Beschermingsvoorstel West-Vlaanderen, Brugge, Stadsvesten

Transcriptie

1 Beschermingsvoorstel Brugse Stadsvesten I. SITUERING EN WERKWIJZE Dit dossier betreft de bescherming als stadsgezicht van de Brugse stadsvesten. Conform de beleidsbrief van Vlaams Minister Geert Bourgeois werd dit dossier op de kalender van de geografische beschermingen geplaatst. Dit dossier maakt deel uit van een reeks beschermingen van kenmerkende stedelijke structuren in de binnenstad. a. Motivatie en werkwijze De geografische inventaris van het bouwkundig erfgoed voor de Brugse Binnenstad werd afgerond in Daarbij aansluitend werden in 2004 in de binnenstad 200 monumenten bijkomend beschermd. De evaluatie van mogelijke stadsgezichten werd in 2002 niet gemaakt. In totaal telt Brugge momenteel ca. 550 monumenten en 10 beschermde stadsgezichten. In de loop van 2011 werd een UNESCO-rapport opgesteld. Hierin werd de volgende aanbeveling gegeven: het World Heritage Patrimonium opnemen als stadslandschap binnen de vigerende Vlaamse wetgeving grondig en gedetailleerd onderzoeken en in overweging nemen. Deze aanbeveling werd onderzocht. Sinds de rapportering aan UNESCO, begin 2012, werkt de Vlaamse Overheid samen met het stadsbestuur van Brugge aan de aanbevelingen die door het Werelderfgoedcomité gemaakt werden. Naar aanleiding van die aanbevelingen in het UNESCO-rapport werd voorliggend dossier opgemaakt. Doorheen de stad zijn er verschillende stadsstructuren te onderscheiden. Het agentschap Onroerend Erfgoed gaat uit van een historisch-structureel-stedenbouwkundige interpretatie van de term stadslandschap. De stadsvesten kunnen worden beschouwd als evidente Brugse stadsgezichten in de brede betekenis van het woord. Ze zijn de meest kenmerkende en typerende structuren van de stad. De geplantsoeneerde stadsvesten werden ook weerhouden op de lijst van waardevol houtig erfgoed in Vlaanderen. Onder deze invalshoek werden recent het gebied Lange Rei en omgeving voorlopig beschermd als stadsgezicht (MB 29 april 2014) en volgen nadien nog dossiers voor andere kenmerkende stedelijke structuren in de Brugse binnenstad. De als stadsgezicht voorgestelde bescherming betreft in essentie de resterende, in de tweede helft van de 19de eeuw geplantsoeneerde tweede stadsomwalling van Brugge met 4 overgebleven stadspoorten, 4 windmolenlocaties en enkele waterbouwkundige constructies. Teneinde contextuele erfgoedkwaliteiten in te sluiten, zijn ter hoogte van de Boeverievest en de Smedenvest ook de aansluitende gevelrijen langs de Singel-Buiten Boeverievest (Sint- Andries), de H. Consciencelaan nrs en de G. Gezellelaan nrs en Hoefijzerlaan nr. 67 opgenomen. Tijdens een overlegvergadering op 5 november 2014 met de dienst Monumentenzorg en Erfgoedzaken en de Groendienst van de stad Brugge werd dit beschermingsdossier toegelicht met het oog op het afstemmen van de waardebeoordeling en de beheersdoelstellingen. Het dossier werd eveneens besproken met Raakvlak, de Intergemeentelijke Dienst voor Archeologie in Brugge en Ommeland. Bij de opmaak van het dossier werd aandacht besteed aan de verschillende aspecten van het erfgoed binnen het voorgestelde stadsgezicht Brugse stadsvesten. Dit maakte een interdisciplinaire aanpak noodzakelijk. In het dossier wordt het bouwkundig erfgoed, het houtig erfgoed, de archeologie, het straatmeubilair, de standbeelden en het waterbouwkundig erfgoed uitgebreid besproken en geëvalueerd /31005/

2 b. Inleiding op het thema stedelijke stadsvesten (naar Vandromme, D.) Het beplanten van stedelijke vesten is een typisch internationaal fenomeen, dat zich in essentie voltrok in de loop van de 19de eeuw. Vanaf het ontstaan van de eerste en tweede generatie stadswallen -voor Vlaanderen voornamelijk te situeren in de Volle Middeleeuwenwas er om militaire redenen niet veel groen op de stadsvesten aanwezig. Het weidse panorama van het landschap contrasteerde fel met de beslotenheid van de steden zelf. Italiaans geïnspireerde vestingbouwers zoals de Vlaming Simon Stevin ( ), waren in de 16de en 17de eeuw actief in de Lage Landen en domineerden de militaire stedenbouw. De weinige gestichte steden in de Zuidelijke Nederlanden waren garnizoensteden of militaire vestingen, zoals Mariembourg en Philippeville in de 16de eeuw en Charleroi en Scherpenheuvel in de 17de eeuw. Dergelijke stedelijke nederzettingen waren zeer utilitair van concept. Het weinige groen was er tevens functioneel. Zo opteerde Simon Stevin in zijn traktaat De Sterctenbouwing (1594) voor vestingen met een onderwal in metselwerk en een bovenwal in aarde, die beplant werd om de erosie tegen te gaan. De belangrijkste kenmerken van de barokstedenbouw waren een uitdrukkelijk gebruik van perspectief als uitgangspunt voor de stedenbouw (assen, lanen, ) en de natuur als stedenbouwkundig element. Veel oude stadswallen of muren werden vanaf de 17de eeuw, maar vooral in de 18de en de 19de eeuw, afgebroken en kregen andere functies. Veelal werden ze beplant, zodat men een soort green belt rond de steden kreeg. Deze grondstroken werden ook ingenomen voor uit te breiden verkeersvoorzieningen of nieuwe verkeersfuncties. In deze periode werd vaak de grondslag gelegd voor volledige of gedeeltelijke ringwegen rond de stadskernen, maar werd ook beschikbare ruimte benut om ringvaarten of spoorwegen (of deeltrajecten daarvan) te realiseren. Ook als woonuitbreidingszone waren de gronden van de oude stadswallen fel begeerd. In die tijd was de bevolking van de meeste steden zo toegenomen dat in de binnenstad de meeste private tuintjes grotendeels volgebouwd waren. Bijgevolg was de belangstelling voor openbaar groen heel groot. In de 17de eeuw werd Parijs, op bevel van Lodewijk XIV, een open stad. De vestingwerken werden afgebroken en de vrijgekomen gronden werden ingericht als wandelwegen met laanbeplanting: promenades of boulevards (cf. bolwerken) genoemd. Deze werken inspireerden veel ander Europese steden. De toenmalige vestingbouwkundige wetten en reglementen betreffende de aanplantingen en bebouwingen op stadswallen waren geregeld in de ordonnantie van keizerin Maria-Theresia van 6 juni 1771, de wet van 10 juli 1791 en het decreet van 15 februari 1815: binnen het glacis of het hellende talud van de vestingwal (die normaal niet toegankelijk was voor burgers) mochten geen bouwwerken worden opgetrokken. Vanaf het glacis was er bijvoorbeeld een bouwvrije strook van meer dan 500m die overeenstemde met het schootsveld van de eigen artillerie. Op het maaiveld mocht enkel kort gras groeien en op sommige plaatsen was er een groenscherm voorzien om de militaire artillerie te kunnen verbergen. Verder waren er ook doornstruwelen aangeplant, die toen de functie hadden van een soort levende prikkeldraadversperring. In de loop van de 18de eeuw, toen de weerbaarheid van de 16 de en 17 de -eeuwse vestingen onder invloed van de militaire strijdvoering verder aangetast werd, werd door de Franse koning Lodewijk XV het bevel gegeven om talrijke stadsvesten af te breken. In 1782 werden alle Vlaamse vestingen, behalve die van Antwerpen, Gent en Ieper te koop gesteld, op voorwaarde dat de kopers deze zouden afbreken binnen een gestelde tijdslimiet. Deze voorwaarden werden maar gedeeltelijk uitgevoerd, gezien in de meeste steden de omwalling als octrooimuur behouden bleef. Vooral langs de kustlijn en de grensgebieden met het huidige Frankrijk werden onder Frans (na 1794) en Hollands bewind (na 1815) enkele stadsversterkingen, zoals Menen, Nieuwpoort en Oostende opnieuw operationeel uitgebouwd. Pas in het midden van de 19de eeuw leidde het, met de neutraliteit van de jonge Belgische staat, tot een definitieve opgave van de militaire vestingstructuren bovenop de oude (middeleeuwse) stadsomwallingen, waarna nieuwe zgn. polygonale versterkingsgordels op ruimere afstand van stadskernen werden geconcipieerd, cfr. de Brialmontvesting rond Antwerpen. In tegenstelling tot omringende landen zoals Duitsland waar steden als 4.001/31005/

3 Düsseldorf, Bremen, Hamburg en Frankfurt am Main reeds bij het begin van de 19de eeuw over beplante omwallingen beschikten, werden oude stadsvesten in Vlaanderen pas vanaf de tweede helft van de 19de eeuw geplantsoeneerd. De groenaanleg daarvan gebeurde doorgaans in opeenvolgende fasen. Zo werden de Brugse vesten aangelegd tussen 1853 en 1915 als een aangename publieke wandeling. Diverse vooraanstaande/toonaangevende binnen- en buitenlandse landschapsarchitecten zoals Egidius Rosseels ( ) en zoon Liévin Rosseels ( ), Louis Fuchs ( ), Hubert Van Hulle ( ), Eduard Keilig ( ) en Elie Lainé ( ) werkten mee aan Vlaamse projecten. Uitzonderlijk werden hiervoor ook architecten aangezocht zoals William Kidner ( ). De reconversie van de middeleeuwse stadswallen in de 19de en 20ste eeuw was voor Vlaanderen een belangrijk keerpunt in de aanleg van het openbaar groen. Meestal werden deze groene zones in landschappelijke stijl aangelegd. De stadsboulevards droegen veelal een strakkere beplanting met meerdere rijen opgaande bomen. Zowel de geplantsoeneerde stadsvesten, de stadsparken (vaak aangelegd ter hoogte van voormalige bastions, kazernes of citadellen) als de stadsboulevards waren hoofddragers van de stedelijke groenstructuren. Door toenemend ruimtebeslag voor rijwegen, parkeerstroken en terreinen en diverse stadsontwikkelingen zijn in de tweede helft van de 20ste eeuw veel van deze stedenbouwkundige kwaliteiten verloren gegaan of in ernstige mate aangetast. Voor Vlaanderen kunnen volgende (deel)realisaties van openbare groeninfrastructuur op vestingstructuren, hun actuele bewaartoestand en eventuele beschermingsstatus (M= monument, SG= stadsgezicht, L= landschap) worden opgelijst: geplantsoeneerde vesten: Brugge (van Dampoort tot Ezelpoort) bewaard, deels beschermd (M+SG+L) Dendermonde (omgeving Brusselse poort) bewaard, beschermd (M) Diest (van Schaffensepoort tot Halve Maan) deels bewaard (M) Ieper (van Wieltjesgracht tot Colaertplein) bewaard, beschermd (M) Leuven (van Parkpoort tot Naamsepoort) deels bewaard, beschermd (SG) Leuven (van Tervuursepoort tot Brusselsepoort) bewaard, beschermd (SG) Leuven (van Brusselsepoort tot Vaartkom) deels bewaard Lier (van Lisperpoort tot Begijnhof) bewaard, beschermd (L) Herentals (Begijnenvest en Nonnenvest) deels bewaard, deels beschermd (SG+M) Scherpenheuvel (Noordervest en Zuidervest) deels bewaard, deels beschermd (L) Sint-Truiden (Tiensevest en Kazernevest) deels bewaard Tongeren (van Kastanjewal tot Leopoldwal) deels bewaard, deels beschermd (M) Tongeren (van St.-Maternuswal tot 11-novemberwal) deels bewaard, deels beschermd (M) stadsboulevards op ontmantelde vesten: Aalst (Keizersplein) deels bewaard, beschermd (SG) Aarschot (Elisabethlaan) deels bewaard Antwerpen (van Amerikalei tot Italiëlei) deels bewaard Gent (Begijnhoflaan en Blaisantvest) deels bewaard Hasselt (Kleine Ring) deels bewaard Kortrijk (Groeningelaan en Gr. de Smet de Nayerlaan) bewaard, deels beschermd (SG) Kortrijk (Graaf de Smet de Nayerlaan) bewaard Mechelen (van Olivetenvest tot Zandpoortvest) deels bewaard Scherpenheuvel (Albertusplein en Isabellaplein) bewaard, beschermd (L) Tienen (Albertvest tot Leopoldvest) deels bewaard Tienen (St.-Helenavest tot Moespikvest) deels bewaard stadsparken op ontmantelde vestingstructuren: Antwerpen (stadspark) bewaard, beschermd (M) Diest (Citadel) deels bewaard, beschermd (M) Diksmuide (Oostvesten) deels bewaard Gent (Citadelpark) bewaard, beschermd (L) Gent (Nieuwe Wandeling) deels bewaard Halle (stadspark) deels bewaard Kortrijk (Astridpark) deels bewaard Menen (Park ter Walle) bewaard Nieuwpoort (Astridpark en Leopold II-park) deels bewaard 4.001/31005/

4 Oostende (Maria-Hendrikapark) bewaard, beschermd (M) Oudenaarde (Liedtspark) deels bewaard, beschermd (M) Sint-Truiden (stadspark) bewaard Zoutleeuw (stadspark) deels bewaard, deels beschermd (SG) Bronnen: - Gils, R. (1996). Aanplantingen in de versterkingen, niet-gepubliceerde nota Simon Stevinstichting. 2pp. - Anon. (2014). Groenbeheer van versterkte sites, project Muren en Tuinen, fichemap Provincie West- Vlaanderen - Lombaerde, P. en Gils, R. (1999). Met grof geschut, vestingbouw langs de Noordzee, catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling, Stichting Vlaams Erfgoed, Oostende. 85pp. - Vandromme, D. (2004). Het groen in verstedelijkte nederzettingen in Vlaanderen, Open Monumentendag 2004, Van nature een monument, thematekst. 11pp. II. HISTORISCH OVERZICHTf (naar Adriansens, W., Becuwe, M., Cardinael, P., Casier, L., Claeys, M., Dhaeze, L., et al. en Ryckaert M.) Traditioneel wordt het ontstaan van Brugge als stedelijk centrum gesitueerd in de 9de eeuw, met als eerste versterkte kern de grafelijke burcht, het castrum. Rondom dit centrum, de huidige Burg, groeide de stad. De moord op Karel de Goede in 1127 en de daaruit volgende politieke onrust lagen aan de basis voor de bouw van de eerste omwalling. Deze versterking volgde de loop van de Reie, de Boterbeek en het Vuldersreitje. Zes poorten verleenden toegang tot de stad. Als wereldvermaard handelscentrum werd Brugge in de 13de eeuw een krachtige aantrekkingspool. Het gebied binnen de eerste omwalling geraakte spoedig volgebouwd. Nieuwe woonwijken rezen op buiten de bescherming van deze omwalling. In 1297 nam de Franse koning Filips de Schone de stad in en beval een ruimere verdedigingsgordel aan te leggen, die reeds rond 1301 zou gerealiseerd zijn. Deze tweede omwalling verbond de uiterste punten van de bewoonde agglomeratie. Zij bestond uit 2 aarden wallen en 2 grachten, door 7 bruggetorens onderbroken. Het omsloten gebied was 430ha groot en had een omtrek van 7km. Op de binnenwal van de vesting werden talrijke windmolens opgetrokken. Op het einde van de 14de eeuw en bij het begin van de 15de eeuw werden tussen de verschillende stadspoorten muren gebouwd, maar het oorspronkelijk plan om de hele stad te ommuren, werd niet uitgevoerd. De meeste verdedigingswerken, waaronder de Kruispoort, de Gentpoort, de Katelijnepoort, de Poertoren en de stadsmuren ter hoogte van de Gentpoortvest, Katelijnevest en Begijnenvest werden tussen 1397 en 1406 uitgevoerd of aangepast door de invloedrijke meester-metselaar Jan van Oudenaerde, vaak bijgestaan door aannemer Maarten van Leuven. De gesloopte Boeveriepoort, de Smedenpoort en de Ezelpoort werden uitgevoerd door de meester-metselaar Jan Slabbaerd, vaak met hulp van collega Mathias Saghen. Het stadsplan van Marcus Gerards uit 1562 geeft een nauwkeurig beeld van deze verdedigingsgordel, met onder meer 25 staakmolens bovenop de vesten en, in essentie ter hoogte van zuidelijke vesten, duidelijke vestingmuren. In de 17de eeuw veranderden de vesten grondig van uitzicht. De bestaande eenvoudige omwalling volstond niet meer om weerstand te bieden aan het geschut van de vijandelijke artillerie en kanonnen. De Italiaanse vestingbouwkunde werd vanaf 1614 toegepast onder impuls van een stedelijke Kamer van Fortificatie, hierin ongetwijfeld geïnspireerd door de theorieën van de bekende Brugse natuurkundige, wiskundige, ingenieur en vestingbouwkundige Simon Stevin ( ). De middeleeuwse stadspoorten en muren bleven wel behouden. In de binnenvestinggracht werden tussen 1614 en 1626 een reeks van kleine aarden bastions uitgebouwd verbonden door houten palissaden. In de buitenvesting of Singel verscheen vanaf 1635 een tweede gordel van bastions en ravelijnen. Op een aantal plaatsen werd daarbuiten ook nog een glacis met bedekte weg aangelegd. Bij de aanleg van deze versterkingen kwam weinig metselwerk te pas, de meeste vestingstructuren, waaronder de borstweringen werden in gestampte aarde uitgevoerd en bezet met graszoden. De steilere flanken werden beplant met doornstruwelen. In 1655 werd bij de Dampoort, aan het begin van het kanaal naar Oostende, de Handelskom uitgegraven. Dit nieuwe havendok was door 4.001/31005/

5 zijn ligging net buiten de vesting erg kwetsbaar en werd dan ook onmiddellijk aan de buitenzijde door een eigen gebastioneerde versterking, het zgn. Fort Lapin, beschermd. Een plan uit 1702 van de bekende Franse vestingbouwkundige Sébastien Le Prestre de Vauban ( ) voorzag om een nog sterkere vestingstructuur met zgn. hoornwerken uit te bouwen, maar dat concept werd uiteindelijk niet gerealiseerd. In 1782 gelastte de Oostenrijkse keizer Jozef II de stadswallen te ontmantelen omdat het verdere onderhoud een nutteloze belasting was voor de schatkist en omdat toen noch van Frankrijk, noch van de Verenigde Provinciën militair gevaar te vrezen was. De bakstenen verdedigingswerken en delen van de buitenste vestingterreinen werden openbaar verkocht. Door tussenkomst van de stad konden de stadspoorten, met uitzondering van de voorpoorten, bewaard blijven. De oorspronkelijke valbruggen die een verbinding maakten met de middenberm tussen de hoofdgracht en de buitengracht, werden aangepast. Bij Frans keizerlijk decreet uit 1806 worden de vesten, die in 1791 nog genationaliseerd werden, terug aan de stad verkocht en vervolgens schuchter ingericht als wandelweg. Vanaf de gedeeltelijke afbraak in 1782 en de verdere ontmanteling daarvan na 1806 tot het latere voornemen om de vesten in een publieke wandeling om te vormen, werden geregeld onderhoudswerken en aanplantingen verricht. Hiervoor werd op de stadsbegroting jaarlijks een post voorzien. De groenaanleg bestond aanvankelijk uit strakke rijbeplantingen van opgaande bomen, op talrijke plaatsen onderbroken daar waar windmolens actief bleven. Op het kadasterplan van P.C. Popp uit 1865 worden op de stadsvesten 30 windmolens weergegeven. Hoewel de druk groot was om de stadsvesten om te vormen tot boulevard (zoals in heel wat andere Vlaamse steden is gebeurd) werd de ringstructuur in het midden van de 19de eeuw toch een uitverkoren wandeloord voor de stedelingen. Reeds in 1849 werd een wedstrijd voor een eerste aanlegplan als geplantsoeneerde wandelpromenade uitgeschreven. De inzending van de enige kandidaat die de oproep beantwoordde, voldeed voor de jury echter niet. Een geschikte ontwerper werd naderhand gevonden in de persoon van de Leuvense landschapsarchitect Egidius Rosseels ( ), die in 1852 te Brugge zijn sporen had verdiend met de aanleg van het Astridpark. In 1853 werd zijn ontwerp om de Gentpoortvest in een groene wandeling om te vormen, goedgekeurd en uitgevoerd. Het duurde tot het derde kwart van de 19de eeuw vooraleer volgende stukken vesting aan de beurt kwamen, met name een beperkte inrichting van de Kruisvest in 1876 en een volledige aanpak van de Boeverievest in Dit laatste project werd in handen gegeven van de Gentse landschapsarchitect Hubert Van Hulle ( ). Hij maakte dankbaar gebruik van het goed bewaarde reliëf van dit vestingstuk om er zijn geprefereerde Landschappelijke stijl toe te passen. Met deze realisatie was Van Hulles succes in Brugge verzekerd. In de volgende jaren kreeg hij de opdracht de Kazernevest (1882), de Begijnenvest (1882) en het deel van de Smedenvest tussen de Smedenpoort en de Bloedput (1893), als wandeling aan te leggen. Het stuk van de Smedenvest vanaf de Bloedput naar de Ezelpoort toe, beter gekend als het Stil Ende, was langs de stadszijde (Maria van Bourgondiëlaan) in 1885 reeds tot boulevard omgevormd, nadat er eerder, in 1850, al een gedeelte van was ingepalmd door een spoorwegverbinding. In 1898 werd het ontwerp voor groenaanleg nabij de Komvest goedgekeurd. Verschillende aanplantingen werden er verricht tot in Tenslotte, na heel wat discussie, werd in 1915 het laatste deel van de vesten aangepakt; de volledige herwerking van de Kruisvest. Daarmee was het idee uit het midden van de 19de eeuw om van de vesten een aangename wandeling te maken, eindelijk gerealiseerd. In de daaropvolgende decennia werden nog vele verbeteringswerken en aanvullingen in de beplantingen uitgevoerd. Zo werden bijvoorbeeld de Buiten Boeverievest en de Buiten Smedenvest tijdens de Tweede Wereldoorlog grondig bijgewerkt. De doorzetting van het plantsoeneringsidee viel nagenoeg samen met het systematisch verwijderen van de windmolens op de stadsvesten, die vooral door de opkomst van de stoommaalderijen stilaan overbodig werden. Ook het beleid van burgemeester en eertijds volksvertegenwoordiger Amedée Visart de Bocarmé ( ) is hier bepalend geweest. Zijn inzet voor een stedelijke groenstructuur was groot. Tijdens zijn ambtsperiode tussen 1875 en 1924 werd de aanleg van de stadsvesten nagenoeg geheel voltooid. Onder zijn 4.001/31005/

6 bestuur werd ook de Dienst der Wandelingen opgericht, de voorloper van de huidige stedelijke Groendienst. Enkel ter hoogte van het zgn. Stil Ende (deel van de Smedenvest vanaf de Bloedput tot de Ezelpoort) en de Komvest kon de ringvormige groenstructuur niet standhouden. Daar werd door de stadsuitleg van het zogenaamde Stübbenkwartier, naar ontwerp van de gelijknamige Duitse stedenbouwkundige uit 1895, een belangrijk deel van de vestingstructuur opgeofferd voor urbanisatiedoeleinden. Ook ter hoogte van de Boninvest ontbreekt een schakel in de groenstructuur, meer bepaald op de plaats waar een vroegere vlasspinnerij omgebouwd werd tot stedelijke ruim- en reinigingsdienst. Bronnen: - Adriaensen, F. (1990). Joseph Stübben: de Duitse stedebouw in de periode en de invloed op de genese van de discipline in België, ontuitgegeven licentiaatsverhandeling KULeuven. - Adriansens, W., Becuwe, M., Cardinael, P., Casier, L., Claeys, M., Dhaeze, L., et al. (1987). Groen Brugge. Brugge: Gemeentekrediet en Stad Brugge. - Becuwe, M., Beernaert, B. en Cardinael, P. (2005). De Vesten Anders Bekeken, een groene wandeling rond Brugge, Stad Brugge, 64pp. - Constandt, L. (2003) Zullen we een singeltje maken? Brochure naar aanleiding van De Singel 100 jaar monumentenzorg, cursus gidsenopleiding - De Smet, J. (1961) Vorming en verdwijning van de paallanden van de stad Brugge in Brugs Ommeland, nr. 1 p. 3 - Dewitte, B. (1987). 200 jaar groen. De aanpassing van de stadsvesten te Brugge tussen 1782 en 1785 in Biekorf LXXXVII p Heemkundige Kring "Maurits van Coppenolle" (1994). Hendrik Pickery, heemkundige Bijdragen, Brugge - Meijer, B. (2012). Beheerplan Boeverievest, Smedenvest en Albert I-park, Hogeschool Den Bosch in opdracht van Groendienst Stad Brugge - Ryckaert, M. (1991). Historische stedenatlas van België, Brugge, Gemeentekrediet - Vermeersch, V., Moenaert, P., Deneweth, H., Van Eenoo, R., Cornilly, J., De Greef, H., et al. (2002). Brugge (Vol. 3). (P. Gunst, Red.) Antwerpen: Mercatorfonds. - Beeldbank brugge.be FO/A07944 III. BESCHRIJVING a. Ruimtelijke context De Brugse stadsvesten van de tweede stadsuitbreiding uit omsluiten de historische binnenstad waarvan het beeld gedomineerd door een aantal historische torens (o.a. O.L.-Vrouwekerk, Sint-Salvatorskathedraal en Belfort), recentelijk aangevuld met het concertgebouw. De tussen 1853 en 1915 geplantsoeneerde stadsvesten zijn een substantieel onderdeel van de stedelijke groenstructuur en beslaan een oppervlakte van ca. 23ha. Samen met de binnenwateren of Reien en enkele stadsparken (o.m. Botanieken Hof, Koning Albert I- park, Minnewaterpark, Sincfalpark, Sebrechtspark, ), stadstuinen (o.m. Begijnhof, Hof Arents, Gezellemuseum en de tuin van het Sint-Andreasinstituut), schuttershoven (Sint- Sebastiaan en Sint-Jorisgilde), klooster- en schooltuinen (o.m. Grootseminarie, Engels Klooster, ), vormen zij een voor Vlaanderen uitzonderlijke stedelijke groenstructuur. De stadsvesten worden zonder uitzondering aanzien als onderdeel van een complexe archeologische zone die reikt tot aan de buitenste afbakening van de stadsgracht van de tweede stadsuitbreiding, met sporen van funderingen, muren, wallen, enz. De grachten bieden bovendien goede bewaringscondities voor organisch stedelijk afval en eventuele sporen van belegering doorheen de tijd (wapenuitrusting, munitie, ). Kenmerkend is tevens de dominante aanwezigheid van 4 bewaarde stadspoorten (Kruispoort, Gentpoort, Smedenpoort en Ezelpoort), 2 stadstorens (de watertoren en de Poertoren) en 4 windmolens op de oostelijke Kruisvest (de oorspronkelijke Sint-Janshuismolen en de overgeplaatste Koeleweimolen en Nieuwe Papegaai en de Bonne Chièremolen). Door de aanleg van spoorweg- en stationsinfrastructuur vanaf 1838 ter hoogte van de Boeveriepoort en t Zand, omstreeks 1938 omgevormd tot wegen- en pleininfrastructuur en later ook parkeerfaciliteiten (Koning Albert I-laan-Hoefijzerlaan), is een westelijk deel van de stadsveststructuur versneden. Een noordelijk deel, eerder al aangetast door industriële ontwikkeling rond de Dampoort en oude Handelskom (Oude en Nieuwe Gistfabriek), is 4.001/31005/

7 omstreeks 1900 verkaveld, aansluitend op de stedenbouwkundige ontwikkeling rond de wijk Christus-Koning met het zgn. Stübben-kwartier. Binnen de inventarisatie van het thematisch RUP Stadslandschap (SUMResearch, 2013) worden de stadsvesten in vier types opgedeeld: type 1: parkstructuur open Vesten gekenmerkt door een open parkstructuur met veel open zichten. De bebouwing binnen dit type is niet van belang voor de beeldwaarde van de vesten. Volgende vesten behoren tot dit type: Kruisvest en Kazernevest type 2: vesting Typische eenvoudige en smalle vestenstructuur. De bebouwing van de binnenstad is van belang voor de beeldwaarde van de vesting. Volgende vesten behoren tot dit type: Boninvest, Gentpoortvest, voormalige Smedenvest tussen Bloedput en Ezelpoort (Stil Ende) en een beperkt gedeelte van de Komvest type 3: parkstructuur bos Vesten die deel uitmaken van een dicht beboste en begroeide parkstructuur met minder open zichten. De bebouwing is enkel van belang ter hoogte van de stadsboulevard. Volgende vesten behoren tot dit type: Katelijnevest, Bouverievest en Smedenvest tussen Smedenpoort en Bevrijdingslaan type 4: minerale vest Vest gekenmerkt door de onderbreking van de waterloop. Er zijn nauwelijks natuurlijke elementen en de vest is moeilijk herkenbaar. Aan beide zijden is de bebouwing van groot belang voor de beeldwaarde. Volgende vesten behoren tot dit type: overgrote deel van de Komvest In dit dossier worden enkel de geplantsoeneerde vesten (types 1 tot 3) voorgesteld voor bescherming als stadgezicht, te weten de Kruisvest, de Kazernevest, de Boninvest, de Gentpoortvest, de Katelijnevest, de Begijnenvest, de Boeverievest en de Smedenvest met inbegrip van het Stil Ende (thans Filips de Goedelaan-Gulden-Vlieslaan). De nietgeplantsoeneerde Komvest wordt niet voorgesteld voor bescherming. Hieronder wordt per vestingonderdeel een nadere beschrijving van de vastgestelde erfgoedelementen en kenmerken gevoegd. b. De stadsvesten Hieronder worden de verschillende aspecten van de stadsvesten beschreven. In eerste instantie wordt de historische aanleg van de vesten omschreven (a). Daarna volgt een beschrijving van het bouwkundig erfgoed (b). Langs en op de vesten bevinden zich enkele bouwkundige constructies die mee worden opgenomen in het Stadsgezicht Brugse stadsvesten. De beschrijving van dit bouwkundig erfgoed is grotendeels overgenomen uit de inventaris van het bouwkundig erfgoed (2002), echter met correcties wat betreft de actuele toestand. Een aantal bouwkundige relicten die niet opgenomen zijn in de vastgestelde inventaris worden hier bijkomend beschreven omdat ze deel uitmaken van het voorgestelde stadsgezicht. De inventarisgegevens zoals opgenomen in de databank van het onroerend erfgoed, werden verder aangevuld met de gegevens van de Dienst monumentenzorg en erfgoedzaken van de stad Brugge. Sinds de oprichting van deze dienst in 1971 werd tal van basisdocumentatie verzameld onder meer naar aanleiding van stedenbouwkundige aanvragen, aanvragen voor Kunstige Herstellingen, organisaties rond Open Monumentendagen en tentoonstellingen. Bij het opmaken van het beschermingsdossier werd 4.001/31005/

8 dankbaar gebruik gemaakt van deze uitgebreide documentatie. Tevens werden de gegevens aangevuld met archiefonderzoek en literatuuronderzoek. Vervolgens werd ook aandacht besteed aan het watergebonden erfgoed (c) van bruggen, waterhuizen, sassen en stuwen op en nabij de vestinggrachten en aan het straatmeubilair en aan de standbeelden (d). Op de vesten werden verschillende types van straatmeubilair onderscheiden, waaronder de de typische Brugse zitbanken, de straatlantaarns en de gietijzeren leuningen of z.g. garde-corps -afsluitingen onder meer ter hoogte van de Boninvest, het Minnewater en de Singel. De zitbanken worden getypeerd door twee gietijzeren steunen voorzien van een gevleugelde drakenfiguur en worden nog steeds gemaakt naar oorspronkelijk model. De gietijzeren straatlantaarns komen zowel voor op staande stijl als verankerd op gevels en worden ook nog steeds gemaakt naar oorspronkelijk model. De gietijzeren leuningen of z.g. garde-corps -afsluitingen komen voor in verschillende types (bolornament met eiermotief, gegroefde schacht, tweeledige leeuwenkop, ), vaak nog met origineel gietmerk. Ook de breed-zuilvormige vuilnisemmers met gecanneleerd profiel kunnen beschouwd worden als typisch voor de Brugse vesten, maar worden hier niet tot het klein erfgoed gerekend. In dezelfde rubriek worden ook de voorkomende standbeelden omschreven. Een ander belangrijk aspect wordt gevormd door het houtig erfgoed (e). Bij de 19de een vroege 20ste-eeuwse plantsoenering van de stadsvesten werd immers een gevarieerde collectie aan solitaire bomen en bomengroepen aangeplant, in een afwisselend geheel met heestergroepen en gazonpartijen. Een aantal van deze beplantingen heeft ondertussen een respectabele leeftijd van 160 jaar bereikt. Doorheen de jaren zijn evenwel noodzakelijke verjongingsoperaties in dit groenpatrimonium doorgevoerd. De inventarisatiegegevens van het bomenpatrimonium is deels gebaseerd op een publicatie over de stadsvesten (Becuwe, Beernaert en Cardinael, 2005), recentere gegevens van de Groendienst Brugge voor de Boeverievest en de Smedenvest (Meijer, 2012) en eigen terreinwaarnemingen. Een volledig nieuwe opmeting van het bomenpatrimonium met vergelijking van een volledige inventaris met gegevens uit 1981 door de Groendienst van de Stad Brugge is vooropgesteld. De nomenclatuur volgt de recentste soortenlijst uit de thesaurus van de Inventaris van het Onroerend Erfgoed. De archeologische vondsten worden besproken onder punt f. KRUISVEST (VAN VROEGERE DAMPOORT TOT KRUISPOORT) a. Aanleg De Kruisvest is omstreeks 1876 een eerste maal geplantsoeneerd (ontwerper onbekend). In 1915 zijn veel bijkomende beplantingen uitgevoerd en heeft de Kruisvest meer een parkkarakter gekregen. Deze vest bewaart momenteel 4 van de oorspronkelijk 9 windmolenlocaties. Enkel de Sint-Janshuismolen (ook Schellemolen of Bakkersmolen genaamd), een houten staakmolen uit 1770, opnieuw maalvaardig sinds 1939, is een oorspronkelijke Brugse molen en is destijds gebouwd in opdracht van het bakkersambacht. De (nieuwe) Koeleweimolen, een houten staakmolen uit 1765 en bekend als de Bosterhoutmolen uit Meulebeke, is in 1997 gereconstrueerd op de Kruisvest. De Nieuwe Papegaai, een houten staakmolen uit 1709 en afkomstig uit Beveren-Ijzer, is hier in 1970 heropgericht. De Bonne Chièremolen tenslotte, oorspronkelijk uit Olsene, is als houten staakmolen in 1911 op de Kruisvest gereconstrueerd. Het vestingreliëf van de Kruisvest, aangevuld met het bijzondere reliëf van de 4 molenterpen, is sterk uitgesproken. De eigenlijke vestinggracht voor de Kruisvest is omstreeks 1855 opgenomen in het Kanaal Gent-Oostende (onderdeel van de Brugse Ringvaart) dat sindsdien meermaals is verbreed. In de contour van de buitenvestinggracht is in 1841 het Zuidervaartje aangelegd en is daar als dusdanig nog bewaard /31005/

9 b. Bouwkundig erfgoed *KRUISPOORT Langestraat nr. 191 De Kruispoort is een vrijstaande, middeleeuwse stadspoort, gesitueerd ten westen van de Buiten Kruisvest. Gebouwd als stadspoort, later ingericht als conciërgewoning en museum voor oorlogsgeschiedenis (tot circa 1988), thans in gebruik door de Hellebardiers of de Sint- Michielsgilde. Het gebouw is geleidelijk aan tot stand gekomen: : bouwen van de eerste Kruispoort. 1305: opgelegde sloop van de poort ten gevolge van de conflicten met Frankrijk en de nederlaag van : uitvoering van het bevel van 1305 en afbraak van de poort : uitvoering van werken aan de Kruispoort naar aanleiding van de gewijzigde politieke verhoudingen waarbij de stad werd aangespoord om een verdedigingsgordel aan te leggen : bouw van het poortcomplex bestaande uit een hoofdgebouw, twee bruggen, acht torens en een voorpoort. De poort verkreeg aldus haar bekend silhouet dat in 1562 door Marcus Gerards werd opgetekend. 1578: uitvoering van aanpassingswerken. In de loop van de 16de-17de eeuw: slopen van de bovenbouw naar aanleiding van moderniseringswerken. Circa 1760: afbraak van de voorpoort : restauratiewerken met groot respect voor de bestaande getuigen en met een discrete reconstructie van sommige onderdelen : consoliderende restauratie naar ontwerp van het ontwerpbureau van de Stad Brugge. Verankerde baksteenbouw onder leien daken. Eenvoudige plattegrond van twee ronde torens die het rechthoekig middendeel met de doorgang flankeren. De rechthoekige bovenvensters zijn voorzien van kruiskozijnen gevat in rondboognissen voorzien van driepassen. De centrale nis is voorzien van soortgelijk maaswerk en hangend kruisbeeld. De gevel is bekroond door een op consoles uitkragende borstwering. De traptorens onder geknikte tentdaken zijn voorzien van schiet- en steigergaten. Centrale spitsboogdoorgang met spitsbogig tongewelf, een kruisribgewelf rustend op gebeeldhouwde kraagstenen en een tongewelf. Sporen van afsluitingsmechanismen cf. een balksluif, een sponning, duimen en ogen voor poorten. Aan de Ringvaartzijde: twee massieve torens verbonden door een mezenkooi voorzien van schiet- en werpgaten. Naast de centrale doorgang sporen van een ingang voorzien van een kleine loopbrug. De begane grond is een rechthoekige ruimte overkluisd met twee kruisribgewelven. Middenin de linker muur staat een haard die gedeeltelijk is bekleed met zogenaamde Delftse tegels. Ronde verdedigingstoren afgedekt met vijfdelig gewelf. Natuurstenen spiltrap leidend naar de grote driebeukige zaal op de bovenverdieping. Iedere beuk overkluisd door twee kruisribgewelven rustend op gesculpteerde consoles, soms versierd met engeltjes met een banderol. Ronde verdedigingstorens overkluisd met vijfledig gewelf en zitbankjes voor de poortwachters. Afdeling Ruimtelijke Ordening, Huisvesting en Monumentenzorg West-Vlaanderen, Cel Monumenten en Landschappen, archief, dossier DW DIRO, Bouwvergunningen, nr. 3927/2001. BEERNAERT B., Open Monumentendag Vlaanderen. 17de-eeuwse architectuur in de binnenstad, Brugge, 1995, p CONSTANDT L. (ed.), Brugge, Herwonnen schoonheid, Tien jaar monumentenzorg te Brugge, Tielt, 1975, p heen in Vlaanderen, 18nb noord, 2003, p. 504) /31005/

10 *BONNE CHIEREMOLEN Kruisvest nr. +4. Op deze Kruisvest stond al in 1487 een windmolen die in 1519 als Bonnesiere werd vermeld. Hij staat reeds vermeld in het Grondboek van 1541 als liggende onder de jurisdictie van het Proossche. onder de benaming: "den Muelen ghenaempt de Boone". In het register van Sint- Janszestendeel (vanaf 1580) wordt de molen beschreven als de eerste molen staande noordelijk nevens de Kruispoort, gelegen op 't einde van de Corte Rolleweg. De huidige molen de z.g. Bonne Chièremolen is afkomstig van Olsene en in 1911 heropgebouwd in plaats van de in 1903 omgewaaide molen. In 1938 plaatsen van nieuwe geklinknagelde roeden. In de loop van de tweede helft van de 20 ste eeuw werden enkele onderdelen vervangen zoals In 1968 plaatsen van gelaste roeden. 1987: nieuwe steenbalk door de molenmakers Peel uit Gistel. In 1992 kopiëren van de versierde borstnaald van de windweeg. Het huidige uitzicht is het resultaat van werken in 2009 waarbij de molenkast werd hersteld en opnieuw geschilderd. Maalvaardige standaardmolen op vier teerlingen en een berg. Verticale beschieting op de voor- en zijkanten; leien tegen de windweeg en op de kap. Gebroken kap met geprofileerde windveren en tussenbalk. Drie zolders met name de steenzolder waar de maalstoelen liggen, de maalzolder waar het meel wordt opgevangen en de onderste zolder die gebruikt wordt om zakken te stapelen. heen in Vlaanderen, 18nb noord, 2003, p. 380). *SINT-JANSHUISMOLEN OF SCHELLEMOLEN OF BAKKERSMOLEN De zogenaamde Sint-Janshuismolen of Schellemolen met jaartal "1770" op een ijzerbalk werd gebouwd in opdracht van de bakkers die in 1769 de molenterp gekocht hadden waarop de in 1744 omgewaaide Sint-Janshuismolen had gestaan. In bedrijf tot 1914, en opnieuw vanaf In 1990 werden de kruiklossen en de halslager (staak) hersteld. Ook de kuippalen werden vervangen en de molenzeilen vernieuwd. In 1991 is het timmerwerk behandeld met carbolineum en de wieken werden met een rode en blauwe kleur verfraaid. De koppen van de kruisplaten werden met een beplanking van cederhout afgedekt. In 1992 werden de daklijsten en de hoekverbindingen hersteld in combinatie met de ambachtelijke restauratie van het houtwerk. Vernieuwen van beplanking in 1998 en onderhoudswerken in Standaardmolen op vier teerlingen, op een berg. Teerlingen, van baksteen en Brabantse steen. Verticale beschieting op voor- en zijkanten; eiken leien of geschubde houten beschieting aan de windweeg en op de kap. Gebroken kap. Nieuwe roeden van Op de maalzolder talrijke namen en jaartallen waarvan de oudste zijn "FSK / 1788", "A. ROOSE / 1790", "FRANS / VERRIEST / 1805", "J.V. / 1809". Maalzolder met ijzeren steenbalk. Steenzolder: twee maalstenen. Houten hoepelvang met ijzeren hand. heen in Vlaanderen, 18nb noord, 2003, p. 380). * NIEUWE PAPEGAAI Kruisvest nr De zogenaamde Nieuwe Papegaai werd in 1970 overgebracht van Beveren-aan-de-IJzer en heropgebouwd op ongeveer dezelfde plaats als de stenen oliewindmolen ( ) /31005/

11 Oorspronkelijk stond deze molen (bekend als Hoge Seinemolen) aan de Beverenkalseide te Beveren-aan-de-IJzer. Hij werd er opgericht in Het inschrift onderaan de standaard vermeldt: "GHEMACKT DOOR C.L. BULTEEL IN HET JAER MDCCXC". De Hoge Seinemolen werd op 14 april 1944 beschermd als monument. In 1952 onderging de molen een grondige restauratie: nieuwe roeden, zeilen, kruisplaten, buitenmuren van de voet beplanking en leien (kast, kap en onderbouw), deuren. In 1967 bood Maurice Vienne de molen te koop aan. Ondertussen was er te Brugge een vernieuwde belangstelling gegroeid voor het molenpatrimonium. De stad Brugge besloot in 1966 een derde molen voor de vesten aan te kopen. De keuze viel uiteindelijk op de Hoge Seinemolen, omdat het om een uniek exemplaar (als oliemolen) ging. De Hoge Seinemolen werd hier in 1970 heropgericht op de plaats van de in 1827 verdwenen oliemolen De Papegaai en kreeg de naam De Nieuwe Papegaai. De molen werd heropgebouwd. De roeden werden vervangen in Herschilderen van de molen in In worden onderhoudswerken uitgevoerd. De molenkast werd geheel in de steigers geplaatst. Standaardmolen op gesloten ondergedeelte, op een nieuwe berg. Verticale beschieting op voor- en zijkanten, kunstleien tegen de windveeg en op de gebroken kap. Oorspronkelijk voorzien van drie koppels maalstenen, de buil en de haverpletter. Thans voorzien van voorwiel, ijzerbalken en tussenzoldering. In de molen zijn nu nog sporen van de oliemolen te vinden: de onderkant van de steenbalk (er is geen brasem) en enkele weegbanden zijn zwart berookt, de gaten (10) in de molenas (voor de spaken van de hefbarelen), inkepingen in de steenlijst (voor de wentelas), de zwaardere constructie (zware vloerbalken op de berriebalken, een horizontale tussenbalk in de windweeg). Losse onderdelen liggen in de gesloten voet: de schijfloop en bonkelaar (voor de aandrijving van het wentelaswiel), poppewielen (voor de aandrijving van het roerwerk), schorttouwblokken met houten katrollen (voor het schorten van de stampers). heen in Vlaanderen, 18nb noord, 2003, p. 382). *BOSTERHOUTMOLEN OF KOELEWEIMOLEN Kruisvest nr. +2. De zogenaamde Bosterhoutmolen of Coeleweymolen van cf. opschrift standaard "IHS / IOANNE / S VANDER / SCHEVRE / ANNO / 1765" en opschrift op latei boven de ingang "IOANNE VANDER SCHEVRE / " is afkomstig uit Meulebeke. In 1980 werd hij afgebroken wegens de aanleg van een ringweg en werd sinds 1994 hier in Brugge heropgebouwd. Standaardmolen op vier teerlingen, op een berg. Verticale beschieting aan zij- en voorkant, houten leien aan de windweeg en op de kap. Maalzolder met haverpletter. Steenzolder met twee koppels maalstenen. heen in Vlaanderen, 18nb noord, 2003, p. 382). c. Watergebonden erfgoed / d. Straatmeubilair Langs de binnenvest zijn meerdere typische Brugse zitbanken bewaard /31005/

12 e. Houtig erfgoed De Kruisvest is hoofdzakelijk beplant met esdoorns, linden, populieren, wilgen en paardenkastanjes. De eerste beplantingen dateren uit In 1915 werden veel bijkomende beplantingen verricht en kreeg de Kruisvest door de aanleg van wandelpaden meer een parkkarakter. Bijzondere exemplaren zijn twee Kaukasische vleugelnoten (Pterocarya fraxinifolia), twee Amerikaanse gleditsia s (Gleditsia triacantos), een Krimlinde (Tilia x europaea Euchlora ) en een witte abeel (Populus alba). Verder staan op de Kruisvest ook nog gewone plataan (Platanus x hispanica), wintereik (Quercus petraea), Amerikaanse eik (Quercus rubra) en gewone robinia (Robinia pseudoacacia). Omwille van het respecteren van de windvang voor de molens, worden geen hoogstammige bomen (her)aangeplant ter hoogte van een deel van de Kruisvest. KAZERNEVEST (VAN KRUISPOORT TOT COUPURE) a. Aanleg De Kazernevest is omstreeks 1892 geplantsoeneerd naar ontwerp van Hubert Van Hulle. In het ontwerp was oorspronkelijk nabij de Kruispoort een drenkplaats of abreuvoir voor paarden voorzien. In 1937 is de wandelpromenade ingrijpend heraangelegd. Oorspronkelijk heeft deze vest 4 windmolenlocaties gekend. Op de buitenvest bevond zich ook een inmiddels verdwenen watermolensite, de zgn. Wielmakersmolen. De vestingswallen zijn in de loop van de 19de eeuw genivelleerd ten behoeve van de aanleg van een militair oefenterrein bij de zogenaamde Kartuizerkazerne. Deze kazerne, opgericht in 1742, is bewaard gebleven tot 1957 en rond 1980 vervangen door het huidige gerechtsgebouw. Voorbij de Kartuizerwijk heeft de Kazernevest een bewaard parkkarakter. Het vestingreliëf van de Kazernevest is weinig uitgesproken. In is de vestinggordel hier doorbroken door de aanleg van de Coupure als verbinding tussen het Kanaal Oostende- Brugge en het Kanaal Gent-Brugge (via de St.-Annarei en Langerei). De eigenlijke vestinggracht voor de Kazernevest is omstreeks 1855 opgenomen in het Kanaal Gent- Oostende (onderdeel van de Brugse Ringvaart) dat sindsdien meermaals is verbreed. In de contour van de buitenvestinggracht is in 1841 het Zuidervaartje aangelegd en is daar thans gedeeltelijk overwelfd. Sinds 2002 wordt de Coupure overbrugd door een ophaalpasserelle naar ontwerp van de Zwitserse ingenieur en architect Jürg Conzett, de zgn. Brug van het IJzeren Hek (of ook wel Roste Buze ). b. Bouwkundig erfgoed / c. Watergebonden erfgoed BRUG VAN HET IJZEREN HEK Beweegbare ophaalpasserelle met 2 parallelle stalen buizen van ca. 85cm diameter rustend op 4 massieve, met natuursteen beklede steunpijlers en met door middel van 2x18 kabels opgehangen houten brugdek /31005/

13 Dicht bij de ophaalpasserelle bevindt zich het kunstwerk Coupure van kunstenaar-choreograaf Ugo Dehaes, geplaatst in mei Het kunstwerk bestaat uit een levensgrote houten persoon die op 19 plaatsen verticaal doorgesneden is. De 20 delen of lichaamsschijven vormen samen een persoon die uitgestrekt op zijn buik ligt. Elke schijf is door middel van twee kabels aan een systeem van motoren en raderen opgehangen. Telkens een bezoeker langs het werk loopt, beginnen de motoren te draaien, waardoor het hele beeld zich naar boven beweegt (danst), eenmaal volledig boven, wordt het beeld weer neergelaten in zijn originele positie. De volledige choreografie van het beeld duurt ongeveer 1 minuut 20 seconden, wat overeenkomt met de tijd die de brug nodig heeft om op- of neer te gaan. d. Straatmeubilair Langs de binnenvest zijn meerdere typische Brugse zitbanken bewaard. e. Houtig erfgoed Het eerste deel van de Kazernevest is hoofdzakelijk beplant met esdoorns en essen. Het tweede deel heeft meer parkallures. De eerste beplantingen dateren uit 1892, maar daarvan zijn geen exemplaren meer bewaard. De meeste beplantingen dateren van na de ingrijpende heraanleg van Bijzondere exemplaren zijn een gele treurwilg (Salix x sepulcralis Chrysocoma ), een hemelboom (Ailanthus altissima), meerdere zomerlinden (Tilia platyphyllos) en moerascipressen (Taxodium sp.). Verder staan op de Kazernevest ook nog gewone platanen (Platanus x hispanica), een gewone robinia (Robinia pseudoacacia) en enkele bruine beuken (Fagus sylvatica Atropunicea ), Amerikaanse gleditsia s (Gleditsia triacantos) en schietwilgen (Salix alba). BONINVEST (VAN COUPURE TOT GENTPOORT) a. Aanleg De Boninvest, met 1 oorspronkelijke windmolenlocatie heeft het vestingkarakter omstreeks 1851 verloren door de bouw van de grote vlasspinnerij Mamet, later omgebouwd tot mouterij D Hoet-Cauwe. Omstreeks 1920 zijn op de Boninvest dienstgebouwen en opslagplaatsen voor de stedelijke ruim- en reinigingsdienst opgetrokken. De vroegere spinnerij- en mouterijgebouwen zijn in 1952 gesloopt, terwijl de stedelijke dienstgebouwen en opslagplaatsen gedeeltelijk zijn herbestemd. De groenaanleg is beperkt tot een getrapt grasveld ten oosten van de Gentpoort, gescheiden door een bakstenen keermuur. Het vestingreliëf van de Boninvest is weinig uitgesproken. De eigenlijke vestinggracht voor de Boninvest is sinds 1753 opgenomen in het Kanaal Gent-Oostende (onderdeel van de Brugse Ringvaart) dat sindsdien meermaals is verbreed. In de contour van de buitenvestinggracht is in 1841 het Zuidervaartje aangelegd en is daar thans gedeeltelijk overwelfd. b. Bouwkundig erfgoed VOORMALIGE STEDELIJKE DIENSTGEBOUWEN EN OPSLAGPLAATSEN Boninvest nrs Grotendeels verbouwde structuren van de voormalige vlasspinnerij Mamet ( ; uitgebreid in 1854 en 1857 n.o.v. architect I. Alleweireldt, vanaf 1877 verkocht en deels verbouwd tot mouterij D'Hoedt-Cauwe ) en van de stokerij Van Mullem, later heringevuld tot stedelijke dienstgebouwen en opslagplaatsen /31005/

14 De gebouwen zijn te situeren rondom drie verharde binnenkoeren, langs de straatzijde toegankelijk via drie poorten. Het gebouwencomplex bestaat uit verschillende gebouwen gegroepeerd rondom de drie verharde binnenkoeren. Boninvest nr. 1 Uiterst links, voormalige conciërgewoning met bergplaats voor lijkkoetsen. De gebouwen zijn toegankelijk via een doorrit onder de voormalige conciërgewoning. De voormalige conciërgerie is opgevat als een diephuis van twee traveeën en twee bouwlagen onder een pannen zadeldak. De verankerde bakstenen gevels zijn opengewerkt met rechthoekige muuropeningen. De voormalige bergplaats voor lijkkoetsen is ondergebracht in een bakstenen volume van één bouwlaag onder pannen zadeldak, opengewerkt met rechthoekige poortopeningen. Voormalig bedrijfsgebouw met sheddaken voorzien van een hangar deels behouden stalen constructie op smeedijzeren kolommen. Boninvest nr. 3. Voormalig bedrijfsgebouw geflankeerd door twee nieuwe volumes. Sobere rode baksteenbouw onder een pannen zadeldak. De voorgevel is voorzien van aangepaste muuropeningen op de begane grond. Op de verdieping in de geveltop een rechthoekig bewaard venster. c. Watergebonden erfgoed / d. Straatmeubilair Langs de binnenvest zijn meerdere typische Brugse zitbanken bewaard. Ter hoogte van de voormalige stedelijke dienstgebouwen en opslagplaatsen is op de kanaaloever een gardecorps-afsluiting bewaard. Deze balusters zijn drieledig opgebouwd. Ze hebben een achthoekige basis overgaand in een ronde schacht. Ter hoogte van de eerste leuning bevindt zich een bolornament met eiermotief. Dit gaat over in een gegroefde schacht. De baluster wordt bekroond door een tweeledige leeuwenkop ter hoogte van de tweede leuning. e. Houtig erfgoed / f. Archeologisch erfgoed Bij archeologisch onderzoek naar aanleiding van renovatiewerken aan het gebouwencomplex waar eertijds de stedelijke ruim en reiningingsdienst was ondergebracht, werden in 1994 funderingsresten aangetroffen van de vroegere stadsmuur en van een halfcirkelvormige uitbouw van een toren die aan de buitenzijde van de muur uitstak. Op het stadsplan van Marcus Gerards (1562) is op die plaats een toren gesitueerd met een rechte afsluiting aan de binnenzijde van de stadsmuur en een halfcirkelvormige uitbouw aan de buitenzijde van de stadsmuur. Ook de aanzet van twee pijlers werd gedeeltelijk vrij gelegd, die wellicht in verband te brengen zijn met de bogenrij onder de weergang langs de stadsmuur en tussen de vermelde toren en de Gentpoort, zoals ook te zien is op het stadsplan van Marcus Gerards. DE WITTE, H., Boninvest, Jaarboek Brugge Stedelijke Musea, 1995, pp GENTPOORTVEST (VAN GENTPOORT TOT VROEGERE KATELIJNEPOORT) a. Aanleg De Gentpoortvest is als eerste, omstreeks 1853, geplantsoeneerd naar ontwerp van Egidius Rosseels en bewaart een sterk aspect van wandelpromenade. In het ontwerp met 4.001/31005/

15 afzonderlijke bomengroepen is veel aandacht uitgegaan naar geselecteerde zichten op de Brugse torens van onder meer het Belfort. Op de vest, dicht bij de Gentpoort, zijn in 1928, naar aanleiding van de herdenking van de Eerste Wereldoorlog ook enkele vredesbomen aangeplant. Het vestingreliëf van de Gentpoortvest is vrij uitgesproken. De eigenlijke vestinggracht voor de Gentpoortvest is omstreeks 1753 opgenomen in het Kanaal Gent-Oostende (onderdeel van de Brugse Ringvaart) dat sindsdien meermaals is verbreed. In de contour van de buitenvestinggracht is in 1841 het Zuidervaartje aangelegd en is daar thans bijna volledig overwelfd. b. Bouwkundig erfgoed *GENTPOORT Gentpoortstraat nr Vrijstaande, middeleeuwse stadspoort, gesitueerd ten oosten van Gentpoortstraat, ten zuiden van Boninvest en ten noorden van de Gentpoortvest. De Gentpoort is aan de oostkant toegankelijk via de Gentpoortbrug. Voormalige verbinding naar Gent cf. benaming. 1297: bouw van de eerste Gentpoort. Circa 1328: in uitvoering van het vredesverdrag van Athis-sur-Orge (1305), ontmanteling van alle stadsversterkingen onder meer Gentpoort : heropbouw door Matthias Saghen en Corneille van Aalter. 1382: grondige vernieling door aanval van de Gentenaren Circa : herbouwd door Brugse meester-metselaars Maarten van Leuven en Jan van Oudenaarde; ligging in de gracht en door een voorpoort en twee valbruggen verbonden met de middenberm. 1562: Marcus Gerards tekent de huidige poort bekroond door tentdaken bekroonde en een imposante voorpoort met stenen boogbrug eveneens geflankeerd door spitse torens; aan weerszijden staat de vestingmuur met woontorens en bastions. Circa 1752: sloop van voorpoort en valbrug omwille van verbreding van de gracht voor de scheepvaart van en naar Coupure; voorpoort vervangen door houten draaibrug. In de loop van de eerste helft van de 19de eeuw: afbraak van de aanpalende vestingmuren. 1905: plaatsing van het Mariabeeld van de hand van beeldhouwer M. D'Hondt. 1944: "OP 12 SEPTEMBER 1944 / HEBBEN DE DUITSCHERS / LANGS DEZE POORT / DE STAD VERLATEN" cf. gedenksteen met opschrift. In de loop van jaren 1950: inbrengen van de kleine korfbogige voetgangersdoorgangen in de torenrompen. 1956: restauratie naar ontwerp van architect L. Viérin (Brugge). 1979: restauratie van de daken naar ontwerp van architect M. Troffaes (Brugge). 1980: bouw van huidige draaibrug en aanleg van straat ten westen om verkeer om te leiden : inrichting van de poort tot Steenmuseum naar ontwerp van architect R. Vereecke (Oostende). Rechthoekige plattegrond uitlopend op twee torenrompen (afgeknot tentdak bedekt met leien) en twee octogonale hoektorens. Baksteenbouw onder plat dak, in geringe mate gecombineerd met natuursteen voor de afwerking van de muuropeningen. Aan de stadszijde, vlakke lijstgevel geflankeerd door twee achtzijdige hoektorens onder leien tentdak met klein pumeel. Centraal brede spitsbogige doorgang deels afgeboord met natuurstenen hoekblokken. Twee smalle korfbogige doorgangen. De bovenverdieping wordt gescheiden door natuurstenen waterlijst - deels doorlopend over de westelijke gevel - waarop vier rondbogen aanzetten, in de boogvelden voorzien van open driepassen; kruiskozijnen in laatst genoemde nissen zijn afgeboord door natuurstenen negblokken. Centraal een natuurstenen spitsboognis met beeld van H. Adriaan, beschermheer tegen de pest. Licht overkragende borstwering met waterlijst op klossen. Verankerde hoektorens met steigergaten /31005/