Veelkleurige Zorg. Over de invloed van de herkomst van zorgverleners op hun relatie met bewoners van woon- en zorgcentra

Transcriptie

1 Veelkleurige Zorg Over de invloed van de herkomst van zorgverleners op hun relatie met bewoners van woon- en zorgcentra

2 Antwerps Minderhedencentrum de8, Artesis Hogeschool Antwerpen Saloua Berdaï, Els Haüser, Michaël Van Buggenhout De8: Van Daelstraat Borgerhout Rapport is gratis te downloaden op en 2

3 INHOUD INLEIDING...5 METHODE...8 RESULTATEN...14 Aanwezigheid divers personeel...14 Invloed van etniciteit op de zorgrelatie...16 Communicatie...21 Onbekend maakt onbemind...22 Racisme/discriminatie...27 Diversiteitsbeleid...34 Van oppervlakkigheid naar een menslievende zorg...37 Thuisgevoel...40 Allochtone ouderen: toekomstige bewoners...44 DISCUSSIE Zorgrelatie? Etniciteit en zorgrelatie: de respondenten over menslievende zorgrelatie Zorgrelatie 'en' etniciteit: taalbeheersing en vooroordelen en hun invloed op de zorgrelatie in een multiculturele context Zorgrelatie en taal Zorgrelatie en vooroordelen CONCLUSIE...57 AANBEVELINGEN Aanbevelingen voor de woon- en zorgcentra

4 1.1 Managementniveau Personeelsniveau Aanbodniveau Cliëntniveau Aanbevelingen voor de opleidingscentra...80 BRONNEN...81 ACHTER DE SCHERMEN...84 BIJLAGEN:

5 INLEIDING Het Antwerps Minderhedencentrum is met veel enthousiasme ingegaan op de vraag van de GasthuisZusters Antwerpen om een onderzoek te doen naar de invloed van etniciteit op de zorgrelatie. Het werd een onderzoeksproject met verschillende samenwerkingspartners en kreeg de naam Veelkleurige Zorg. De GasthuisZusters Antwerpen waren de initiatiefnemers en brachten volgende partners samen: Artesis Hogeschool Antwerpen, Zorgbedrijf OCMW Antwerpen, Woon- en zorgcentrum Goudblomme en het Antwerps Minderhedencentrum de8. Elke partner had zijn eigen rol en taak binnen dit onderzoeksproject. De Artesis Hogeschool Antwerpen stond met 5 studenten uit de richtingen Sociale, Geriatrische en Algemene Verpleegkunde in voor het kwantitatieve luik. Deze studenten schreven onder begeleiding van Promotor Michaël Van Buggenhout hierover hun eindwerk: Diversiteit in en rond de zorginstelling. De8 verzorgde het kwalitatieve onderzoek met de focusgroepen en de agogisch activerende focusgroep, stelde de verschillende vragenlijsten op, en de cross-analyse van alle resultaten. Binnen het Zorgbedrijf OCMW Antwerpen werkten er drie centra mee. Bij GasthuisZusters Antwerpen één en bij woon- en zorgcentra Goudblomme twee. Het intrekken in een woon- en zorgcentrum is niet vanzelfsprekend. Enkele onderzoeken toonden dit al aan (Applegate & Morse, 2002; Malcolm et al., 2005). Verschillende factoren spelen een rol of iemand zich op termijn gaat thuis voelen in deze nieuwe woonsituatie. Elke bewoner moet heel wat los- en achterlaten en zich aanpassen aan een heel nieuwe situatie. De kwaliteit van het leven van de bewoner in het woon- en zorgcentra 5

6 wordt in een belangrijke mate bepaald door de mate waarin de bewoner voelt dat hij/zij van tel is, met andere woorden, dat zijn menselijke waardigheid, integriteit, autonomie en zelfregie gerespecteerd wordt. Het is bekend dat de kwaliteit van de zorgrelatie in belangrijke mate het subjectieve welbevinden van een bewoner bepaalt. De bewoner heeft dikwijls in deze fase van zijn leven meer contact met de zorgverleners dan met de eigen kinderen en familie. De zorgrelatie neemt dus een grotere plek in dan alle andere relaties. Onze samenleving, en dus ook de zorg, kleurt meer en meer. Ook de zorgverleners in de zorgvoorzieningen worden alsmaar diverser. De samenstelling van de leden van de zorgequipe kent onder invloed van verschillende factoren een aantal wijzigingen. Momenteel kennen we bijvoorbeeld een stijgend aantal zorgverleners met een allochtone achtergrond in de woon en zorgcentra. Zij dragen zorg voor het merendeel autochtone ouderen die daar wonen. De verhouding van het aantal allochtone personeelsleden ten opzichte van de autochtone personeelsleden loopt sterk uiteen. Het personeelsbestand in sommige voorzieningen is erg homogeen (1.6% allochtone medewerkers), in andere voorzieningen is het personeelsbestand veel diverser samengesteld (52.7% allochtone medewerkers). (Declercq et al., 2006) Het samenleven en samenwerken met anderen heeft zowel voor- als nadelen. Zoals gezien beïnvloeden factoren zoals het gevoel van privacy het thuisgevoel van de bewoner. Ook de relatie met de leden van het zorgteam en de medewerkers van de ondersteunende diensten is hierin zeer bepalend. Op een aangename wijze zorg verlenen hangt ook af van verschillende factoren. Daarom willen we in dit onderzoek deze zorgrelatie (bewoners versus personeel en personeel onderling) in kaart brengen. Enerzijds willen we achterhalen hoe de bewoners de omgang met diverse personeelsleden ervaren en anderzijds hoe de personeelsleden deze zorgrelatie en de samenwerking tussen diverse personeelsleden zien. Dit onderzoeksproject gaat na of etniciteit een invloed heeft op de zorgrelatie, hoe deze interactie verloopt tussen zorgverleners onderling, alsook tussen zorgverleners en bewoner. De onderzoeksvragen die in de 6

7 focusgroepen gesteld werden, waren de volgende: Heeft etniciteit een invloed op de zorgrelatie? Heeft de herkomst van de zorgverlener een invloed op de zorgrelatie? Neemt etniciteit daarbij een gelijkaardige of andere plaats in dan andere verschillen, zoals geslacht of leeftijd? In de marge van dit onderzoek hebben de partners beslist om een vooronderzoek uit te voeren naar de belevenis van interculturaliteit tijdens de opleiding verpleegkunde en tijdens de stages door de studenten. Studenten verpleegkunde worden klaargestoomd om in het actuele beroepsleven te stappen, zij worden geacht zorg op maat te bieden aan elke zorgvrager, dus ook aan de allochtone zorgvrager. Zij worden eveneens geacht om vlot samen te werken in een multicultureel team. De volgende vragen dringen zich op: Hoe gaat het hoger onderwijs om met het begrip diversiteit?, Welke kennis en vaardigheden geven ze mee en hoe ervaren studenten dit zowel op school als op stage? Sim en Baldwing (1995) toonden aan dat docenten vaak hun culturele ervaringen, vooroordelen en bias meebrengen naar de klas en ze meedelen. Dit heeft een grote invloed op de lerende student en hoe hij in de toekomst naar diversiteit zal kijken. Dit vooronderzoek wenste zicht te krijgen op hoe studenten verpleegkunde in Vlaanderen anno 2009 kijken naar etnisch-culturele diversiteit en welke plaats dit krijgt in hun persoonlijke visie, de opleiding en de stage. 7

8 METHODE Een combinatie van drie methoden is gekozen om antwoord te kunnen bieden aan de twee hoofdonderzoeksvragen: a) Heeft etniciteit invloed op de zorgrelatie en b) Welke interculturele uitdagingen vinden we terug in een context van een multicultureel zorgteam en een monoculturele bewonerspopulatie. De drie methoden zijn: een mondelinge bevraging van de bewoners, een agogisch activerende focusgroep met bewoners en een focusgroep met personeel. De combinatie van de drie methoden probeert de hiaten op te vangen van iedere methode op zich en iedere bevraagde groep afzonderlijk in een onderzoeksperiode van negen maanden, waarbij wij zo goed mogelijk zicht proberen te krijgen op de situatie op dat moment van de zes woon- en zorgcentra. Het onderzoek werd voor advies voorgelegd aan de medisch ethische commissie van ZNA Middelheim Antwerpen. Het onderzoek ging door in zes woon en zorgcentra van OCMW Antwerpen en GasthuisZusters Antwerpen en Goudblomme. Binnen het Zorgbedrijf OCMW Antwerpen werkten de volgende centra mee: WZC Bartholomeus, WZC Lozannahof, WZC Bilzenhof. Bij GasthuisZusters Antwerpen werkte WZC Sint-Gabriël mee. Bij de woonen zorgcentra Goudblomme werkten WZC Eeckhof en WZC Goudblomme mee. In elk van de deelnemende woon- en zorgcentra werden de bewoners en het personeel met de drie methoden bevraagd. De bewoners die mondeling bevraagd werden, hebben niet deelgenomen aan de agogisch activerende focusgroepen. Naast de focusgroep met het personeel van de afzonderlijke woon- en zorgcentra is er een overkoepelende focusgroep georganiseerd met de leidinggevenden uit de zes woon- en zorgcentra. 8

9 Bewoners: semi-gestructureerd interview of steekproef Er werd gewerkt met 100 respondenten. Deze werden bevraagd met een semi-gestructureerde vragenlijst die ontwikkeld werd op basis van literatuuronderzoek en na overleg in een expertengroep. De vragenlijst bevat verschillende facetten met betrekking tot het leven in een woon- en zorgcentra, zoals: kennis over het aanwezige personeel en de daarbij horende ervaringen, aspecten gelinkt aan het contact met het zorgverlenend personeel, de interesse van het zorgverlenend personeel in het levensverhaal van de bewoner, de zorgmomenten, De vragen werden telkens eerst algemeen gesteld, pas nadien werd gevraagd of dit antwoord ook gold met betrekking tot allochtone zorgverleners. Tot slot werd er aan de 100 respondenten gevraagd of het voor hen een verschil uitmaakte of ze werden verzorgd door een personeelslid van allochtone afkomst of van autochtone afkomst. De interviewers werden vooraf getraind om de betrouwbaarheid van de data te maximaliseren. De bewoners die wensten mee te werken aan dit onderzoeksproject ondertekenden allen een toestemmingsformulier, voorzien van informatie met betrekking tot het onderzoek. Hierin werd duidelijk gemaakt wat van hen verwacht werd. De respondenten werden eveneens op de hoogte gebracht dat ze ten allen tijde konden weigeren of stoppen met de medewerking. De 100 respondenten werden geselecteerd op basis van een aantal welomschreven inclusiecriteria: de bewoners moesten minstens een maand in het woon en zorgcentrum verblijven en mochten geenszins RIZIV score C-dement hebben. De steekproef in de zeven bevraagde woon en zorgcentra bestond uit 100 bewoners met een gemiddelde leeftijd van 86 jaar. De man/vrouw-verhouding bedroeg 20/ bewoners verbleven in een eenpersoonskamer, 11 beschikten over een tweepersoonskamer. 9

10 De bewoners waren allen afkomstig uit de Europese unie, met volgende verdeling: 92 Belgen, drie Nederlanders, twee Britten, twee Italianen, een Fransman. Bewoners: agogisch activerende focusgroep Filmpje: Het schoonst van al Wij presenteerden een video van Dora van der Groen over vooroordelen racisme speelfilm Het schoonste van al door Dora Vandergroen als Rozeke, 1991, 20 min, Nederlands (Antwaarps): Rozeke is een vrouw van rond de zeventig. Ze zit op een Antwerps politiebureau, omdat ze in haar woning is overvallen en beroofd. Straks moet ze de dader identificeren. Rozeke woont in een Antwerpse volksbuurt met veel migranten. Ze gaat er zonder meer van uit dat ze door een Marokkaan is overvallen, hoewel het gezicht van de dader schuilging achter een masker. Haar lange monoloog komt neer op een samenraapsel van vooroordelen ten aanzien van migranten. Het slot verrast. Bron: VHS, DocAtlas 49 bewoners uit zes woon- en zorgcentra zijn kwalitatief bevraagd, gebruikmakend van een agogisch activerende focusgroep. De focusgroep werd ingeleid door een herkenbaar kortfilmpje over de complexiteit van de multiculturele realiteit door de bril van een oudere dame in Antwerpen. Dit filmpje vergemakkelijkte de start van het groepsgesprek over de kernvragen van dit onderzoek. De doelstelling van de bijeenkomst en de video werden door de begeleider ingeleid. Nadien stelde de begeleider vragen aan de aanwezige bewoners over: de herkenbaarheid van de film, ervaringen met een multicultureel zorgverlenend team, het verschil in verzorging door een autochtone of een allochtone zorgverlener en voorstellen tot verbetering in het woon- en zorgcentra. Een verslaggever maakte verslag van het gesprek en een observator registreerde de gedragingen zoals ze zich voordeden. Nadien bespraken begeleider, verslaggever en observator samen het verloop van de bijeenkomst met betrekking tot inhoud, belemmerende/ bevorderende elementen in het gesprek en groepsdynamiek. De verhouding man/vrouw was 10/39. Door de beperkte gezondheid van de bewoners waren tijdens de bijeenkomsten vaak een à twee begeleiders aanwezig, maar die onthielden zich tijdens het gesprek. (zie tabel 1) Het gesprek duurde maximum twee uur en werd opgenomen. Bij de nabespreking van de focusgroep schatten we de zorgbehoevendheid van de bewoners in. Het merendeel van de bewoners die participeerden aan de agogisch activerende focusgroepen hadden op een of ander manier hulp en zorg nodig (op het vlak van dagelijkse hygiëne, voeding of mobiliteit). Een kleine minderheid kon nog vrij autonoom voor zichzelf zorgen. 10

11 WZC Mannen Vrouwen Totaal Anderen De Eeckhof animatie Bartholomeus animatie en stagiair Lozannahof animatie Bilzenhof ergo St Gabriël animaties Goudblomme bezoeker Totaal Tabel1: Aanwezigheid bewoners tijdens agogisch activerende focusgroepen Personeel: focusgroep Via de methode van focusgroepen wilden we zicht op en inzicht krijgen over de mate waarin en de wijze waarop etniciteit een invloed heeft of zou kunnen hebben op de zorgrelatie tussen een zorgverlener en een bewoner van een woon- en zorgcentrum (en omgekeerd), en dit vanuit het perspectief van het personeel. Een focusgroep is een gestructureerde discussie met betrekking tot een bepaald onderwerp, gevoerd door een kleine groep belanghebbenden (8 à 12) en begeleid door een gespreksleider. De focusgroep is best niet al te hiërarchisch samengesteld en zo divers mogelijk. Samenstelling en planning van de focusgroepen gebeurden in samenspraak met de directie van de woon- en zorgcentra. Eén van de zes focusgroepen was door miscommunicatie wel hiërarchisch samengesteld, in een andere focusgroep was de opkomst gering door omstandigheden. i Wat zijn focusgroepen? Focusgroepen zijn in oorsprong een wetenschappelijke onderzoeksmethode. In een focusgroep praten 7 à 10 mensen met elkaar. Je kan kiezen om per groep - mensen met een gelijkaardige achtergrond samen te zetten: dan krijg je een diepgaand gesprek vanuit 1 invalshoek. - een zo gevarieerd mogelijke groep te laten discussiëren: zo krijg je een brede discussie, die de vergelijking maakt tussen de situatie van verschillende partijen. 11

12 Van de zes woon- en zorgcentra werden 55 personeelsleden, waarvan 19 allochtonen, in zeven focusgroepen bevraagd. Aan zes focusgroepen participeerden 25 verzorgenden (verzorgassistenten of zorgkundigen), 8 verpleegkundigen (kinesisten of ergotherapeuten) en 14 personeelsleden met een logistieke of andere jobinhoud. Een aparte focusgroep werd georganiseerd voor de leidinggevenden uit alle woon- en zorgcentra. Daarin ging de aandacht naar het leiding geven aan een multicultureel team. Alle participanten ondertekenden een toestemmingsformulier, voorzien van informatie met betrekking tot het onderzoek. Hierin stond duidelijk wat van hen verwacht werd. Zij gaven ook toestemming om de focusgroep op band op te nemen. Het gesprek duurde maximum twee uur. Om de aandacht van de respondenten vast te houden maakten we gebruik van een powerpoint presentatie, waarop de te bevragen items geprojecteerd werden. Zo kon er ook telkens terug naar de vraag gegaan worden. Een verslaggever maakte verslag van het gesprek en een observator registreerde de gedragingen zoals ze zich voordeden. Nadien bespraken begeleider, verslaggever en observator samen het verloop van de focusgroep met betrekking tot inhoud, belemmerende/ bevorderende elementen in het gesprek en groepsdynamiek. Van de 55 deelnemende personeelsleden waren er vier mannen, een van hen was verzorgende. 12

13 WZC Verzorgenden, Verpleegkundigen, logistiek, animatie, poets, Totaal verzorgassistent, zorgkundigen kinesisten, ergotherapeuten centrumverantw, sociale dienst, De Eeckhof Bartholomeus Lozannahof Bilzenhof St Gabriël Goudblomme Totaal Hoofdverpleegkundigen Directeur en dagelijks hoofd Leidinggevenden over de WZC s heen Tabel2: Aantal aanwezige personeel tijdens focusgroepen 13

14 RESULTATEN In dit hoofdstuk overlopen we de resultaten van de verschillende data-verzamelende methoden, zoals beschreven in hoofdstuk Methode. Dit deel beschrijft een cross-analyse van deze resultaten: alle resultaten zijn samengenomen en geanalyseerd. Waar nodig zullen we specifiek verwijzen naar de bron van de beschreven resultaten (interviews van de bewoners of steekproef, agogisch activerende focusgroep van de bewoners en focusgroep van het personeel). Sporadisch verwijzen we ook naar een aantal resultaten uit het vooronderzoek bij de studenten. We verwijzen naar een aantal quotes van de respondenten als illustratie van de resultaten: quotes van het personeel zijn in het blauw en quotes van de bewoners zijn in het grijs aangeduid. 1. Aanwezigheid divers personeel De meerderheid van de respondenten getuigt over de aanwezigheid van allochtoon personeel. Dit wil niet zeggen dat ze allemaal al door allochtonen werden verzorgd. Een minderheid meldt dat er weinig allochtoon personeel aanwezig is. In de steekproef melden de bewoners een gelijkaardige trend: een zestigtal respondenten getuigen dat ze al wel door een allochtone zorgverlener werden verzorgd. De bewoners doen vermoeden dat het profiel van de zorgverlener over het algemeen vrouwelijk, jong en van verschillende herkomst is. Dit klopt deels met de reële diversiteitcijfers van de deelnemende WZC (zie tabel 3). De zorgverlener is vooral vrouwelijk, met een volwassen leeftijd rond 40 jaar. De verhouding van allochtone personeelsleden/totaal aantal personeelsleden varieert van 20 % tot 46 %. 14

15 De verscheidenheid van herkomst wordt zeer breed gedefinieerd door de ouderen. De meesten denken in eerste instantie aan Marokkanen, Turken en zwarten als het over allochtonen gaat. Daarnaast vernoemen ze ook de volgende nationaliteiten als vreemdeling : Thais, Russisch, Pools, Engels, Chinees, en Vietnamees. Ze maken geen bewust onderscheid tussen Europese en niet-europese allochtonen: een vreemdeling is iedereen die geen Belgische roots heeft. WZC Lozanahof Bilzenhof Bartholomeus Eekhof Goudblomme St.Gabriëls Aantal personeelsleden Percentage 30 % 26 % 14 % 11 % 14 % 7.5 % mannen Percentage 46 % 32 % 30 % 20 % 30 % 23 % allochtone medewerkers Gemiddelde leeftijd Tabel 3: Diversiteitsgegevens deelnemende WZC op 1 november

16 2. Invloed van etniciteit op de zorgrelatie Q: Etniciteit heeft geen invloed op zorgrelatie Ik denk van niet. Het hangt van de persoonlijkheid van de mensen af en niet van de afkomst. Dat is niet zo: verzorgenden worden opgeleid met onze normen en werken in ons rustoord met die normen. Eigenlijk mag dat voor mij niet meer verschil zijn. Is er een invloed? De meerderheid van de zorgverleners (= verpleegkundigen en verzorgenden) is van mening dat etniciteit een invloed heeft op de zorgrelatie. Er wordt gesteld dat deze invloed niet per definitie negatief hoeft te zijn en dat elke zorgverlener, ongeacht zijn etniciteit, een bepaalde invloed heeft op de zorgrelatie. Invloed is er sowieso, ook van andere mensen van eenzelfde cultuur: je neemt je opvoeding mee. Ik zou in eerste instantie onmiddellijk ja zeggen dat etniciteit invloed heeft op de zorgrelatie, waarom zou het geen invloed hebben. Louter cultuurbepaald heeft dat invloed op de zorgrelatie. Ik vind het vooral belangrijk dat we het niet inkleuren als wit of zwart, het is veel breder dan dat. Ik zie geen verschil. Verschillende zorgverleners Een aantal zorgverleners vindt dat etniciteit geen invloed heeft (of mag hebben) op de zorgrelatie. Bij een kleine minderheid wordt de onderzoeksvraag zelf in vraag gesteld of gecontesteerd. Men wenst dat er vooral gefocust wordt op de kwaliteit van de zorg, op de persoon en op het professionaliseren van de medewerkers en niet op de achtergrond of etniciteit van de zorgverleners. Voor de meeste bewoners maakt de origine van de zorgverlener helemaal niets uit. Dit blijkt zowel uit de focusgroepen als uit de steekproef, waarbij tachtig procent van de respondenten deze stelling beaamt. Een deel van deze bewoners koppelen er wel enkele voorwaarden aan: de afkomst van de hulpverlener maakt voor hen niets uit als hij/zij Nederlands praat, bekwaam en beleefd is. Deze terughoudendheid ten aanzien van allochtone zorgverleners wordt door het bevraagde personeel bevestigd. Nieuwe allochtone zorgverleners zouden het moeilijk hebben in de eerste maanden, omdat ze zich moeten bewijzen tegenover de bewoners. 16

17 Op mijn dienst zijn er een kleurling en een Chinees of Vietnamees. Ze zijn allebei buitengewoon. Die zijn zo goed als de anderen. Nee, dat maakt geen verschil uit. Als ze maar beleefd en vriendelijk zijn. Als ze onbeleefd zouden zijn dan, maar dat is niet het geval geen enkele hier. Eens ze u kennen is dat allemaal geen probleem meer. Vanaf dat het vertrouwen groeit en dat de verzorgende haar professionele kwaliteiten heeft kunnen tonen wordt het makkelijker. In het begin was het contact met de mensen niet zo makkelijk. Ik moet oefenen; om elkaar beter te leren kennen. Belangrijke beinvloedingsfactoren: taal, leeftijd en ervaring Volgens de zorgverleners heeft taal een veel belangrijkere invloed op de relatie dan origine of herkomst. Taal, zowel mondeling als schriftelijk, is belangrijk in de zorgrelatie en in de werkrelatie tussen collega zorgverleners. Er wordt eveneens benadrukt dat de inspanning van beide kanten moet komen. Autochtonen moeten trager spreken en allochtonen moeten beter articuleren. Autochtone bewoners mogen er geen machtsspel van maken. Het belang van taal wordt wel genuanceerd bij de verzorging van personen met dementie. Voor deze groep blijkt het non-verbale contact belangrijker. Slechts een minderheid minimaliseert het belang van taal in de zorgrelatie. 17

18 Q: Invloed leeftijd en ervaring op zorgrelatie De jongeren zien ons niet staan Ze moeten job leren, ervaring opdoen Zie, Z, zij was heel traag in het begin. Ik vroeg haar Waarom moet je sletsen (aandoen)? Dat moet je niet doen! Je moet gesloten schoenen dragen. Nu is ze vinnig. Het zijn eigenlijk kinderen als ze hier beginnen. ZE moeten leren en dat komt goed. Taal is en blijft een drempel voor de beide partijen. De ouderen horen niet zo goed, en wanneer het Nederlands niet zo goed is dan vormt dit wel een probleem op vlak van communicatie. Eens het taalprobleem weg is maakt het voor de bewoners niet uit, je krijgt vertrouwen van hen. Je moet er eraan werken zoals bij alles, maar etniciteit maakt dan niet meer uit. Taal is ook een probleem. Veel spreken geen Nederlands. s Nachts wordt er bijvoorbeeld geprofiteerd van een personeelslid; ze doen alsof ze het niet begrijpen. Bij demente bejaarden is taal van minder groot belang, lichaamstaal is voor hen veel meer van belang. Ze staan er heel erg voor open, ook al spreek je niet zo goed Nederlands. Verschillende bewoners De bewoners blijken echter meer belang te hechten aan de leeftijd en de ervaring van de zorgverlener. Ze menen dat de kwaliteit van de verzorging stijgt met de ervaring/leeftijd. Tijdens de gesprekken was het soms onduidelijk of de ontevredenheid over de verzorging lag aan de onervarenheid of aan het allochtoon zijn van de zorgverlener. De twee factoren werden samen vernoemd. Taal wordt door de bewoners niet expliciet aangehaald als een factor die de zorgrelatie beïnvloedt, maar eerder als een element van algemene irritatie tegenover allochtonen in het algemeen en allochtone zorgverleners in het bijzonder. Een vijftiental respondenten uit de steekproef leggen wel de link tussen gebrekkige taalbeheersing en het verschil in verzorging. We komen op het thema taal uitvoerig terug in paragraaf 3 Communicatie. 18

19 Etniciteit verbetert de zorgrelatie Een minderheid van de bewoners meent dat etniciteit van de zorgverlener een verschil kan maken in de verzorging. De ouderen die een verbeterde zorg door een allochtone zorgverlener ervaren, verklaren dit door een aantal eigenschappen, gerelateerd aan het allochtoon zijn: hij/zij is vriendelijk, lief, beleefd, beschikt over een beter inlevingsvermogen, kan beter luisteren en is cultureel geconditioneerd om respectvol te zijn voor de ouderen. (tranen) Als mijn man is gestorven is M toen met een pot thee gekomen naar mij. Ze zei, je hebt verdriet. Dat vond ik zo schoon! De mentaliteit van die mensen is anders dan de onze, ze zorgen voor hun ouders. Dat was vroeger bij ons ook. Soms heb ik hier liever vreemden. Ze kunnen ons beter troosten, ze voelen ons beter aan. We merken dat het voor sommige ouderen moeilijk is dat hun medebewoners deze positieve eigenschappen enkel toekennen aan allochtone zorgverleners. Een reactie luidt: Die van ons niet achteruit steken, die zijn ook goed. Die verzorgen ons ook goed en zijn vriendelijk. Het zijn niet alleen de vreemden die goed zijn. Ook enkele zorgverleners getuigen van een positieve invloed van etniciteit op de zorgrelatie. Het beschikken over zorgende kwaliteiten wordt dan als specifiek aan een bepaalde cultuur gezien. De positieve invloed van andere culturen en andere normen en waarden wordt door sommige zorgverleners ook als een verrijking beschouwd voor de teamwerking. Q: Positieve invloed andere culturen Er werken bij ons veel allochtone personeelsleden, zij brengen een positieve input, het is een verrijking. Ook het respect naar ouderen toe komt heel sterk naar boven, vooral bij diegene die de cultuur nog sterk bedrijven. Daar kan je dan als team voor openstaan, dan is dat verrijkend. Dat is een kans. Verschillende zorgverleners 19

20 Etniciteit verslechtert de zorgrelatie Twee negatieve eigenschappen van allochtone zorgverleners worden aangehaald, namelijk gebrekkige kennis van het Nederlands en dus een gebrekkige communicatie en een brute houding. De irritaties over de taalbeheersing worden in het volgende deel besproken. Een minderheid van de bewoners vindt dat allochtone zorgverleners zich wat bruut en fel gedragen, vooral tijdens het baden van de oudere. Anderen schrijven dit gedrag toe aan veeleisendheid of claimend aandachtvragend gedrag van bepaalde bewoners. sommigen zijn lief, en sommigen zijn bruut. Dan zeggen ze: Dat weet ik al en dat heb je al Zij gaan ook hun stem verheffen. Je mag er niets aan vragen: ze weten wat ze moeten doen. Zagen. Ik noem dat zagen. Zuster, roept ze. Je moet nog even wachten M. Zuster, vraagt ze, ze is het al vergeten dat ze moet wachten. Ze wil dag en nacht in haar bed. En dan vliegen ze (personeel) uit hun kraam. Voorkeur voor autochtone zorgverleners Een kleine groep expliciteert zijn voorkeur voor autochtone zorgverleners vooral tijdens contacten van intieme verzorging of bij het baden. Voor sommigen is het eerder een aanvoelen: Ja, blank is beter dan gekleurden. Dat zie je aan de gebaren. Enkelen gaan er wel vanuit dat de etniciteit van de zorgverlener een verschil maakt in de intieme verzorging, maar ze spreken niet uit ervaring. Allochtoon of autochtoon maakt wel een verschil maar ik heb het zelf nog nooit meegemaakt Deze verwachting wordt echter door een meerderheid niet gedeeld. Voor velen maakt het niet uit of de intieme verzorging door een autochtone of een allochtone zorgverlener wordt uitgevoerd. Voor hen primeert de kwaliteit 20

21 van de verzorging en die wordt bepaald door de opleiding van de zorgverlener, niet door zijn achtergrond. Sommige vrouwelijke bewoners verkiezen een vrouw voor de intieme verzorging. Ze waarderen het ook als het WZC hiermee rekening houdt en een vrouwelijke verzorgende de zorg verleent. We worden niet graag door een mannelijke verpleger gewassen. De kleur maakt niet uit, wel het geslacht. Bij een minderheid van de bewoners liggen discriminerende en racistische gevoelens aan de basis voor hun voorkeur voor autochtoon personeel. (zie pragraaf 5) 3. Communicatie Het niet of gebrekkig spreken van het Nederlands wordt het meest aangehaald als element van irritatie bij de bewoners met betrekking tot allochtonen. De irritaties gaan vaak over het feit dat men met elkaar niet kan communiceren. Sommige bewoners vinden het niet fijn dat hun vraag niet volledig begrepen wordt door de zorgverleners. Anderen missen de sociale dimensie en een vlot gesprek. Het belang van taal in de communicatie met de bewoners wordt ook door de zorgverleners aangehaald - we hebben hierboven al gezien waarom de zorgverleners aan taal een belangrijkere invloed toekennen op de zorgrelatie dan aan etniciteit. anders zit je er voor evenveel bij als je er niet mee kan klappen. Onder de bewoners is er onenigheid over taalbeheersing van de allochtone zorgverlener. Velen menen dat de zorgverleners het Nederlands wel goed spreken, maar dat het onderhoudspersoneel het Nederlands gebrekkig beheerst. Sommige ouderen maken geen onderscheid tussen hun beeld van en ervaringen met allochtonen buiten de woon- en zorgcentra enerzijds en in de reële situatie in de woon- en zorgcentra anderzijds. Vaak blijken de zorgverleners wel Nederlands te kunnen, maar blijkt dat de irritatie gaat over de Q: Onenigheid over taalbeheersing Een beetje dialect. Je verstaat ze toch. De verzorgenden spreken allemaal goed Nederlands behalve een poetsvrouw, en dat is vervelend als je haar bvb vraagt iets niet te doen en ze doet dat toch omdat ze je niet begrijpt. Spreken zo goed Vlaams als wij. Ze spreken geen woord Nederlands, wij moeten ons niet aanpassen aan hen Verschillende bewoners 21

22 allochtonen als maatschappelijke groep. Er is ook een grote variatie bij de ouderen over de graad van taalbeheersing: wat voor sommigen voldoende is, is voor anderen onvoldoende. Sommige ouderen verwachten vanuit een gastheermentaliteit ( wij betalen jullie loon! ) en vanuit louter klantenperspectief dat het personeel de taal perfect beheerst. Uit de getuigenissen van de bewoners blijkt dat een succesvolle communicatie met personeelsleden met een gebrekkige kennis van het Nederlands voor een stuk afhangt van enerzijds de bereidwilligheid om met zo iemand te communiceren en van anderzijds de eisen die de bewoners toekennen aan het niveau van taalbeheersing. Sommigen vinden het geen probleem dat de communicatie niet zo vlot of niet zo diep verloopt, terwijl anderen zich ergeren zich aan deze situatie. Dit wordt ook door de zorgverleners bevestigd. Het bovenstaande verklaart deels de waardering door een groot deel van de bewoners voor zorgverleners die zich inzetten om het Nederlands te leren. Enkele bewoners helpen zelfs de zorgverleners bij het leren van de taal. Ze waarderen dan ook de inspanningen van woon en zorgcentra die een bijscholing in het Nederlands voor het personeel mogelijk maken. 4. Onbekend maakt onbemind Uit de interviews blijkt dat een vijfde van de bewoners ontevreden is over de aanwezigheid van divers personeel in de woon en zorgcentra. De redenen voor deze ontevredenheid zijn verschillend en gaan van terughoudendheid en algemene ontevredenheid tot duidelijk racisme bij één tiende van de bevraagden. Algemene ontevredenheid Onder de bewoners die zich nogal negatief uiten over de aanwezigheid van en verzorging door allochtone zorgverleners behoren vaak ouderen die over meerdere zaken van het woon- en zorgcentrum ontevreden zijn. 22

23 Dit vinden we bij de beide bevraagde groepen bewoners terug. Zo is een bewoner ontevreden over de volgende zaken: de onbekwaamheid van het personeel, het verzaken van klagende medebewoners aan een bewonersvergadering, de herschikking of afschaffing van bepaalde animatie, het niet ingaan van de directie op bepaalde signalen uit het buurtcomité, de onbekwaamheid van de ingezette vrijwilligers en de aanwezigheid van allochtoon personeel. Vele respondenten uit deze ontevreden groep zijn ook ontevreden over het gevoerde migratiebeleid door de overheid. De overheid wordt als de schuldige gezien voor de aanwezigheid van allochtonen. Er zijn ook een aantal bewoners die zich in het algemeen negatief uiten over allochtonen, maar positief zijn over allochtone zorgverleners. De regering heeft het zover laten komen: ze hebben werkvolk aangetrokken. Ze zijn naar hier gekomen en moeten naar ons luisteren. De regering heeft daar ook schuld aan: zij pakken ze maar binnen. Hier in XX is er geen verschil tussen auto/allo, ik ben al goed verzorgd geweest door zwarten, heel vriendelijke mensen. De hierboven beschreven ontevredenheid wordt door de meerderheid van de medebewoners genuanceerd (zie paragraaf thuisgevoel). Een aantal bewoners geeft aan dat hun ontevreden medebewoners ook vaak te veeleisend zijn naar alle zorgverleners, autochtoon of allochtoon. Sommige denken dat de verzorgenden hun knechten zijn. 23

24 Beeldvorming of vooroordelen Ervaringen uit het verleden, van zichzelf of van bekenden (familie, buren, vrienden) blijken een grote impact te hebben op hoe men staat tegenover de allochtone zorgverlener in het woon- en zorgcentrum. Dit geldt zowel voor de groep bewoners die negatief staat tegenover de aanwezigheid van en verzorging door allochtone zorgverleners als voor de groep die daar positief tegenover staat. P vertelt het verhaal van haar kleinzoon en een eigen negatieve ervaring: toen ze s avonds haar hond uitliet, kwamen 8 à 9 Marokkanen op haar af. Ze was bang. De negatieve ervaringen en verhalen buiten het woon- en zorgcentrum gaan vaak over kleine criminaliteit en brutaliteit van jongeren. Veel van deze ervaringen en verhalen worden als verklaring gegeven voor het feit dat men voorheen s avonds het huis niet uitkwam en voor de gepercipieerde angst voor allochtonen. De berichtgeving in de media blijkt dit gevoel te versterken. de schrik zit erin bij de ouderen. Ze mogen de Marokkanen niet. Bij de vrouwengilde, dan vroeg mijn buurvrouw Ga jij? Dan ga ik ook! Dan gingen we met twee en om tien of elf uur was het gedaan. Dan dacht ik dan moest ik er zo traag mee door stappen. Misschien niet allemaal nodig, maar het zit er in. Reactie De krant staat er ook vol van. Er wordt meer over bericht. De ouderen zijn gedienstig, maar de kinderen, de aankomende generatie, dat is een ramp. Ook de positieve ervaringen met allochtonen buiten het woon- en zorgcentrum beïnvloeden voor een deel hoe men kijkt naar allochtone zorgverleners. Een aantal eigenschappen die soms buiten het woon- en zorgcentrum 24

25 met allochtonen geassocieerd worden en die ook geapprecieerd worden, blijven gelden in het woon- en zorgcentrum: vriendelijk, gedienstig, behulpzaam en respectvol voor ouderen. De werkelijkheid is anders, dat is een gemeenschap waar je als eerste hulp van krijgt. Ze zijn heel gedienstig, in de winkels: ze helpen u, ze dragen spullen voor u. Een aantal negatieve eigenschappen die buiten het woon- en zorgcentrum met allochtonen geassocieerd worden, blijven ook gelden in het woon- en zorgcentrum: diefstal, traag, werkonwillig. Beschuldigingen van diefstal komen dikwijls voor. Wanneer een bewoner meent iets te missen van zijn bezittingen, zal hij eerder de allochtone zorgverlener van diefstal beschuldigen. Dit wordt verschillende keren door de zorgverleners bevestigd. Ze doen niets anders dan stelen. Ze hebben vorige week mijn fruit uit mijn dingen gepakt, en dat is nog maar het minste.ik kwam uit mijn kamer en t was eruit. Ik heb dat toch gezien eh?...de persoon in kwestie heeft het niet zien gebeuren en reageert als volgt Ze maken dat ze uit de kamer zijn, zo slim zijn ze wel neen (heb het niet gezien). Ga geen namen noemen. Want ik weet het niet. t Is niet bij mij alleen. Als er iets weg is dan zijn het de allochtonen die het hebben gedaan. Als er dingen (verloren/vermist) zijn, dan gaat het altijd : die met haar donker haar, die was hier laatst. 25

26 Q: Onderontwikkeld Ik hou de gesprekken altijd oppervlakkig. Je kan er niet mee praten over geleerde dingen. Een bewoner Een ander veel voorkomend vooroordeel gaat over de positie van de moslimvrouw. De overtuiging dat islam de vrouw onderdrukt, zien we terug in hoe men over de vrouwelijke, islamitische zorgverlener denkt. De Islam zal niet veranderen. Vrouwen worden misbruikt en onderdrukt, dagelijks. Het is de macht van de mannen ze zouden meer moeten emanciperen zodat ze meer gelijk zijn Ik hou het eenvoudig, gesprekjes van waar ze zijn ze doen alles wat ik vraag. Ik heb geen enkel probleem. Een kleine minderheid meent dat allochtonen onderontwikkeld zijn en dat geldt dus ook voor de allochtone zorgverlener. We merken dat de ervaringen en verhalen uit het verleden domineren op hoe de bewoner het contact met allochtone zorgverleners in het woon- en zorgcentrum ervaart. Daardoor falen deze bewoners in het bijstellen van hun kijk op de allochtone zorgverlener. Bij enkelen bepaalt hun vooroordeel hun omgang met de zorgverlener. We merken dat de zorgrelatie onder een beperkte spanning komt te staan wanneer deze algemene ontevredenheid en vooroordelen geuit worden. De situatie is echter anders wanneer er sprake is van racisme als onderliggende verklaring voor de negatieve gevoelens naar allochtone zorgverleners. In het volgende deel gaan we hier verder op in. 26

27 5. Racisme/discriminatie In deel Onbekend maakt onbemind zagen we hoe het verschil in etniciteit tussen bewoner en zorgverlener tot negatieve gevoelens en reacties kan leiden. Zoals reeds aangehaald liggen algemene ontevredenheid en vooroordelen aan de basis van deze negatieve gevoelens. Het effect van deze sluimerende gevoelens op de zorgrelatie blijkt over het algemeen nogal beperkt. Maar niet altijd. Bij sommige bewoners en collega s zijn deze vooroordelen zo intens en structureel dat we van racisme kunnen spreken. Uitgesproken racisme blijkt de zorgrelatie onder grote spanning te zetten. We kunnen dan spreken van een vechtrelatie of van het elkaar misnoegd tolereren. We willen hier opmerken dat de scheidingslijn tussen vooroordeel, discriminatie en racisme niet altijd even duidelijk of helder is. We bespreken eerst het bestaan van racisme in een zorgrelatie en de gevolgen hiervan. Nadien bekijken we racisme tussen collega s. i discriminatie tijdens stageperiode 34% van de studenten waren tijdens een stageperiode reeds in contact gekomen met discriminerend gedrag. Dit voornamelijk tegenover patiënten (38,9%), familieleden van patiënten (25,9%) en collega s (20,4%). Bijna de helft van de studenten (43,4%) geeft aan dat ze zich voldoende gewapend voelen om hiermee om te gaan. Bron: bevraging 122 studenten verpleegkunde De meeste respondenten getuigen dat bij een minderheid van de bewoners de negatieve gevoelens jegens de allochtonen racistisch zijn. Uit de steekproef kunnen we deze minderheid op één tiende schatten. We merken dat de openlijkheid van dit gedrag effect heeft op de allochtone zorgverlener in kwestie, alsook op collega s, andere medebewoners en hun familie. Hoe racisme zich uit en welke effecten dit heeft, bespreken we in het volgende puntje. Hoe racisme zich uit? Veel bewoners en zorgverleners (ongeacht hun origine) zijn op de hoogte van negatieve en soms racistische reacties van bewoners. Deze bewoners gedragen zich discriminerend tegenover allochtone zorgverleners. Ze maken duidelijk dat ze met hen geen zorgrelatie wensen. Dit gebeurt soms rechtstreeks, maar vaker achter de rug tegen andere medebewoners en autochtone zorgverleners. 27

28 Q: Uitingen van racisme Ik kom u wassen waar de bewoner dan op antwoord: Was uzelf want je ziet zwart. Soms komt een verzorgende mijn kamer binnen om mij te verzorgen en kan ik aan haar ogen zien dat ze gehuild heeft. Dan vraag ik wat er is en zegt ze van dat persoon X niet wil gewassen worden en haar dan heeft uitgemaakt met woorden à la vuile maakt dat je weg bent. Ook bij de verzorging als er iets fout gebeurt, dan heeft een bewoner over die zwarte daar heeft.. (dit of dat gedaan). Als wij (autochtone zorgverleners) iets fout doen dan zegt men ik versta dat meisje, je hebt te veel werk!. Twee zorgverleners Je hebt dat niet overal, op bepaalde verdiepen wel, maar het gaat dan over bepaalde mensen die er dan ook openlijk voor uitkomen: sommigen zeggen dan vlak af van ik ben racist. Deze racistische uitingen gebeuren niet dagelijks, maar toch wel wekelijks. Toch zegt een kleine minderheid van alle zorgverleners nog nooit een negatieve reactie gekregen of opgevangen te hebben. Sommigen minimaliseren en nuanceren de negatieve of racistische reacties. Ze zeggen dat allochtone zorgverleners niet alleen negatieve reacties krijgen, maar ook complimenten. Anderen merken op dat zorgverleners niet enkel op etniciteit of kleur aangesproken worden, maar ook op andere persoonskenmerken. Dit minimaliseren en nuanceren vinden we zowel bij autochtone als allochtone zorgverleners terug. Nog nooit meegemaakt., Nee, nee. en Je voelt dat het niet gemeend is! Sommige momenten is er een grote respect voor wat ik heb gedaan en wordt er niet gekeken naar kleur.. Ik weet dat niet. Als ge nu zegt: ik wil niet gewassen worden door die zwarte of ik wil niet gewassen worden door die dikke. In mijn ogen is dat alle twee even beledigend. Die dikke / die grote : vaak worden er ook grove uitspraken gedaan die niet over een andere cultuur gaan. Vaak door mensen die geen namen (meer) kunnen onthouden. doch Meestal is het op kleur. 28

29 Of een bewoner die zich racistisch uit al dat niet dementerend is, is bepalend voor de intensiteit van diens reactie en voor de wijze waarop de zorgverlener hiermee omgaat. Racisme door bewoners met dementie blijkt anders en agressiever te zijn, gaande van zeer grove uitlatingen tot fysiek geweld. Toch gaan zorgverleners luchtiger om met racisme door bewoners met dementie dan bewoners zonder dementie. Het is voor de zorgverlener heel belangrijk of een bewoner nog beseft wat hij/zij zegt of niet. Hoe de allochtone zorgverlener omgaat met racisme Racisme blijkt de allochtone zorgverlener te raken. Elke allochtone zorgverlener probeert zijn eigen manier te zoeken om hiermee om te gaan. De zorgverleners haalden dan ook een hele lijst van copingmechanismes aan, varierend tussen introverte manieren, waarbij de zorgverlener het ondervonden racisme niet bespreekt en moeilijk verwerkt, en extraverte reacties, waarbij de zorgverlener de bewoner erop aanspreekt. We classificeren deze manieren dan ook als meer (zelf)destructieve tot meer opbouwende copingmechanismes. Het merendeel van de reacties, zowel de introverte als de extraverte, blijken constructief. Een grote groep zorgverleners tracht de negatieve reacties op verschillende manieren te kaderen en alsnog te begrijpen. Een deel van de zorgverleners gaat hierin verder en vindt het ook belangrijk om na te denken over de interpretatie van deze negatieve reacties, en om stil te staan bij de communicatie en het referentiekader van de bewoners. In tabel 3 worden de verschillende copingmechanismes op een rij gezet. Q: Racisme en personen met dementie. zitten zwaar dementerenden, maar zij kunnen zeer goed hun mannetje staan. Ze spreken soms zwaar uit. Dementerenden gaan er soms klop op geven. Knijpen, pitsen. Het is een verschil dat een dementerende dit (= racistische uitspraak) zegt of een bewoner die niet dementerend is. en Zij beseffen het niet. Verschillende zorgverleners 29

30 Q: Omgaan met racisme door allochtone zorgverleners Je neemt het mee naar huis. Ik heb er niet van geslapen. Dan aanvaard je het en reageer je niet. (De verantwoordelijkheid ligt ook bij) je zelf. (je moet je) ook als persoon controleren om respect te krijgen en te geven. Het is natuurlijk ook een oude generatie: zij passen minder op hun woorden. Soms word ik kwaad. Zeg je dan iets terug? Ja. Iets constructiefs? Neen, wel iets terug zeggen. Soms moeten de medewerkers lachen met de uitspraken ( zijn jullie overal zwart?) van de bejaarden en zijn ze niet gekwetst met wat er op dat moment wordt gezegd. Vind ik echt wel groot van die mensen. Je kan het ook doorgeven aan de hoofd of de directie. Als het gemeen en kwetsend is dan reageer je erop. Introvert Extravert Meenemen naar huis en moeilijk kunnen Dialoog aangaan, ofwel zelf, ofwel door een verwerken collega hoofdverpleegkundige. Tijd geven om het te plaatsen, los te laten of er Lachen, soms ook weglachen of wegbabbelen afstand van te nemen. (kan maar hoeft niet ook een vorm van negeren te zijn). Negeren Praten met collega s of met de hoofdverpleegkundige. Relativeren In het dossier van de bewoner noteren. Zelfbeheersing en eigen gedachten beheersen. Kwaad worden en dit duidelijk tonen, weglopen. Kaderen en trachten de negatieve reacties te Mening van de bewoner bevragen. begrijpen. Rustig blijven en ook de bewoner rustig maken. Bespreken van de negatieve reacties op team of tijdens een briefing Aanpassen Stil staan bij referentiekaders en communicatiestijlen Verzwijgen Tabel 3: Introverte en extraverte copingmechanismen aangehaald door de zorgverleners. Erover praten. Racistische opmerkingen of vooroordelen : erover praten. Verschillende zorgverleners 30

31 Omgaan met racisme door collega De autochtone en allochtone zorgverleners hebben verschillende manieren om met deze racistische reacties om te gaan. Veel autochtone collega s steunen hun allochtone collega s bij deze kwetsende incidenten. In teams die goed samenwerken, komen collega s voor elkaar op, zoals blijkt uit volgende quotes: Leuk dat je op zo n moment gesteund wordt door collega s die erop reageren. Als we van bewoners weten dat ze daar niet mee kunnen omgaan, dan stellen we voor bijvoorbeeld om die te wassen. Je moet de problemen niet gaan opzoeken, ze zijn dement en weten meestal niet dat ze anderen kwetsen met hun uitspraken. Ik vind het tof dat het personeel voor ons opkomt! Dan zijn ze (de bewoners) anders tegen ons het heeft effect! Het mindert. Deze steun is zowel concreet als moreel. Uit de focusgroepen blijkt dat autochtone en allochtone zorgverleners niet verschillend reageren op racisme tegenover een collega, maar dat hun reactie eerder persoonsgebonden is. Toch zeggen enkelen dat het allochtone collega s soms aan moed ontbreekt om te reageren. Dit kan deels verklaren waarom sommige respondenten melden dat autochtone zorgverleners sneller reageren dan allochtone. als je geen last hebt van racisme dan sta je veel sterker in je schoenen om erop te reageren. Als je er al duizenden keren door gekwetst werd, dan kan je niet beginnen. Dan heeft het geen nut! 31

32 Een aantal personeelsleden getuigen dat sommige autochtone collega s hun allochtone collega s niet steunen. Allochtoon verzorgende X heeft het gevoel dat autochtoon personeel elkaar liever helpt dan allochtoon personeel. Autochtoon verzorgende X beaamt dit: dat is wat ik daarjuist bedoelde,... Omgaan met racisme door leidinggevende In eerste instantie is het aan de zorgverleners en hun leidinggevenden - de hiërarchie wordt hierin gerespecteerd om te reageren op racisme. Pas als het incident te erg is, worden de meeste directies erbij betrokken en nemen ze hun verantwoordelijkheid tav hun zorgverleners op Als het nodig is, reageert de directie. Zeer direct; zowel door de directie als door verzorgenden. Het gaat om het respect naar de persoon. Voorbeeld van een reactie: dit is iets wat in ons huis niet kan. Bij een kleine minderheid houdt de directie zich ver af van deze problematiek. Het was in sommige gesprekken niet altijd even duidelijk of de respondenten het hadden over hun directe leidinggevenden of over de directie die zijn verantwoordelijkheid ontloopt. 32

33 Omgaan met racisme door bewoner en diens familie We merken dat medebewoners op verschillende manieren op racistisch gedrag reageren. Het merendeel reageert afzijdig en vindt dat de organisatie verantwoordelijk is om een oplossing te vinden. Een minderheid probeert een luisterend oor te zijn voor de zorgverlener. Een kleine minderheid komt op voor de zorgverleners door de persoon in kwestie te confronteren. Dat zijn mijn zaken niet, de directie moet er maar mee omgaan. Q: Invloed feedback op de bewoners Dan nog, zullen ze antwoorden Ik bedoelde het niet zo? Ze zullen vinden dat je hen niet begreep. Voor hen is het heel normaal. Familieleden van de bewoners uiten zowel appreciatie als klachten naar de zorgverleners. Zij nemen het niet expliciet op voor een allochtone zorgverlener, maar duiden soms wel het gedrag van het residerende familielid. Dit kan een meerwaarde betekenen: Van moeder kunt ge die en die uitspraken verwachten en zeker als die persoon dementeert, want dan vervalt die naar ideeën van vroeger. Die zeggen dan eerlijk mijn moeder was vroeger zo een zo en heeft dat en dat gedaan. Dat is geen excuus, maar ge krijgt dan daar meer uitleg over hé. Dan zullen de bewoners gewoon reageren Wa? Wa! Dat heb ik niet gezegd. Je verdraait mijn woorden. Worden ze op het matje geroepen, dan ontkennen ze het gewoon : Dat heb ik niet gezegd. Dan vertellen ze dat of dat aan familie (een ander verhaal)..de bewoner heeft daarna niets meer gezegd. Invloed van feedback op de bewoners Of het nut heeft om bewoners op het matje te roepen wordt door velen in twijfel getrokken. Ongeveer de helft van de zorgverleners meent dat de bewoners hun acties ontkennen of hun racistische uitlatingen normaal vinden en zegt dat een gesprek met hen dan ook niets uithaalt. De andere helft getuigt dat een gesprek met de bewoner invloed heeft op zijn of haar gedrag. Ik vind het tof dat het personeel voor ons opkomt! Dan zijn ze (de bewoners) anders tegen ons het heeft effect! Het mindert. Verschillende zorgverleners 33

34 6. Diversiteitsbeleid Uit de resultaten is het niet duidelijk of de woon en zorgcentra een uitgewerkt diversiteitsbeleid hebben. Het is wel duidelijk dat ze allemaal in min of meerdere mate een diversiteitsactie hebben uitgevoerd. Diversiteitsacties i diversiteitsbeleid in stageplaatsen Er werd bevraagd of de studenten wisten of stageplaatsen over een visie op diversiteitsbeleid beschikken of ze dit actief uitdragen? 55% van de respondenten had hier weet van, voor 28% kon dit beter, 14% van de respondenten gaf aan dat er geen visie was. Bron: bevraging 122 studenten verpleegkunde De zorgverleners en leidinggevenden getuigen van sporadische losse acties, zoals Nederlandse les voor zorgverleners, elkaar (bewoner zorgverlener) beter leren kennen via een workshop, stagiairs begeleiden en in een kerngroep praten over diversiteit. De bewoners verwijzen alleen naar de Nederlandse les en juichen zo n actie toe. Toch geven de zorgverleners aan dat niet alle acties hun doel bereiken en dat niet alles doorstroomt naar de werkvloer. Bij racistische incidenten wordt er meestal gereageerd, maar van een pro-actieve aanpak waarin er dieper rond vooroordelen en racisme wordt gewerkt, is nog geen sprake. Van een doordacht en integraal interculturaliseringsbeleid merken de meeste zorgverleners op de werkvloer niet veel. Dit wordt ook bevestigd door de studentenbevraging: ze merken weinig van een diversiteitsbeleid op hun stageplaatsen. Wordt er hier aandacht aangegeven? Bij de maatschappelijk werkers, wij niet. Wij worden er niet over aangesproken. De rust- en verzorgingscentra hebben hun eigen wijze om met problemen ten gevolge van racistische uitlatingen om te gaan. Soms moet de verzorgende die racisme onderging al meteen terug bij de racistische bewoner gaan werken. In andere gevallen wordt een nieuwe confrontatie vermeden. De respondenten vermelden geen specifieke geformaliseerde procedures rond racisme. Sommige menen de klachtenprocedure hiervoor te kunnen hanteren. 34