Samenvatting Nederlands

Transcriptie

1 Samenvatting Nederlands Het probleem dat oorspronkelijk is aangesneden, is de nadruk op lange termijn visies afkomstig uit overheidsbeleidstukken, die leidend zijn in transitiestudies. Het gevoel dat deze studies lijden aan een overheidsbias was aanleiding tot het project Transitie als Benchmark. Dat is binnen dit project concreter gemaakt door de focus te richten op transitieprojecten binnen de scope van Transumo, duurzame mobiliteit. Om die projecten beter van dienst te kunnen zijn, is afgesproken op zoek te gaan naar een benchmark. Die benchmark zou een project moeten helpen om niet te veel te lijden onder de nadruk op lange termijn visies uit overheidsbeleidstukken. Gedurende het project is het idee van deze overheidsbias bijgesteld door ook te kijken naar de bias van het topmanagement van grote bedrijven. Het onderscheid tussen het project en de top up Transitie als Benchmark, is dat in de Top-up veel meer nadruk is gelegd op het vinden van een praktische methode om te kunnen benchmarken. Het doel van het project Transitie als benchmark is niet om de overheidsbias en bias van het topmanagement van grote bedrijven weg te poetsen. Integendeel, in beide gevallen is sprake van inzichten in lange termijn ontwikkelingen, die serieus te nemen zijn. Echter, daar tegenover, of beter daarnaast, staat een wolk aan incrementele ontwikkelingen die tezamen ook vorm geven aan transities. Doel van het project is om beide perspectieven op transities in beeld te brengen en op een verstandige manier met elkaar te verbinden. Met name vijf ideeën moeten impact hebben: 1. Overheidsbeleidstukken en visies van topmanagers geven belangwekkende informatie over transities, maar niet de enige. 2. Incrementele ontwikkelingen geven evenzeer belangwekkende informatie over transities 3. Verbinding van beide bronnen van informatie geeft een meer uitgebalanceerd beeld van lopende transities. 4. Een helder instrument om te benchmarken 5. Presentatie van dit instrument Doel van de Top-up is om uit deze verbinding een goed instrument voor benchmarking af te leiden. Dit doel moet worden gerealiseerd door: Empirisch onderzoek door middel van interviews met projectleiders. Communicatie; actief te communiceren met mensen uit praktijk en wetenschap door middel van bijeenkomsten en publicaties Deze ideeën zijn concreet terecht gekomen in deliverables, wetenschappelijke- en vakpublicaties, interne rapporten en bijeenkomsten. De boodschap in deze deliverables is consistent: Benader transities niet alleen vanuit het lange termijn perspectief van overheidsbeleidstukken en het topmanagement van grote bedrijven, maar ook vanuit de incrementele ontwikkelingen in de praktijk, en geef duidelijk aan als projectleider wat je daar zelf van denkt. Hoewel redelijk evident dringt deze boodschap maar langzaam door tot de mensen die zich blijven richten naar de harde doordringende geluiden uit beleidstukken en van het topmanagement van grote bedrijven. Zeker voor hen is het innovatief om te beweren dat transities zich ook langs andere, meer incrementele lijnen ontwikkelen, die je zelf zult moeten ontdekken door naar geheel andere geluiden te luisteren. Benchmarking vindt plaats door te kijken in hoeverre een projectleider van een transitiestudie zich richt naar het lange termijn perspectief van overheidsbeleidstukken en de bedrijfsdirecties en tegelijk naar incrementele ontwikkelingen, en wat zijn eigen mening is. 1

2 Samenvatting Engels The original problem is the emphasis on long term visions coming from governmental documents that are leading in transition studies. The feeling that these studies suffer from a government bias was reason to do the project Transition as Benchmark. This feeling has been made more concrete within the project by way of focusing on transition projects within the scope of Transumo, sustainable mobility. In order to better serve these projects the agreement was to go looking for a benchmark. This benchmark should be helpful to a project to not suffer too much from the emphasis on long term visions coming from governmental documents. During the project this idea of government bias was adjusted by way of also looking at the bias of boards of larger companies. The difference between the project and the top up Transition as Benchmark is that in the top up there s more emphasis on finding a practical method to benchmark. Purpose of the project Transition as benchmark is not to wash away the government bias and the bias of the boards. On the contrary, both cases regard insight in long term developments that should be taken seriously. However, opposite, or better beside these, is a cloud of incremental developments that together also shape transitions. Purpose of the project is to show both perspectives on transitions, and connect these in a sensible way. Especially three ideas should have impact: 1 Governmental documents and visions of boards of larger companies give important information about transitions, but not the only one. 2 Incremental developments also give important information about transitions 3 Connection between both sources of information provide in a better balanced picture of ongoing transitions. Purpose of the top up is to derive from this connection a good instrument for benchmarking. This purpose should be realised through: Empirical research through interviews with project leaders. Communication; active communication with people from practice and science through seminars and publications Especially three ideas should have impact: 1 A transparent instrument for benchmarking 2 Presentation of this instrument These ideas have found their way to deliverables, scientifical and practical publications, internal reports and seminars. The message in these deliverables is consistent: do not only look at transitions from the long term perspective of governmental documents and boards of companies, but also from incremental developments in practice, and as project leader do clearly voice your opinion. Although quite self evident this message only slowly reaches people who keep on listening to the loud and clear voice of governments and boards. Especially for these people it s an innovation to acknowledge that transitions also follow another, more incremental path, which one has to find oneself through listening to rather different voices. Benchmarking happens when looking in how far a project leader of a transition study follows the long term perspective of governmental documents and of the boards of larger companies, and at the same time look at incremental developments, and his own opinion. 2

3 1. Introductie Het probleem dat oorspronkelijk is aangesneden, is de nadruk op lange termijn visies afkomstig uit overheidsbeleidstukken, die leidend zijn in transitiestudies. Het gevoel dat deze studies lijden aan een overheidsbias was aanleiding tot het project Transitie als Benchmark. Dat is binnen dit project concreter gemaakt door de focus te richten op transitieprojecten binnen de scope van Transumo, duurzame mobiliteit. Om die projecten beter van dienst te kunnen zijn, is afgesproken op zoek te gaan naar een benchmark. Die benchmark zou een project moeten helpen om niet te veel te lijden onder de nadruk op lange termijn visies uit overheidsbeleidstukken. Gedurende het project is het idee van deze overheidsbias bijgesteld door ook te kijken naar de bias van het topmanagement van grote bedrijven. Het onderscheid tussen het project en de Top-up Transitie als Benchmark, is dat in de Top-up veel meer nadruk is gelegd op het vinden van een praktische methode om te kunnen benchmarken. Het doel van het project Transitie als benchmark is uitdrukkelijk niet om de overheidsbias en bias van het topmanagement van grote bedrijven weg te poetsen. Integendeel, in beide gevallen is sprake van inzichten in lange termijn ontwikkelingen, die serieus te nemen zijn. Echter, daar tegenover, of beter daarnaast, staat een wolk aan incrementele ontwikkelingen die tezamen ook vorm geven aan transities. Doel van het project is om beide perspectieven op transities in beeld te brengen en op een verstandige manier met elkaar te verbinden. Doel van de top up is om uit deze verbinding een goed instrument voor benchmarking af te leiden. Deze doelen moeten worden gerealiseerd door: Studie; onderbouwing van het idee dat transitiestudies lijden aan de bias van overheidsbeleidstukken en van het topmanagement van grote bedrijven. Communicatie; actief te communiceren met mensen uit praktijk en wetenschap door middel van bijeenkomsten en publicaties Empirisch onderzoek door middel van interviews met projectleiders. Met name vijf ideeën moeten impact hebben: 1. Overheidsbeleidstukken en visies van het topmanagement van grote bedrijven geven belangwekkende informatie over transities, maar niet de enige. 2. Incrementele ontwikkelingen geven evenzeer belangwekkende informatie over transities 3. Verbinding van beide bronnen van informatie geeft een meer uitgebalanceerd beeld van lopende transities. 4. Een helder instrument om te benchmarken 5. Presentatie van dit instrument Deze ideeën zijn concreet terecht gekomen in deliverables, wetenschappelijke en vakpublicaties, interne rapporten en bijeenkomsten. 1 Heijden, G.M.A. van der, S. Nooteboom, Transitie als Benchmark, paper, november 2007; verspreid onder betrokkenen bij Transumo en via de website van Transumo. 2 Juni 2008; Presentatie van het paper tijdens de Transumo-dagen. 3 Heijden, G.M.A. van der, S. Nooteboom, Transitie als Benchmark, p in : De Nederlandse Mainports Onder Druk; Speuren naar Ontwikkelkracht. Gils, van M., Huys, M. en B. de Jong (2009). Uitgeverij Spectrum: Houten. 4 November 2008, Eigen workshop van Jurgen van der Heijden en Sibout Nooteboom tijdens het internationale wetenschappelijke congres van Next Generation Infrastructures. Papers van beide met daarin sterk vertegenwoordigd het gedachtegoed van Transitie als Benchmark. 5 December 2008, Organisatie van seminar samen met de WRR naar aanleiding van de WRR-rapporten over investeren in infrastructuur; presentatie van Marcel Hertogh met daarin groot aandeel van gedachtegoed Transitie als Benchmark. 6 De methode voor Benchmarking. 7 April 2009, posterpresentatie tijdens Transumo-kennismarkt met HBO-docenten juni 2009; Presentatie van de methode tijdens de Transumo-kennismiddag Bestuurlijke processen november 2009, eigen workshop tijdens het Transumo kennisfestival. 10 Eindrapportage t.b.v. Transumo. 3

4 Het aantal deliverables is hoger dan oorspronkelijk gepland, maar zijn daarmee de beoogde resultaten behaald? Beoogd was om een paper te schrijven om zo de resultaten wereldkundig te maken. De bovenstaande deliverables hebben daaraan bijgedragen en gaan iets verder, omdat er een wetenschappelijke publicatie en iets meer presentaties toe behoren. 2. Onderzoeksopzet/aanpak Kern van de aanpak van het project is een redelijk traditioneel schrijfproces. Kern van de aanpak van de Top-up zijn interviews met vijf projectleiders van Transumo transitieprojecten. In beide gevallen is dit met behulp van Transumo omgeven met een stevig aantal contactmomenten met anderen. Uniek aan de Transumo-aanpak is in dit geval het mobiliseren van expertise. Risico is dat dit te sterk aanbodgericht is. In dit geval is dit risico beheerst door de ideeën met regelmaat te confronteren met projectleiders van transitieprojecten en met anderen. Met name deze projectleiders zijn mensen met een gepercipieerde vraag naar een benchmark om hun transitiewerk aan af te meten. De ontmoeting tussen vraag en aanbod is voor beide partijen interessant en kan alleen tot stand gebracht worden door tussenkomst van een partij als Transumo. Het consortium is bipartite: wetenschap en bedrijfsleven. Jurgen van der Heijden en Sibout Nooteboom werken beide voor een adviesbureau, respectievelijk AT Osborne en DHV, en beide werken voor een universiteit, respectievelijk UvA en EUR. Linda van Hilten en Joep Schroeders werken voor respectievelijk AT Osborne en DHV, en Lasse Gerrits werkt voor de EUR. De overheid is niet vertegenwoordigd in het consortium, maar alle deelnemers geven voornamelijk advies aan overheden en doen bestuurskundig onderzoek, dus het denken vanuit het perspectief van de overheid is aanwezig. De taakverdeling was collegiaal, dat wil zeggen op gelijke voet en met even zware inbreng. Het proces was vooral een schrijfproces waarbinnen de procesgang voorzag in regelmatige bijeenkomsten met elkaar en met enkele personen aan wie tussenrapportage plaatsvond (Marcel Hertogh, Teije Gorris, Harry Geerlings e.v.a). De Top-up was een proces van interviews en discussie over uitkomsten en ideeën. De procesgang voorzag in regelmatige bijeenkomsten met elkaar en met enkele personen aan wie tussenrapportage plaatsvond. Binnen het thema Bestuurlijke Processen is nauw samengewerkt met andere relevante projecten zoals NETLIPSE.nl, Transumo-A15 en TransPorts. Het thema heeft regelmatige bijeenkomsten gehouden om de (wetenschappelijke) inzichten te borgen. Kennis over transities heeft daarin een rol gespeeld en zeker ook het idee om vanuit kleinere projecten incrementeel te werken. Die gedachte, om meer bottom up te werken, was al afkomstig uit een voorgaand project binnen het thema Bestuurlijke Processen, namelijk het project PPS Projectversneller. Het project Transitie als Benchmark heeft geen duidelijke impact gehad op de aanpak van andere Bsikprojecten, hoewel daarmee wel degelijk veel contact is geweest. Zeker binnen Habiforum is veel gepleit voor de incrementele aanpak en is daarnaar ook wel geluisterd, maar de doorwerking is moeilijk na te gaan. Dat geldt ook voor Klimaat voor Ruimte en voor het werk binnen Drift, hoewel deze laatste formeel geen Bsik-programma is. Met mensen binnen alle drie deze programma s is meermalen contact geweest tijdens workshops, seminars, of andere bijeenkomsten georganiseerd door Transumo. Het gedachtegoed van Transitie als Benchmark is aan hen gepresenteerd en met hen bediscussieerd, maar de doorwerking daarvan is lastig na te gaan. Ideeën afkomstig uit de Top-up Transitie als Benchmark betreffen de kleinere, incrementele projecten, die vaak te maken hebben met het beheer van bijvoorbeeld infrastructuur, vastgoed, of natuur. Vanuit die ideeën is een sterke impuls gegeven aan het kennisprogramma SKB (kennis over de bodem). SKB heeft een ommezwaai gemaakt van denken over ontwikkeling naar denken over beheer en het gedachtegoed over incrementele transities heeft daaraan een significante bijdrage geleverd. Verder heeft de Top-up geen duidelijke impact gehad op de aanpak van andere lopende Bsik-projecten, maar wel degelijk op de aanvragen voor nieuw FES-geld. Hoewel formeel geen wetenschappelijk project, maar gericht op de praktijk, is in zoverre een wetenschappelijke aanpak gehanteerd dat een paper is geschreven waarin zeker ook een aantal wetenschappelijke leerstukken een rol speelt. Dit paper is bovendien de basis geweest voor een artikel in het wetenschappelijke deel van het boek 4

5 De Nederlandse Mainports onder druk: speuren naar ontwikkelkracht en voor deelname aan het internationale wetenschappelijke congres van Next Generation Infrastructures. De methodologie is geweest om wetenschappelijke leerstukken als transitiestudies, governance en systeemtheorie te confronteren met de feitelijke waarneming dat velen bij transities hun oren laten hangen naar overheidsbeleidstukken en het topmanagement van grote bedrijven en niet zien hoe de praktijk zich incrementeel ontwikkelt. Op basis van die feiten is een eigen visie op transities ontwikkeld. Binnen de Top-up is in zoverre een wetenschappelijke aanpak gehanteerd dat een empirisch onderzoek is gedaan op basis van interviews. Die waren bedoeld om veronderstellingen van het project Transitie als Benchmark te onderbouwen en dat project had wel degelijk enige wetenschappelijke pretentie. Er hebben zich gedurende de looptijd van het project twee afwijkingen voorgedaan: 1 Oorspronkelijk stond de confrontatie centraal tussen transitiestudies die zich sterk richten op overheidsbeleidstukken en de praktijk die zich incrementeel ontwikkelt. Dat is bijgesteld naar de confrontatie tussen deze incrementele ontwikkeling in de praktijk en aan de andere kant overheidsbeleidstukken en het topmanagement van grote bedrijven. 2 Meer deliverables dan oorspronkelijk gepland. De eerste afwijking is ontstaan op basis van goede argumenten in discussies die waren georganiseerd gedurende de procesgang van het project. Mensen die commentaar leverden op eerdere drafts van het paper herkenden hoe overheidsbeleidstukken vaak leidend zijn bij het denken over transities. De transitie wordt dan gezien door de ogen van de overheid die een probleem heeft en dat moet oplossen. Deze mensen gaven ook aan hoe op vergelijkbare wijze transities worden gezien door de ogen van het topmanagement van grote bedrijven. In beide gevallen kan de incrementele ontwikkeling in de praktijk onderbelicht blijven. De tweede afwijking is al doende ontstaan; afspraak was het paper te maken en te presenteren. Dat is uitgelopen op een aantal extra deliverables eenvoudig door mensen tegen te komen en te reageren op hun verzoeken. Bijsturing heeft in de eerste plaats bestaan uit aanpassing van het paper, en in de tweede plaats uit het reageren op verzoeken van mensen om mee te doen aan hun congres of boek. Door deze bijsturing zijn de deliverables inhoudelijk verbeterd en vaker gepresenteerd. Wat de betreft de Top Up was de voornaamste afwijking, of beter lesson learned, om in het instrument voor benchmarking twee momenten voor eigen reflectie in te bouwen. Dus naast het kijken naar transities, die zijn ingegeven door overheidsbeleidstukken en het topmanagement van grote bedrijven en naar incrementele transities, bestaat het instrument uit twee momenten om te kijken wat de projectleider van een transitie daar nu zelf van denkt. Deze afwijking is ontstaan op basis van goede argumenten in discussies die zijn georganiseerd gedurende de procesgang van het project. De bijsturing heeft bestaan uit aanpassing van het ontwerp-instrument. Daardoor zijn de deliverables inhoudelijk verbeterd. 3. Resultaten en effecten De nieuwe producten zijn om te beginnen de bovengenoemde tien deliverables. De boodschap daarin is consistent: Benader transities niet alleen vanuit het lange termijn perspectief van overheidsbeleidstukken en het topmanagement van grote bedrijven, maar ook vanuit de incrementele ontwikkelingen in de praktijk, en geef duidelijk aan als projectleider wat je daar zelf van denkt. Hoewel redelijk evident dringt deze boodschap maar langzaam door tot de mensen die zich blijven richten naar de harde doordringende geluiden uit beleidstukken en van het topmanagement van grote bedrijven. Zeker voor hen is het innovatief om te beweren dat transities zich ook langs andere, meer incrementele lijnen ontwikkelen, die je zelf zult moeten ontdekken door naar geheel andere geluiden te luisteren. Tot de nieuwe producten behoort ook het idee om transitiestudies te kunnen benchmarken. Benchmarking vindt plaats door te kijken in hoeverre een projectleider van een transitiestudie zich richt naar het lange termijn perspectief van overheidsbeleidstukken, het topmanagement van grote bedrijven en tegelijk naar incrementele ontwikkelingen. Dit product is verder uitgewerkt in de Top-up. Het nieuwe instrument is de Benchmark zelf. Binnen het project Transitie als Benchmark is deze langs wetenschappelijke lijnen beredeneerd. Binnen de Top-up Transitie als Benchmark is dit instrument verder uitgewerkt. 5

6 In de zijlijn van het project Transitie als Benchmark zijn verdere ideeën ontstaan over de incrementele ontwikkeling van transities in de praktijk. Die hebben vorm gekregen in de Top-up Ecologie van de Infrastructuur. Die aanvraag is gehonoreerd en tijdens de uitvoering die nu loopt groeien deze ideeën verder. Concreet zal dit bestaan uit een nog steviger onderbouwing van de incrementele ontwikkeling van transities, geconfronteerd met een nog steviger relativering van benaderen van transities vanuit overheidsbeleidstukken en vanuit het perspectief van het topmanagement van grote bedrijven. Aan een nieuw netwerk is niet bewust gewerkt. Wel is de Top-up Transitie als Benchmark aangepakt door een iets grotere groep mensen, en ook zijn contacten gelegd met mensen binnen de EUR en SenterNovem die transities benaderen vanuit competenties. Een nieuwe competentie is hopelijk het anders en wellicht beter beoordelen van transities in het algemeen en de transitie van duurzame mobiliteit in het bijzonder. Een nieuwe competentie waaraan duidelijk behoefte bestaat is het onderscheid kunnen maken tussen enerzijds meningen uit overheidsbeleidstukken en meningen van het topmanagement van grote bedrijven en anderzijds de incrementele ontwikkeling in de praktijk. Het is vaak schrikbarend hoe zelfs wetenschappers van formaat zich richten naar deze meningen en daaruit transities afleiden. Sterke voorbeelden spelen zich af rondom duurzame energie, waar velen zich steeds weer richten naar wenkende perspectieven als eilanden in zee, grote windparken, Rotterdam als biofuel-haven en CO2-opslag. Van daaruit leiden zij hun ideeën over transities af, terwijl de praktijk een volslagen ander beeld laat zien. In de praktijk bijvoorbeeld voltrekt zich bij elke volgende investering in woonwijken en kantoren, dus incrementeel, een zeer stevige transitie richting duurzame energie. De eerste energieleverende woonwijken zijn opgeleverd. Overigens staan ook de eerste grote windparken, maar die zijn beter te verklaren als eindproduct van een incrementele ontwikkeling sinds het begin van de negentiger jaren, dan als het resultaat van wat overheden of grote bedrijven ooit hebben bedacht. Het was al het streven van het project Transitie als Benchmark om bij te dragen aan de competentie om bovenstaand onderscheid scherp te zien. De Top-up heeft er echt een instrument van gemaakt om deze competentie in de praktijk te brengen. Tot de overige resultaten rekenen wij de paperpresentaties tijdens het NGI-congres, de workshop van Transumo met de WRR, en de presentaties tijdens de Transumo-kennismarkt met docenten uit het HBO. Een belangrijk nieuw inzicht is hierboven al toegelicht, namelijk dat ook het perspectief van het topmanagement van grote bedrijven een rol moest spelen tijdens het project. Leerervaring is ook geweest dat de benadering binnen het project niet zozeer een kritiek is op de discipline transitiestudies, als wel op de traditie waarin velen in wetenschap en praktijk staan. In die traditie past om redelijk kritiekloos het perspectief vanuit overheidsbeleidstukken en het topmanagement van grote bedrijven over te nemen. In die traditie staan bijvoorbeeld de bestuurskunde en bedrijfskunde. Die richten zich vrijwel vanzelf op het uitvoeren van wat in beleidstukken staat, of wat topmanagers hebben bedacht. De vraag hoe dit uit te voeren staat voorop, en afvragen of geen onzin is bedacht, past eenvoudig minder in de traditie. Het aantal wetenschappelijke artikelen is groot waarin bijvoorbeeld een beleidstuk, of wet, kritiekloos wordt neergezet als feitelijke beschrijving van de praktijk, terwijl de praktijk toch echt anders is. Een belangrijk nieuw inzicht uit de Top-up is het steeds inbouwen van reflectiemomenten tijdens de benchmark. Dus onderzoek een transitie niet alleen aan de hand van meningen van overheden en bedrijven, maar kijk ook heel sterk wat je daar zelf van vindt als projectleider van een transitieproject die zichzelf benmarkt. Heb je wetenschappelijke inzichten die leiden tot andere ideeën afkomstig van overheden en bedrijven, of zegt eenvoudig jouw verstand iets anders? Diepere ideeën hierachter komen van de begrippen overheidsfalen en marktfalen. Dat zijn om te beginnen ideeën uit de literatuur, maar bijvoorbeeld de recente economische crisis laat daarvan voorbeelden uit de praktijk zien. Overheden en bedrijven kunnen er goed naast zitten. Dus volg nooit klakkeloos hun ideeën over transities. Het oorspronkelijke beoogde resultaat is in de eerste plaats bereikt door publicatie van het paper en van het hoofdstuk, en in de tweede plaats door de andere, niet-schriftelijke deliverables. Echte afwijkingen zijn er niet, behalve wat hierboven al is toegelicht: iets meer deliverables en het toevoegen van het perspectief van het 6

7 topmanagement van grote bedrijven. Het oorspronkelijke beoogde resultaat van de Top-up is in de eerste plaats bereikt door creatie van de benchmark en presentatie daarvan. Echte afwijkingen zijn er niet. Gezien de geringe omvang van het gehele project is er redelijk wat impact georganiseerd, ook door middel van publicaties. De invloed daarvan is moeilijk na te gaan en dat geldt ook voor de 3 P s. Halverwege het project zijn gesprekken gevoerd met Richard Smokers (CE Delft), waarin hij de niet eenvoudige taak had om duidelijk te maken dat ook een project uit het thema Bestuurlijke Processen uiteindelijk invloed heeft op de drie P s. Zonder dit hier te kunnen onderbouwen, is de stelling dat er wel eens een sterk verschil in duurzaamheid kan zijn tussen transities vanuit overheidsbeleidstukken en vanuit het perspectief van het topmanagement van grote bedrijven enerzijds, en incrementele ontwikkelingen anderzijds. De Top-up Ecologie van de Infrastructuur bouwt hierop voort, en zal er waarschijnlijk beter in slagen om de lessen van Smokers expliciet toe te passen. De Top-up Transitie als Benchmark heeft hierop ook voortgebouwd. Idee is dat deze een verscherping heeft aangebracht die het beter mogelijk maakt om de lessen van Smokers expliciet toe te passen. Verscherping is dat een niet duurzame transitie eerder kan worden ontmaskerd door de Benchmark goed toe te passen. Overheidsfalen en marktfalen komen langs deze weg eerder aan het licht. De samenstelling van het projectteam is tijdelijk licht gewijzigd. Sibout Nooteboom heeft door ziekte enige tijd moeten afhaken; zijn collega Joep Schroeders heeft hem vervangen. De samenwerking binnen het consortium is probleemloos verlopen. Er zijn nieuwe projecten uit voortgekomen, en betrokkenen komen elkaar nog regelmatig tegen binnen en buiten Transumo-verband. De standpunten van projectparticipanten zoals hierboven betoogd tijdens de looptijd van het project zijn gewijzigd doordat o.a. het perspectief van topmanagers van grote bedrijven is toegevoegd. Ook is, zoals hierboven betoogd, de eigen mening van de projectleiders toegevoegd, en de ideeën over overheidsfalen en marktfalen. Deze veranderingen in standpunt hebben echter niet de houding richting het project veranderd, integendeel. Het was eenvoudig een verdieping van inzicht die eigenlijk ook hoort te ontstaan tijdens een goede projectuitvoering. Het heeft de aanpak niet veranderd, maar wel de acceptatie. Zonder deze verdieping van inzicht was het project voor velen minder geloofwaardig geweest. De afronding van het project bestond enerzijds uit het afmaken van de deliverables en daarvoor zijn geen transitiecompetenties nodig. Anderzijds bestond het uit het inspelen op nieuwe ontwikkelingen, zoals uitnodigingen om mee te doen aan een boek en congressen. De bescheiden transitiecompetenties die daarvoor nodig zijn, zijn aangesproken. Wel werden deze competenties aangesproken om de benchmark van een wetenschappelijke onderbouwing binnen het project door te zetten richting een praktisch instrument in de Topup. T.a.v. de transitie is voor dit project het hoogst haalbare dat mensen in praktijk en wetenschap een kritische houding aannemen ten aanzien van gezaghebbende uitspraken in overheidsbeleidstukken en van het topmanagement van grote bedrijven. De vergezichten die daar worden geschetst zijn interessante uitgangspunten voor transitiestudies, maar even interessant zijn de duizenden kleine stapjes die mensen dagelijks zetten in de praktijk. Daarvoor meer aandacht zal de kwaliteit van transitiestudies verbeteren en ook van transitieprojecten. Naar wij hopen heeft ons werk de ogen van mensen daarvoor iets meer geopend. Zeker binnen het thema Bestuurlijke Processen is Transumo van invloed geweest. Van significante invloed was ook de duurzaamheidstudie van Smokers in opdracht van de Transumo-directie. Bij een niet-fysiek instrument als de Benchmark vergt het een vertaalslag om de duurzaamheid daarvan aan te tonen, eventueel zelfs uit te drukken in CO2-winst. De studie van Smokers heeft daartoe aangezet en de ogen geopend. Benchmarking leidt niet per definitie tot duurzaamheid, dus vergt speciale aandacht. Daarbij is opgevallen hoe bij kleinere projecten een hogere correlatie bestaat met duurzaamheid, dan bij grote, nationale projecten. Blijkbaar laten kleinere projecten eenvoudiger toe om de omgeving minder te belasten, onderling te compenseren en aldus duurzaam te zijn. Het is er tijdens het project Transitie als Benchmark niet van gekomen om daaruit een methode af te leiden en zodoende transitieprojecten systematisch duurzamer te laten zijn. Dat is tijdens de Top Up Transitie als Benchmark wel gelukt. Verder is Transumo i.h.a. van invloed geweest door de kennistransferactiviteiten en door de reflectie vanuit directie en bureau van Transumo. 7

8 De beide projectleiders hebben op basis van hun werk binnen het project Transitie als Benchmark een paper gepresenteerd tijdens het internationale congres van Next Generation Infrastructures. Sibout Nooteboom is betrokken geraakt in een uitwisseling tussen de EUR en het Stockholmse Resilience Institute. Binnen die uitwisseling maakt hij gebruik van gedachtegoed dat ook aan de basis ligt van het project en de Top-up Transitie als Benchmark. Implementatie van de innovatie op grotere schaal en opschaling kunnen als volgt worden bereikt. Een eerste stap in die richting zijn de deliverables, maar belangrijker nog is de Top-up Transitie als Benchmark. Die is meer dan het project gericht op de ontwikkeling van een instrument. De praktische uitvoerbaarheid van dit instrument moet opschaling mogelijk kunnen maken. Risico van transities die lijden onder de overheidsbias, en de bias van het topmanagement van grote bedrijven, is dat zij te ver af staan van de praktijk. Dat risico is minder als ook naar de meer incrementele ontwikkelingen wordt gekeken. Met andere woorden, implementatie van het idee van Transitie als Benchmark kan bijdragen aan de kwaliteit van transitieprojecten, en aan het voorkomen van overheidsfalen en marktfalen. Vergelijking met andere (Europese) landen laat zien dat de Nederlandse transitiepraktijk vooraanstaand is. Het past bij deze (relatieve) voorsprong om ook een benchmark te hebben. De kennis en ervaring die overheden en bedrijven zo kunnen testen, kan helpen de voorsprong uit te bouwen en ook in het buitenland uit te nutten. Transumo heeft bijgedragen aan deze versterking van de positie van Nederland. 4. Verankering en doorwerking Kennisdisseminatie heeft langs verschillende wegen plaatsgevonden: 1. Twee publicaties, waarvan de tweede met een behoorlijke verspreiding. 2. (Mede)organisatie van diverse bijeenkomsten en seminars. 3. Presentaties tijdens diverse bijeenkomsten en seminars. 4. Doorwerking in twee Top-ups (Transitie als Benchmark en Ecologie van de Infrastructuur). Het oorspronkelijk idee was om rapporten op te leveren. Die zijn er ook gekomen, maar voor een belangrijk deel is de daarin verzamelde kennis opgenomen in publicaties. Die kennen namelijk een betere verspreiding. Verder is er een methodiek ontwikkeld die in de praktijk bruikbaar is. Het instrument Transitie als Benchmark kan verkocht worden als adviesproduct. Op vervolgstudie mogelijkheden wordt uitgebreid ingegaan in de deliverable van het Transumo-project Ecologie van de Infrastructuur, het Xbook Combineer wat je hebt, waarvan een eerste versie is verschenen in juni De kennisontwikkeling kan eenvoudig worden doorgezet door te gaan werken in de praktijk met het instrument Transitie als Benchmark. 5. Projectsucces Kijkend naar duurzaamheid is de veronderstelling dat grote transities, gebaseerd op overheidsbeleidstukken en visies van topmanagers, meer risico lopen onduurzaam te zijn dan kleinere, incrementele transities. Dat geldt zeker voor de people-kant van duurzaamheid, eenvoudig omdat kleinere transities dichter bij de mensen zijn. Een grote transitie als een energie-eiland, of een biofuel-haven kan nooit op tegen bijvoorbeeld een buurt waar mensen samen energie gaan besparen en opwekken. Toepassing van de benchmark brengt dit helder in beeld. Het idee is dat de optelsom van heel veel buurten, waar mensen samen energie besparen en opwekken, uiteindelijk veel en veel meer impact heeft op de planet kant dan grote projecten. Toepassing van de benchmark brengt dit helder in beeld. Zeer belangrijk is dat de kleine, incrementele transities alle het gevolg zijn van investeringsbeslissingen gebaseerd op reële winstverwachtingen (profit) terwijl dit bij de grote transities maar helemaal de vraag is. Toepassing van de benchmark brengt dit helder in beeld. Alles overziend is de beoogde bijdrage van het project 8

9 en de Top Up Transitie als Benchmark aan transitiekennis evident. Het ontwikkelde instrument is een bijdrage aan de ontwikkeling van de kennisinfrstructuur. Het projectteam beschouwt het project als geslaagd, want we hebben zelf erg veel geleerd en geloven oprecht dat we er tot op de dag van vandaag in slagen om die lessen door te geven aan mensen die daar echt wat aan hebben. Reden daarvoor is het substantiële aantal deliverables. De goede verbinding met de wetenschap en met een netwerk van geïnteresseerde mensen is hiervan het resultaat. Er bestond en bestaat een goede chemie tussen de rechtstreeks betrokkenen. Het gevoel met een actueel thema bezig te zijn en de directe relatie met afnemers van kennis zijn eveneens voorbeelden van succes. Het projectteam is trots op de deliverables en de vervolg-top-up Ecologie van de Infrastructuur. De boodschap die uit de deliverables spreekt, blijkt ook nu zeer vitaal, en is de moeite van het verkondigen waard. De rol van Transumo is katalysator geweest. Het ontbreken van deze katalysator zou zonder meer hebben betekend dat dit project er niet was gekomen, omdat het samen met mensen van Transumo is ontworpen. Vanuit Transumo is actief meegedacht over de filosofie achter het project en meegewerkt om die volwassen te maken. In dit alles speelde de actieve medewerking uiteindelijk een belangrijker rol dan de financiering. Het ligt voor de hand om geld te noemen als de toegevoegde waarde van Transumo voor het project. Die is niet onbelangrijk geweest om de private partijen aan het consortium te binden: feit dat zij niet als enige hoefden te betalen, was doorslaggevend. Belangrijker is geweest de directe betrokkenheid van Transumo medewerker Teije Gorris, die medetrekker van het project en de Top-up was. De brugfunctie van Transumo tussen wetenschap en praktijk is hier van grote betekenis geweest om de ideeën te laten landen in de praktijk. Trefwoorden Transitie, benchmark, governance, systeemtheorie, Bestuurlijke Processen, duurzaamheid, duurzame mobiliteit, Transumo. Literatuurverwijzing De gepubliceerde deliverables bevatten alle twee een literatuurlijst. 9

10 Bijlage Mijlpalen voor wetenschappelijke output Bijdrage project Wetenschappelijke publicatie W1 Dissertaties/theses W2 Wetenschappelijke publicaties 1 W3 Wetenschappelijke seminars 3 Internationalisering W4 Aansluiting internationale netwerken 2 W5 Participatie internationale deskundigen Toepassingen W6 Toepassingen (valorisatie) 5 Mijlpalen voor economische en maatschappelijke output Bijdrage project Duurzame kennisinfra M1 Meer-partij onderzoek 1 M2 Best practices 2 M3 Samenwerkingsverbanden Kennis duurzame mobiliteit M4 Conceptontwikkeling 1 M5 Kennis over technologische vernieuwing M6 Kennis van gebruikers 1 Ervaring voor implementatie M7a Gebruikersoriëntatie 1 M7b Gebruikersparticipatie 1 M8 Praktijkcases 1 M9 Proeftuinprojecten M10 (Ontwikkelen) transitiekennis 1 Concretisering M11 Investeringsprojecten M12 Commerciële tools 1 Mijlpalen innovatietraject, incl. kennistransfer Bijdrage project Communicatie-uitingen K1a Website* K1b Factsheets projecten K1c Transumo brochure/leaflet K1d Transumo jaarverslag K1e Transumo jaarcongres Toegepaste publicaties K2 Onderzoek(tussen)rapportages 2 K3 Vakpublicatie 1 K4 (Bijdragen) Vaksymposia 4 K5 Lezingen, interviews 1 Onderwijs K6 Onderwijscases HBO/WO 2 K7 Afstudeerprojecten/stages Communities K8 Communities/Networks of Practice 10