MIDDELEEUWSE SCHOENEN UIT ZUTPHEN

Transcriptie

1 P. BITTER MIDDELEEUWSE SCHOENEN UIT ZUTPHEN In dit artikel zal ik enkele laatmiddeleeuwse leervondsten bespreken, die te voorschijn zijn gekomen bij graafwerk in de Zutphense binnenstad in De vondsten zijn afkomstig van vier plaatsen, die in dit artikel verder met een afkorting zullen worden aangeduid: - 'Ba': Bakkerstraat, rioleringswerkzaamheden, maart 1984, in een 1 meter dikke ophogingslaag met vondsten uit de tweede helft 13de eeuw l, - 'Ko': Kolenstraat, rioleringswerkzaamheden, augustus 1984, in een even dikke ophoging uit de tweede helft 13de eeuw2, - 'Lhs': Lieveheersteeg, rioleringswerkzaamheden, oktober 1984, in een ophogingslaag uit de 15de eeuw 3, - 'Wa': Waterstraat, archeologisch onderzoek, juli-augustus 1984, in een ophoging uit de tweede helft 13de of 14de eeuw.4 De vondsten Ba, Ko en Lhs zijn verzameld door M. Groothedde (lid van de archeologische werkgroep), die menige vrije dag doorbracht bij de graafwerkzaamheden voor de vervanging van rioleringen. De vondsten worden momenteel bewaard in het Stedelijk Museum te Zutphen. Leer is een erg vergankelijk materiaal, dat alleen in specifieke omstandigheden in de grond bewaard blijft. Hiervoor is een vochtig milieu, afgesloten van lucht, noodzakelijk. De Zutphense vondsten waren dan ook afkomstig uit iets vochtige lagen zandige klei, die voor ophogingen waren aangebracht. De conservatie was matig tot slecht. Dit komt ook, doordat het voornamelijk gaat om schoenen, die destijds door de dragers waren weggegooid omdat ze waren versleten. Bij de berging is het leer tijdelijk met water in afgesloten plastic zakken gedaan, mits koel en donker bewaard blijft het dan nog enige tijd wel goed. Na het schoon wassen en tekenen van de kwetsbare leerfragmenten en determinatie van de leersoort (door de auteur met een 12/50 x binoculair) is het leer geconserveerd in een soort kunstwas, 'P.E.G. ' ( = p~lyethyleenglycol).~ Het betreft voornamelijk delen van schoenen. De enige uitzonderingen zijn een fragment van een messchede (Lhs-l) en een stuk van een riem met koperen siernagels (Lhs-2). Er zijn fragmenten gevonden van tientallen schoenen (geheel of incompleet: 46 stuks bovenleer of schachtaanzetstukken, 15 zolen en diverse onderdelen), maar van slechts 12 fragmenten kon het model schoen worden geïdentificeerd. Middeleeuwse schoenen waren geheel van leer, ook de veters. Soms hadden ze een houten zool, maar meestal was ook dit onderdeel van leer. Middeleeuwse schoenen werden in elkaar gezet met de nerfzijde van het leer naar buiten en de zachte vleeszijde naar binnen. Alleen bij ingenaaide versterkingen (bij de hiel of bij vetergaten) was de nerfzijde naar binnen gekeerd. Alle naden zaten aan de binnenzijde van de schoen: hiertoe was de schoen eerst binnenstebuiten in elkaar genaaid en daarna omgekeerd (de 'retourné-methode'). Om deze reden zijn in de afbeeldingen alle onderdelen van de schoenen aan de binnenzijde getekend (teneinde naden en dergelijke te tonen). Al naar gelang het beschikbare stuk leer werden de schoenen in onderdelen in elkaar gezet. Zodoende kon het bovenleer zijn voorzien van bijvoorbeeld een apart aangenaaid stuk aan de schacht (een 'schachtaanzetstuk') of een 'zijtussenstuk'. In het algemeen was hierin geen samenhang met het model schoen. Behalve versterkingen bij de hiel of bij vetergaten hadden de boorden van de schoenen ook wel versterkingen in de vorm van een ingenaaide draad of een opgenaaid smal strookje leer. Verder kon de bevestiging van zool en bovenleer ook nog waterdicht zijn gemaakt door strookjes leer ertussen mee te naaien, de 'tussenrand'. Schoenvondst Wa-I (type I).

2 halfhoog /Y/, schachthoogte bovenleer Benamingen van schoen-onderdelen en van schoentypen. l stuk onderdelen in constructie Middeleeuws schoeisel wordt in typen ingedeeld op grond van de sluiting van de schoen en de hoogte van de schacht. Hier zal ik uitgaan van de gedetailleerde typologie van middeleeuws schoeisel, die is opgesteld door 0. Goubitz voor vondsten uit Den Bosch (Goubitz 1983). Van de 15 hoofdtypen die hij onderscheidt zijn er 4 bij onze vondsten vertegenwoordigd - hieraan heb ik nog een model toegevoegd (type 16 6): type 1 - hoge schoen, gesloten met veters die geheel rond de schacht zijn geleid door lussen. Deze lussen zijn gemaakt van verticaal ingeregen riempjes. Datering 13de en 14de eeuw.7 type 2 - lage schoen met op de wreef een riem, dichtgemaakt met veters (2a) of met een gesp (2b). Datering 2a eind 13de en 14de eeuw, 2b 14de tot begin 16de eeuw. type 6 - halfhoge tot hoge schoen met leren rolknopen op de wreef. De schacht loopt aan de voorzijde uit in losse flappen, die een hoge tong omvatten. De flap met vetergaten wordt extra vastgezet met een rolknoop bovenop het voorblad van de schoen. Datering eind 13de tot 15de eeuw.8 type 8 - halfhoge tot hoge schoen met rijgvetersluiting op de wreef. Datering 2de helft 14de tot lste helft 16de eeuw. type 16 - halfhoge schoen met (meestal twee of drie) gespriempjes op de wreef. Datering 2de helft 14de en 15de eeuw. Een ongebruikelijk model had bovenleerfragment BA-10 ('type X'), vermoedelijk een lage schoen met een veter rondom langs de boord. Er is mij geen vergelijkbare andere schoenvondst bekend. Een bijzonderheid zijn twee stukjes bewerkt geiteleer, door veel regelmatige naaigaatjes geperforeerd: Lhs-5 en -6. Ze behoorden vermoedelijk bij een paar babyschoentjes. Waarschijnlijk was het de bekleding van het voorgedeelte van de schoentjes, voorzien van sierstiksel. De meeste schoenen waren gemaakt van kalfs- of rundleer, voor zover het leer nog determineerbaar was.g Slechts enkele waren van geiteleer (Ba-2, in Barest een tweetal bovenleerfragmenten en een hielversterking, Lhs-5 en -6). Opvallend is het ontbreken van een typische kinderschoen, namelijk Goubitz' type 4. De verklaring zou een verschil in rijkdom van de dragers kunnen zijn (mogelijk is type 6 een meer luxueus model), maar het kan (gezien het beperkte aantal hier beschreven schoenen) ook toeval zijn. Tot slot nog iets over de schoenmaten. Er wordt voor de middeleeuwers vaak een kleine lichaamslengte verondersteld. Archeologisch onderzoek van middeleeuwse begraafplaatsen logenstraft echter deze bewering: de gemiddelde lengte van volwassenen lag rond de 1.65 tot 1.70 meter. Ook de graven in de kapel van het Agnietenhof, door de archeoiogische werkgroep in 1983 onderzocht, leverden dit beeld op.1 Bij de hierboven beschreven schoenen merken we dit 46

3 ook aan de schoenmaten: ongeveer de helft van de vondsten heeft een maat tussen 36 en 42. De middeleeuwse Zutphenaar leek wellicht nog meer op de moderne dan we denken! Noten 1. Met potscherven gedateerd. Vgl. Bitter 1985, blz Vooral proto-steengoed. 2. Als noot Met potscherven gedateerd: Siegburg steengoed, steengoed met zoutglazuur, rood en grijs aardewerk. 4. Zie Bitter 1985, blz. 44, afb. 6: spoor Met dank aan mevr. prof. W. Groenman-van Waateringe voor het beschikbaar stellen van faciliteiten van het A.E. van Giffen Instituut voor Pre- en Protohistorie te Amsterdam. 6. Zie Bitter Voor evaluatie van de dateringen zie Bitter Voor type 1 zij hieraan toegevoegd: Vons 1982 afb. 91 type 6, Groenman 1978 fig. 45: 2e. 8. Goubitz noemde een halfhoge schoen type 6a en een hoge type 6b. Een lage schoen met een soortgelijke sluiting noemde hij type 5a/5b. 9. Door de slijtage is de leersoort van zolen niet te bepalen. 10. Een kort verslag in: Bitter De skeletvondsten zijn door specialisten in Leiden onderzocht - het verslag hiervan is ongepubliceerd. Literatuur - P. Bitter 1984, 'De opgravingen in de kapel van het Agnietenconvent', Jaarverslag Wijnhuisfonds over 1983, Zutphen 1984, blz P. Bitter 1985, 'Uit het bodemarchief van Zutphen', Oud-Zutphen 4 (1985), blz. 1-7, 39-47, 72-77, , 5 (1986), blz P. Bitter 1986, 'Archeologisch bodemonderzoek in het bouwterrein van C &A Nederland aan de Haarlemmerstraat en Spijkerboorsteeg te Leiden', Bodemonderzoek in Leiden, archeologisch jaarverslag over 1985, Leiden 1986, blz A. Dorgelo , 'Vondsten van middeleeuws schoenwerk te Deventer', Berichten R. O.B ( ), blz O. Goubitz 1983, 'De ledervondsten', in: H.L. Janssen, Van bos tot stad, 's-hertogenbosch 1983, blz W. Groenman-van Waateringe 1972, 'Leerbewerking in laat-middeleeuws Amsterdam',in: 1 H.H. van Regeren Altena (red.), Vondsten onder de St. Olofskapel, Amsterdam 1972, blz W. Groenman-van Waateringe 1978, 'Wederom middeleeuws schoeisel uit Alkmaar', in: E. H. P. Cordfunke (red.), Alkmaar in prehistorie en Middeleeuwen, Alkmaar 1978, blz W. Groenman-van Waateringe 1978b, 'Shoe sizes and paleodemography', Helinium 18 (1978), blz S. Y. Vons-Comis 1982, 'Das Leder von Lubeck, Grabung Heiligen-Geist Hospital, Koberg 9-1 I', Lubecker Schrifte zur Archaologie und Kulturgeschichte, 6 (1982), blz

4 Bijlage bij artikel Middeleeuwse schoenen uit Zutphen (Oud-Zutphen, , 44-48): inventarisatie van leervondsten Vondst Type Ba-l 2 Beschrijving/leersoort/schoenmaat Lage rechterschoen, bovenleerfragment, sluiting onbekend (veters? gesp?), rundleer, maar 33 à 35, met stukje tussenrand Hoge linkerschoen, beschadigd bovenleer, geiteleer, maat 24 à 28 Hoge rechterschoen, schachtfragment, kalfs-/rundleer Hoge schoen, beschadigd schachtaanzetstuk, kalfsleer Hoge linkerschoen, bovenleerfragment, kalfsleer Rechterschoen, bovenleerfragment, rundleer Rechterschoen, bovenleerfragment, rundleer Hoge linkerschoen, bovenleer, rundleer, maat 32 à 34 Hoge linkerschoen, bovenleerfragment, kalfs-/rundleer (door slechte conservering sporen van eventuele vetergatenversterking niet te zien) Vermoedelijk lage linkerschoen, bovenleerfragment, kalfsleer, met een duidelijke afdruk van een veterriempje langs de boord. Bovenleerfragment, type niet herkenbaar, kalfsleer Linkerzool, maat 42/43 Voorgedeelte van tweedelinge spitse rechterzool, maat 32 a 34 Hielgedeelte van tweedelige zool Rest: 12 bovenleerfragmenten, type niet herkenbaar, waarvan 1 kalfs-, 4 rund- en 2 geiteleer Rest: 2 hielversterkingen, waarvan 1 kalfs- en 1 geiteleer Rest: 2 zoolfragmenten en 2 stukjes tussenrand Rest: lap leer, ongebruikt, circa 20 bij 23 cm. groot rundleer Hoge schoen, schachtaanzetstuk met knoopsgaten, rundleer Halfhoge linkerschoen, bovenleer, kalfsleer, maat 40 à 44 Halfhoge rechterschoen, bovenleerfragment, rundleer Hoge linkerschoen, beschadigd bovenleer, rundleer, maat 39 à 43 Linkerzool, maat 40 Rechterzool, maat 40 Rest: 4 bovenleerfragmenten, type niet herkenbaar, waarvan 2 rund- en 1 kalfsleer Rest: 1 zijtussenstuk en 1 hielversterking, beide rundleer Rest: 4 zoolfragmenten en 1 stukje tussenrand Fragment van messchede, rundleer Fragemtn van riem, rundleer, met resten en gaatjes van koperen siernagels Halfhoge rechterschoen, beschadigd bovenleer met twee gespriempjes (gespen destijds voor hergebruik verwijderd), rundleer, kleine maat Halfhoge linkerschoen, bovenleerfragment, kalfsleer Bekleding van baby-schoentje met sierstiksel, geiteleer als Lhs-5, tweede deel van schoenenpaar Spitse rechterzool, maat 36 à 38 Spitse rechterzoolfragment, maat 29 à 32

5 -9 - Voorgedeelte van tweedelige spitse rechterzool, maat 32 à 36 - Rest: 9 bovenleerfragmenten, type niet herkenbaar, waarvan 6 kalfsleer Rest: 2 hielversterkingen, beide kalfsleer Rest; 1 zoolfragment Wa-l 1 Zeer hoge rechterschoen, bovenleer, kalfsleer, maat 38 à Hoge rechterschoen, bovenleer, schachtaanzetstuk, zijtussenstuk, zool en tussenrand, kalfsleer, maat 31. De Leur en Van Pel - up-to-date bibliografische kennis, ook van Engelse en Duitse titels - regelmatig lijstjes met speciale onderwerpen 's maandags gesloten Boekhandel De Leur en Van Pel bv Nieuwstad 40, 7201 NR Zutphen. Telefoon Gerestaureerd Keurboek 1558 Restauratre van perkament, leder en sloten " Handboekbinderij -Restauratie r! Peters Oorkondekokers - Conserveren en restauratie van papier, leder en perkament - Aanvezelen van papier - Restauratie van Bijbels - Restauratie van boekbeslag en ontwerpen van nieuw beslag in edel en onedel metaal - Charter- en zegelrestauratie - Het maken van reismodellen - Inbinden van tijdschriften - Portefeuilles en opbergmappen - Boeken van de Burg. Stand (springrug) - Inbinden van scripties - Plakken van kaarten en posters - Foto- en receptie-albums - Luxe dozen en mappen Weverweg KM Eerbeek - Telefoor, Wie van Zutphen houdt hoort bij het Wijnhuisfonds Elk lid van de Historische Vereniging Zutphen zien wij gaarne als contribuant van het Wijnhuisfonds. Folders en informatiemateriaal zijn te verkrijgen bij het secretariaat, Berkelsingel 36 Zutphen, tel