 mijn grootvader Johann Wilhelmus Spamer komen wonen. Uit zijn huwelijk met Sophia Waack was op dat moment één kind in leven gebleven, Maria Sophia Wilhelmina, in 1871 geboren in de Waschbleeklaan nr. 53. Op nr. 3 zouden er nog twee geboren worden, mijn oom Paul in en mijn vader in In hetzelfde huis woonde A.C. Buziau, 'artieste', welke dame identiek was met Jeanne Loiseau, getrouwd met de artist Adam Charles Buziau uit een omvangrijke familie van artisten en toneelspelers. Zijn broer Joseph was de grootvader van de later beroemd geworden komiek en revue-artist Johan Buziau. Zijn broer André Buziau woonde van 1886 tot 1900 op Westerkade 7. Daar de artistenfamilies regelmatige contacten onderhielden raakten de Spamers met nogal wat personages uit die kringen bekend. Op verjaardagen kwamen ze bij elkaar over de vloer. Mijn grootmoeder was eenkennig en hield 18

19 niet van het 'komediantenvolk' zoals zij het noemde. Mijn grootvader was echter een gezelligheidsmens en voelde zich tussen al die artisten heel wel. Mevrouw Buziau bracht overigens wel een heel ingewikkelde familie-constellatie mee die we op verschillende adressen op de Westerkade zullen tegenkomen. Afb. 26 Het geslacht Buziau en aanverwanten. De aanduiding 'artieste' voor de weduwe Buziau op Westerkade 3 stond in dit geval voor 'muzikante'. 23 De Buziaus waren in hun geheel een familie van musici. De komiek Johan Buziau was daarop feitelijk een uitzondering. De nakomelingen van de aangetrouwde familie Sauvlet waren ook allemaal musici. We zullen die hierna nog tegenkomen. Het huis op nummer 5 was een erg muzikaal huis. Hier woonden W. Wijsman en F.W. Hagemeijer, beiden 'muziekant' en F. Baijard, zanger. Op nummer 6 doet zich een raadsel voor. Daar treffen we de muziekmeester F.E.H. Bicknese- Picaneser aan. Die naam lijkt erg veel op Friedrich H.E. Bicknese, geboren in Keulen in Die trouwde in 1862 in Rotterdam. Zijn gelijknamige zoon wordt later een begaafd tekenaar. Kan het een simpele verwisseling van voorletters zijn? Dat is niet onmogelijk. In 1875 treffen we dezelfde muziekmeester Bicknese-Picaneser aan in de Oppert, maar dan alleen met de voorletter F. Na dat jaar komt de naam in de adresboeken niet meer voor. Als deze F.E.H. Bicknese identiek is met F.H.E. Bicknese die in 1862 trouwt, waar komt dan die toevoeging Picaneser vandaan? Niets in zijn familie of in die van zijn vrouw geeft er aanleiding toe. Zijn kinderen noemden zich gewoon Bicknese. Er bestond wel een beroemde Keulse tenor Hugo Piccaneser, geboren in 1833 en op 30-jarige leeftijd aan de tyfus overleden in Brünn/Brno. Van enige verwantschap is echter niets gebleken. Mogelijk nam Bicknese een artistennaam aan om zodoende zijn beroemde stadgenoot te eren 24. Afb. 27 De Coolsingel westzijde in Het vierde huis van links -met het gele bordjeheette toen het Casino maar voordien de Kleine Komedie. Verderop tegenover het Comediebruggetje lag aan dezelfde kant de Grote Schouwburg, in 1890 geheel verbouwd tot Tivolitheater na de opening van de nieuwe Grote Schouwburg in de Aert van Nesstraat. Nummer 7 was een zeer artistiek huis. Daar zien we allereerst J. Judels, 'tooneeldirecteur'. Jonathan/Nathan Judels was een bekende toneelspeler in Amsterdam, waar hij samen met Boas een Salon des Variétés had. Wegens onenigheden vestigde hij zich in 1865 in Rotterdam, waar hij tot 1875 zou blijven. In 1868 gebruikte hij samen met 19

20 Van Biene de Kleine Komedie -ook wel Nieuwe Schouwburg genoemd- ietwat meer naar het zuiden aan de Coolsingel. Na een ingrijpende verbouwing in 1852 heette de grote schouwburg Groote Komedie -ter onderscheiding van de Kleine die als vaudeville-theater onder de naam Casino roem zou gaan oogsten onder Soesman. In hetzelfde huis als Judels woonde behalve de muziekmeester B.E. Fraikin en de toneelschrijver A. Nijssen ook de inmiddels verhuisde C.T.J. (Kees) van Dijk. Die was in de verte verwant aan acteurs op nr. 9, waarover later meer. Op nr. 8 woonde in 1873 het pronkstuk van de Smalle Westerkade: Louis Bouwmeester. Hij was in 1842 geboren als eerste kind van Louis Rosenveldt en de actrice Louise Bouwmeester. Afb. 28 De stamouders Louis Rosenveldt en Louise Bouwmeester Toen Rosenveldt de moeder van Louis leerde kennen was hij nog getrouwd met zijn nicht Susanna Lambotte bij wie hij twee kinderen had. (Zie afb. 15) Hoewel Rosenveldt en Louise Bouwmeester niet met elkaar trouwden vormden ze wel 25 jaar lang samen een huishouden waarin 5 kinderen werden geboren. Susanna Lambotte woonde met haar zoon en dochter apart. Dochter Jacoba, trouwde met de acteur Leen Huysers. Die hebben in Amsterdam nog een goed woordje gedaan voor Jacoba's jonge stiefbroer Louis die ook acteur wilde worden. Ze kenden elkaar dus allemaal wel en gingen vriendschappelijk met elkaar om. Louis Rosenveldt en Louise Bouwmeester kregen nog 3 kinderen, Louise, Theo(Dora) en Frits, allemaal aan het toneel verbonden. Moeder Louise Bouwmeester had nog een broer Frans. Die ging al vroeg naar Rotterdam en werkte bij de Grote Schouwburg. De adresboeken vermelden hem als volgt: 1863 bureaulist, 1864 zaakwaarnemer, 1866 geëmployeerde en 1869 tooneelist. Dat laatste zou betekenen dat ook hij acteerde. Daarna wordt hij niet meer genoemd. Dora Bouwmeester, later bekend als Theo-Mann Bouwmeester, noemt hem in haar memoires administrateur bij de Grote Schouwburg in Frans woonde in de Crispijnlaan. Toen Dora in 1867 met haar broer Louis naar Rotterdam verhuisde trok ze met haar zus Louise eerst een paar maanden bij haar Oom Frans in. Volgens haar eigen woorden werd besloten gedurende de zomermaanden in de Rotterdamse schouwburg te spelen. Rotterdam werd de vaste standplaats van waaruit het gezelschap alleen in nabijgelegen steden soms een reeks voorstellingen gaf. Afb. 29. Louis Bouwmeester rond 1865 De jonge Louis Bouwmeester was in 1859 naar Amsterdam gegaan in de hoop daar aan het toneel te kunnen komen. Hij ontmoette er zijn eerste echtgenote, de actrice Christine La Rondelle. Na mislukkingen in Amsterdam stichtte Louis een eigen gezelschap en vestigde hij zich in 1867 in Rotterdam, In 1868 scheidde Louis van Christine en trouwde hetzelfde jaar met de actrice Anna van Engers. Zij kre- 20