BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE

Transcriptie

1 BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE Beschermd dorpsgezicht Metslawier A d e m a A r c h i t e c t e n A d e m a A r c h i t e c t e n 1

2 colofon Opdrachtgever: Projectleiding: Projectbegeleidingsgroep: Uitvoering: Veldwerk: Gemeente Dongeradeel E. Dijkstra (gem. Dongeradeel) W.T. Steneker (provincie Fryslân) D. van WeezelErrens (provincie Fryslân) J. van der Hout (gemeente Dongeradeel) M. Post (gemeente Dongeradeel) A. Reinstra (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed) S. van Seijen (Adema Architecten) C. Thé (Adema Architecten) R. de Vries J. Schiphof (schiphof bouwhistorie) C. van Wieren (burovanwieren) Samenstelling: S. van Seijen Uitgave: Gemeente Dongeradeel, juni 2012 A d e m a A r c h i t e c t e n 2

3 inhoud Inleiding 5 kader het onderzoek invulling begrenzing leeswijzer Samenvatting 7 Werkwijze 9 selectie archieven veldwerk waardering renovaties structuur resultaten Resultaten 15 situering tov belendingen hoofdvorm/bouwvolume gevels Interieurs/indeling Kelders Bijzondere elementen Kappen Aanbevelingen 21 Literatuur en afbeeldingen 23 Bijlagen: 25 1 Reductiekaart 2 Voorbeelden waarderingen 3 Waarderingskaart A d e m a A r c h i t e c t e n 3

4 Begrenzing onderzoeksgebied (luchtfoto 2011) Atlas Schotanus, 1718 Atlas Eekhoff, 1850 Kadastrale minuut, 1832 A d e m a A r c h i t e c t e n 4

5 inleiding Kader De gemeente Dongeradeel heeft het project Experiment Duurzame Beschermde Dorpsgezichten Dongeradeel opgestart om aantrekkelijke woonmilieus in en rond de vier beschermde dorpsgezichten (Holwerd, Moddergat, Metslawier en Ee) in stand te houden en te versterken. In eerste instantie door de kwaliteiten en kansen in beeld te brengen en vervolgens samen met het dorp hier vorm aan te geven. Via drie onderzoeken worden op verschillende niveaus de karakteristieken en de kracht van de dorpen en de bewoners gezocht. Het onderzoek In dit rapport wordt het derde onderdeel van het onderzoek de Bouwhistorische Inventarisatie (of bouwhistorische verkenning BV) behandeld. Daarvoor zijn alle bestaande panden binnen de grenzen van het beschermde dorpsgezicht onderzocht op de historische waarden van in- en exterieur. Hoe oud is een pand, welke bouwgeschiedenis laat het zien, en wat is de waarde voor het dorpsbeeld. Deze kennis helpt de eigenaren en de beleidsmakers de kwaliteiten in beeld te krijgen, en is van belang voor de toekomstvisie van het dorp. Invulling De gemeente heeft Adema Architecten in Dokkum gevraagd de inventarisatie in te vullen. In overleg met de Provincie Fryslân en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is een model ontwikkeld voor selectie en opname van de panden, en samen met de gemeentelijke afdelingen is bepaald in welke vorm de uitkomsten beschikbaar moeten komen. Uiteindelijk is ervoor gekozen niet alleen de bouwhistorische waarden te inventariseren, maar ook de waarden die betrekking hebben op de gebruiksgeschiedenis, de plek in het dorp, de ontwerpkwaliteiten ed. Begrenzing In dit rapport staat het dorp Metslawier centraal. Het onderzoek beperkt zich tot het gebied binnen de grens van het beschermde dorpsgezicht. Die grens wordt voor een deel gevormd door de ringweg van de terp, maar ook het al rond 1832 bebouwde gebied hoort erbij. De samenhang met de omliggende delen van het dorp moet in het kader van het totale project ook worden meegenomen. Ook buiten het beschermde deel staat immers historisch waardevolle bebouwing die een integraal onderdeel vormen van de historische kern van Metslawier. In de door de RCE opgestelde CV is die samenhang overigens al aangegeven. Leeswijzer Na de inleiding volgt eerst een samenvatting van het onderzoek en de resultaten. Vervolgens wordt de werkwijze uit de doeken gedaan, waarna de resultaten worden toegelicht. Aanbevelingen en aandachtspunten zijn aangegeven, en na de litteratuur en archiefbronnen volgen een aantal bijlagen in de vorm van kaartmateriaal en een toelichting op hoe de waardestellingen tot stand zijn gekomen. A d e m a A r c h i t e c t e n 5

6 Waardenkaart Metslawier Blauwe lijn: -Grens beschermd dorpsgezicht Zwart: - rijksmonumenten Rood: -Panden met bouw- en/of Architectuurhistorische waarde Geel: -Panden met ensemblewaarde Grijs: - panden zonder bovengenoemde waarden A d e m a A r c h i t e c t e n 6

7 Samenvatting In opdracht van de gemeente Dongeradeel heeft Adema Architecten uit Dokkum de hier besproken Bouwhistorische Inventarisatie uitgevoerd. De afdeling Romte van de Provincie Fryslân en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed hebben het project inhoudelijk ondersteund. Het veldwerk in de dorpen is uitgevoerd door drie jonge Friese bouwhistorici, en de verwerking van de data is in handen van de gemeente Dongeradeel. Binnen de grens van het beschermde dorpsgezicht zijn alle panden aan een onderzoek onderworpen en gewaardeerd volgens de landelijke richtlijn bouwhistorisch onderzoek. Via een reductiekaart is een selectie gemaakt van panden die grondig zijn bekeken. Het beeld van de bebouwing in Metslawier wordt vooral bepaald door de voormalige functie als hoofddorp van de gemeente Oost-Dongeradeel. De notabelen van het dorp als de burgemeester, de notaris en het hoofd gemeentewerken, maar ook de brandweer, en de dorpsdokter hebben voor een gevarieerd samenstel van fraaie 19 e en 20 e eeuwse gebouwen gezorgd. Deze hebben relatief grote tuinen en zijn vooral aan de Balthasar Bekkerstrjitte gelegen. Rond de kerk is aan de Tsjerkebuorren met name de oudere bebouwing geconcentreerd. Grotendeels als eenvoudige woningen opgetrokken, en vrijwel overal vrijstaand gebouwd, afwisselend haaks op en langs de straat en stegen. Ze zijn vrijwel alle tussen 1968 en 1983 grondig gerehabiliteerd, waarbij de openbare ruimte ook is heringericht. Er is niet een eenduidige bouwrichting van de panden aan te wijzen. Aan de Tsjerkebuorren zijn de langshuizen in de meerderheid, aan de overige straten is er veel variatie in oriëntatie van de gebouwen. Aan de Balthasar Bekkerstrjitte staan de grotere panden met rijkere detaillering op ruime erven. Het café op de hoek van de Roptawei is een fraai en beeldbepalend pand, én het gevoelsmatige centrum van het dorp. Aan de Master fan Loanstrjitte is een gevarieerd bebouwingsbeeld ontstaan met onder andere de school en een concentratie van oudere panden aan de voormalige haven (Skipfeartsein). De openbare ruimte wordt nog steeds vooral bepaald door de in de jaren 70 ingezette romantische inrichting met historische lantaarns, gebakken klinkerbestrating en houten hekwerken. De prachtige lindebomen rond de kerk en het monumentale groen aan de Balthasar Bekkerstrjitte zijn beeldbepalend voor het beschermde gezicht. Hiernaast en in bijlage 3 is de met de gemeente ontwikkelde Waardenkaart weergegeven. Hierin zijn een tweetal voor bebouwing belangrijke waarden aangegeven (bouwhistorie en architectuur-historie), samen met de panden die voor de samenhang van het dorp van belang zijn. De gemeente is bezig met het toegankelijk maken van de verzamelde data en overige archiefgegevens voor bewoners en gebruikers. A d e m a A r c h i t e c t e n 7

8 Reductiekaart Metslawier De bouwvlakken van voor 1832 zijn rood aangegeven, en de panden die tussen 1832 en 1887 zijn gebouwd in het blauw. De grijze panden zijn na 1887 gebouwd. Zwart met een gele stip zijn de aangewezen Rijksmonumenten, en een rode stip hebben de panden die in het Monumenten Inventarisatie-project rond 1990 zijn geselecteerd. De panden met een zwarte stip zijn recent grotendeels opnieuw gebouwd, al dan niet met gebruik van de oorspronkelijke bouwmaterialen. A d e m a A r c h i t e c t e n 8

9 Werkwijze Selectie In verband met de beschikbare tijd is er een voorselectie gemaakt van panden die moesten worden verkend. Allereerst is bepaald dat rijksmonumenten niet worden meegenomen, omdat deze al een eigen procedure kennen bij plannen tot verandering. Vervolgens zijn de nauwkeurige kadastrale kaarten van 1832 en 1887 vergeleken met de huidige, zodat duidelijk werd welke percelen in die periodes al bebouwd waren. In overleg met de provincie zijn daar de panden uit de periode aan toegevoegd die geselecteerd zijn in het kader van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP: Tot 1990 stonden op de rijksmonumentenlijst alleen panden van voor 1850, en het MIP is de landelijke inventarisatie van panden uit de periode , die resulteerde in een lijst van potentiële monumenten). Deze vergelijking resulteerde in een zogenaamde Reductiekaart (hiernaast en bijlage 1). Alle ingekleurde panden op deze kaart binnen de grens van het beschermde gezicht zijn geselecteerd voor een uitgebreide bouwhistorische verkenning. Archieven Van deze panden zijn vervolgens in het gemeentelijk archief de bouwdossiers bekeken: vanaf ca 1900 is de bouwgeschiedenis van de panden te volgen, en waar mogelijk zijn de bijbehorende tekeningen verzameld. Ter ondersteuning van het veldonderzoek is daarnaast van de geselecteerde panden zoveel mogelijk archiefmateriaal gezocht. Daarbij is dankbaar gebruik gemaakt van de twee belangrijkste overzichtswerken op monumentengebied van Herma vd berg en Ronald stenvert e.a.. Veel beeldmateriaal en kaarten zijn van de diverse internetsite s gehaald, waarbij vooral die van Tresoar (tresoar.nl) veel foto s en topografische kaarten bevat. De rehabilitatieslag tussen 1968 en 1983 is grondig uitgevoerd in Oost- Dongeradeel. Onder supervisie van de (voormalige) gemeente is in het kader van de woningverbetering het interieur vaak vernieuwd en zijn de gevels veelal gereconstrueerd. Hierdoor is een gave dorpskern ontstaan waar weinig historische waarde in de interieurs is terug te vinden, terwijl je dat voor een voormalig hoofddorp wel zou verwachten. A d e m a A r c h i t e c t e n 9

10 Renovaties RCE RCE funda google Hierboven de inventarisatie van de Tsjerkebuorren door A. Baart jr (1968) Links Tsjerkebuorren 6 in 1965 en nu midden Balthasar Bekkerstrjitte 13 Opname A.Baart 1968 en opname Akkermans 1990 Hiernaast Master van Loanstrjitte 4 en 6 in 1965 en nu A d e m a A r c h i t e c t e n 10

11 Veldwerk Metslawier is door bouwhistoricus Jacob Schiphof bekeken en beschreven. De lijst van te onderzoeken panden is in maart en april 2012 door hem aan onderzoek onderworpen. De gevels en kappen zijn kritisch bekeken en beschreven, en waar mogelijk ook de interieurs. Bovendien is van alle panden een fotoreportage gemaakt. Schiphof heeft bovendien de basis aangeleverd van de omschrijvingen in het hoofdstuk resultaten. Waardering De panden van de lijst zijn door hem vervolgens beoordeeld op de vijf waarden uit de landelijke richtlijnen voor bouwhistorisch onderzoek. De overige panden zijn maar op één onderdeel gewaardeerd: de architectuurhistorische waarde. Zo is voor het hele beschermde gebied een totaalbeeld van alle panden gevormd. In bijlage 2 zijn de verschillende waarden aan de hand van voorbeelden verduidelijkt. Renovaties In 1966 richt de Vivo-winkelier Reiding van Metslawier een noodkreet aan B&W van Oost-Dongeradeel(brief+foto). Er komen steeds meer woningen in de kern leeg te staan, veelal onbewoonbaar verklaard, en deze verpauperen. Of B&W er voor kan zorgen dat deze weer wat worden opgeknapt. De gemeente gaat voortvarend aan de slag, en in 1967 heeft architect A. Baart jr op basis van zijn inventarisatie al plannen gemaakt voor 23 panden aan de Tsjerkebuorren (tekening) in Metslawier. Daarbij wordt grondig ingegrepen, en in veel gevallen betekent het een totale nieuwbouw waarbij het gevelbeeld en de ruimtelijke massa weer herbouwd wordt. In een aantal gevallen betekende het ook dat panden zijn gesloopt om ruimere erven te kunnen maken (oa Tsjerkebuorren zuid en op het vm Uniastate terrein. Structuur De middeleeuwse stegen en straten zijn ten noorden van de kerk nog grotendeels aanwezig. Van de negen boerderijen op de kaart van 1832 is er nog slechts een over: Master fan Loanstrjitte 31, en deze is onbegrijpelijkerwijs niet eens rijksmonument (de boerderij aan de Balthasar Bekkerstrj 17 is in de 19 e eeuw vernieuwd, van Master fan Loanstr 23 is alleen het voorhuis van van Roptawei 14 alleen een deel van de schuur bewaard). Het vm Uniastate terrein is aan de noordzijde nog herkenbaar. 1967, RCE 1973, RCE A d e m a A r c h i t e c t e n 11

12 Master fan Loanstrjitte 8 in 1967 en nu Bosman Unia State in 1722, J. Stellingwerf Witteveen Unia Kadastrale situatie in 1832 met negen boerderijen (rode stip), drie buitenplaatsen (blauwe stip en stippellijn) en de kroeg/gemeentehuis (groen) A d e m a A r c h i t e c t e n 12

13 Resultaten De opnamegegevens zijn verzameld in een database die per pand bij de gemeente opvraagbaar is. Het is de bedoeling deze op den duur digitaal toegankelijk te maken. Per pand zijn ook de foto s en overige archiefgegevens gekoppeld. Om de resultaten leesbaar en toepasbaar te maken is in overleg met de gemeente een kaart samengesteld waarop de drie waardes zijn aangegeven die vooral van belang zijn bij planvorming: de bouwhistorische en de architectuurhistorische waarden van de gebouwen en hun waarde voor het ensemble. De kaart geeft aan waar de waardes liggen en geeft bij planvorming een indicatie van aandachtsgebieden. Panden die niet aangegeven zijn op deze kaart hebben wellicht wel één van de andere twee waardes, zodat altijd het dossier van het betreffende pand zal moeten worden bekeken. Het is van belang dat deze zo spoedig mogelijk goed toegankelijk worden gemaakt. Waarderingskaart Metslawier- Dongeradeel A d e m a A r c h i t e c t e n 13

14 Details exterieur Kloostermoppen in de zuidgevel van Master fan Loanstrjitte 31 Verhalende bouwsporen, Singel 5 Klezoren verband in Tsjerkebuorren 14 Bijzonder hekwerk, Balthasar Bekkerstrjitte 18 Vlaams verband (strekkop-strek) in de plint van Balthasar Bekkerstrjitte 13, daarboven kruisverband. A d e m a A r c h i t e c t e n 14

15 Resultaten Situering tov belendingen De oudste bebouwing bevindt zich aan de Tsjerkebuorren, de Singel en het Skipfeartsein. Van hieruit is het dorp rondom uitgegroeid tot wat het nu is. Hier zijn de woningen het kleinst en bevinden zich het dichtst bij elkaar. Tsjerkebuorren 8a,8b, 8c, 10, 11 en 12 zijn tegen elkaar gebouwde panden. Een aantal woningen is in het recente verleden al samengevoegd (Master fan Loanstrjitte 9, Balthasar Bekkerstrjitte 8/10, Balthasar Bekkerstrjitte 18/20 en Skipfeartsein 1/3) De bebouwing kan in een vijftal categorieën worden onderverdeeld: -(keuter) boerderijen: woning met schuur tbv vee- en/of opslag agrarische producten. - rentenierwoningen: voornamelijk gebouwd door rentenierende boeren en geconcentreerd aan de Balthasar Bekkerstrjitte. - middenstandswoningen: woningen met een bedrijfsgedeelte gericht op de lokale bevolking (winkeltjes, smederijen ed). - arbeiderswoningen: kleine woningen, al dan niet in rijtjes gekoppeld. - bijzondere bebouwing: kerk, pastorie, gemeentehuis, school en kroeg. De centraal gelegen uit 1776 daterende kerk is niet het oudste bouwwerk van Metslawier. De meeste panden dateren uit de 19 e en de 20 e eeuw, maar in een aantal panden zijn wel oudere delen aanwezig zoals het mogelijk 17 e eeuwse metselwerk in de kopgevel van Tsjerkebuorren 14 (foto). Er is soms ook ouder materiaal hergebruikt (kloostermoppen in Tsjerkebuorren 12 en Master van Loanstrjitte 31), maar het beeld wordt vooral bepaald door de in de omgeving gebakken rode Friese baksteen.. A d e m a A r c h i t e c t e n 15

16 Details exterieur Oppelaar kruispan, Master fan Loanstrjitte 29 Marseille pan, Balthasar Bekkerstrjitte 13 Mogelijk 18 e eeuwse oude holle pan, Balthasar Bekkerstrjitte 8/10 Detail gekleurd sierpleisterwerk, Balthasar Bekkerstrjitte 26 Entree met sierbetonelementen, Master fan Loanstrjitte 30 Voluutvormige consoles als drager van het balkon, Roptawei 8 A d e m a A r c h i t e c t e n 16

17 Hoofdvorm/bouwvolume Het merendeel van de gebouwen bestaat uit traditionele eenlaagse woningen met veelal een schilddak. Ook zadeldaken komen regelmatig voor. De meeste woningen staan met de nok evenwijdig aan de straat. De dakbedekking is grotendeels traditioneel en bestaat uit rode Oude Holle dakpannen. De wat jongere en meer representatieve panden kennen ook bijzondere en zeldzame dakpannen. Zo is op de Balthasar Bekkerstrjitte 13 de Marseille dakpan te vinden en op de Master fan Loanstrjitte 29 de Oppelaar kruispan. Toch zijn er een klein aantal panden door die vrij recent wel behoorlijk zijn gewijzigd. (bijvoorbeeld Balthasar Bekkerstrjitte 21, Master fan Loanstrjitte 23). Het oudst voorkomende gebouwtype is een rechthoekige pand tussen twee topgevels voorzien van vlechtingen. Op het dak rode of geglazuurde oude holle pannen en soms een aanluifing aan een zijde (Tsjerkebuorren 15 is een mooi voorbeeld, al is het meer een reconstructie). Constructies Er is niet specifiek op constructies gelet en deze zijn ook niet beschreven. Toch horen ze duidelijk bij de bouwhistorische componenten. Zeer algemeen kan geconcludeerd worden dat hoofdconstructies in oorspronkelijke setting aanwezig zijn. Daar waar de indeling van de gebouwen niet veranderd is ook de hoofdconstructie vaak nog authentiek. Gevels Alle gevels van de onderzochte panden zijn van rode of roodbruine bakstenen voornamelijk opgetrokken kruisband. De jongere gebouwen (bijvoorbeeld Master fan Loanstrjitte 10) zijn vaak in harde rode (groninger) baksteen uitgevoerd, een heel enkele keer is bruine baksteenen gebruikt (Roptawei 8 en Balthasar Bekkerstrjitte 12). Opvallend is het hoge aantal aangetroffen trasramen dat in Vlaams verband is uitgevoerd (Balthasar Bekkerstrjitte 13, Balthasar Bekkerstrjitte 18, Master fan Loanstrjitte 9, Master fan Loanstrjitte 10, Roptawei 14 en Singel 2) De functie van het Vlaams metselverband in combinatie met het trasraam is onbekend en verdiend nader onderzoek. De gevelopeningen en decoraties zijn hoofdzakelijk traditioneel uitgevoerd. Veel kozijnen, ramen en deuren zijn nog behoorlijk oud. Isolerende beglazing is in enkele gevallen in oude kozijnen geplaatst. Hier en daar hebben kunststof kozijnen hun intrede gedaan (Master fan Loanstrjitte19) De recent vervangen houten kozijnen, ramen en deuren zijn op oude manier gereconstrueerd waardoor de uitstraling niet te veel wordt aangetast. Achtergevels zijn zoals verwacht meer aan verandering onderhevig. Ook zijn hier vaker moderne kozijnen aangetroffen. A d e m a A r c h i t e c t e n 17

18 Interieur onderdelen Schenkelspant, Balthasar Bekkerstrjitte 19 Stucwerkornament, Balthasar Bekkerstrjitte 19 Detail schuifdeuren, Roptawei 8 Waardevolle cementtegels in Master fan Loanstrjitte 13 Trappaal vm gemeentehuis, Balthasar Bekkerstrjitte 15 A d e m a A r c h i t e c t e n 18

19 Interieurs/indeling De bezochte interieurs zijn veelal sterk gemoderniseerd en aan de eisen van de tijd aangepast. In een enkel geval is dit met respect voor authentieke elementen gebeurd (Master fan Loanstrjitte 19, Master fan Loanstrjitte 33) In sommige gevallen was de eigenaar/bewoner gehouden aan bepaalde regels betreffende het interieur. In de Master fan Loanstrjitte 8 bleek de bedstedekastenwand zeer behoudenswaardig. In een aantal gevallen komt het voor dat interieurs door bewoners in oude stijl worden hersteld of bewust zijn gehistoriseerd of verouderd. Ondanks dat dit zeer stijlvol gedaan wordt betekent het veelal wel verlies van authentieke, bouwhistorische waarden (Voorbeelden Balthasar Bekkerstrjitte 19, Roptawei 8) Kelders In de panden zijn vooral kleine voorraadkelders (geweest) onder bedsteden of trappen. Van de bezochte interieurs zijn veel kelders verdwenen of zeer moeilijk begaanbaar. Uitzonderingen zijn de nog in behoorlijk authentieke staat verkerende kelders van Balthasar Bekkerstrjitte 19(kelder onder entree), Balthasar Bekkerstrjitte 12, Master fan Loanstrjitte19 en Roptawei 8 (kelder onder opkamer). In een enkel geval is de kelderruimte ook gemoderniseerd (Balthasar Bekkerstrjitte 18 en Roptawei 11). Bijzondere elementen Hoewel de verwachting was dat er veel bijzondere elementen zouden worden aangetroffen viel dit tegen. In een aantal woningen zijn nog vloeren met cementtegels (firma Oosthoek) van rond 1925 aangetroffen. Schouwpartijen, trappen en balklagen zijn in de meeste gevallen de overgebleven bijzondere elementen. In strekken boven de kozijnen van Balthasar Bekkerstrjitte 13 zijn geschilderde voegen aangetroffen. Kappen Het merendeel van de kappen die van binnen bezocht zijn waren op moderne wijze afgewerkt en betimmerd. De verwachting is dat hier ook de oorspronkelijke kapconstructie nog wel aanwezig is. In de gevallen dat de kap en/of onderdelen nog zichtbaar zijn is geconstateerd dat oude constructies (gespijkerde zwaluwstaartverbindingen) en materialen (grenen sporen en spantbenen) nog oorspronkelijk zijn. Een enkele keer is een bijzondere kapconstructie gezien. Master fan Loanstrjitte 33 heeft een spantconstructie met kruisschoren. De schenkelspantconstructie van Balthasar Bekkerstrjitte 19 is een bijzonder restant van de oorspronkelijke kapconstructie. A d e m a A r c h i t e c t e n 19

20 Master fan Loanstrjitte 10, in 1973 en 2010 Roptawei 14, in 2010 en in 1834 (D. H. Andreae) A d e m a A r c h i t e c t e n 20

21 Aanbevelingen -Nader bouwhistorisch onderzoek laten uitvoeren tijdens verbouwwerkzaamheden in panden waar dat nodig is. (Hoog of Positief gewaardeerd) - Bouwhistorische documentatie van gebouwen die in aanmerking komen voor sloop. - Opzetten cartotheek/panddosier. -Cultuurhistorisch onderzoek uit laten voeren naar locaties bij ingrepen in het beschermde dorpsgezicht. -Draagvlak en affiniteit met cultureel erfgoed creëren in de regio en met name in de beschermde dorpsgezichten. Veel van de gesproken bewoners/eigenaren ervaren het beschermde karakter teveel als een beperking. De internetsite van het dorp kan hier een prima podium voor bieden. - Inventarisatie bomen en overige begroeiing - Inventarisatie Inrichting openbaar gebied -Het voegwerk is op veel plaatsen (onoordeelkundig) vervangen; waar mogelijk deels nog te herstellen voordat er grotere schade aan de baksteen ontstaat door vocht en zouten. -Kozijnen lijken over het algemeen nog in hout aanwezig; het verdiend aanbeveling bewoners hierin te ondersteunen ter voorkomen van vervanging in onderhoudsvrije materialen. Overigens geldt dat ook voor de fraaie pannendaken. - Nader onderzoek naar de functie van het Vlaams metselverband trasraam. -Archiefonderzoek uitbreiden -Het in deplorabele toestand verkerende pand Master van Loanstrjitte 15/17, op de hoek van de Skipfeartsein, is een essentieel historisch ankerpunt en zou zorgvuldig moeten worden gerestaureerd. Daarnaast vraagt het voormalige Unia State terrein om een herinrichting zodat dit weer een centrumfunctie kan krijgen. -Het is aan te bevelen de overige in redelijke staat verkerende woningen vooral zorgvuldig (en minimaal) te herstellen om het historische beeld te kunnen handhaven. Daarbij is vooral aandacht voor het voegwerk, maat en detaillering van kozijnen en de historische dakbedekking van belang. A d e m a A r c h i t e c t e n 21

22 A d e m a A r c h i t e c t e n 22

23 Literatuur en afbeeldingen Literatuur Noordelijk Oostergo, De Dongeradelen, Herma M. van den Berg, Rdmz, 1983 (internet: www. dbnl.org ) Monumenteninventarisatieproject Regio Noord, Dongeradeel, Marijke Fermo e.a., Provinsje Fryslân, Monumenten in Nederland, Fryslan, Ronald Stenvert e.a., Rdmz, 2000 (internet: www. dbnl.org ) Een bouwhistorische waardenkaart voor de stadskern van Amsterdam, Ronald Glaudemans, Gemeente Amsterdam, Bouwhistorische waardenkaart Nijmegen, gemeente Nijmegen, dec 2009 Bouwhistorische verwachtingskaart Leiden, gemeente Leiden, 2009 Het ene gebied is het andere niet, Marijke Beek e.a., Architecture & Natura, Bouwhistorie en gemeentebeleid, Gerard Eshuis, RCE, Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, Leo Hendriks e.a., RCE e.a., Bestemmingsplan binnenstad Utrecht, architectuur- en bouwhistorische waardenkaart blad 8, gemeente Utrecht, febr 2010 Bouwhistorisch Onderzoek Werkt! Koost Steehouwer e.a., RCE, Cultuurhistorische Verkenning Krimpdorpen in Dongeradeel, P. Timmer e.a., febr Bouwhistorische waardenkaarten, G. van Tussenbroek e.a., artikel KNOB bulletin , febr 2012 Symposium Purisme en Pragmatisme, verslag bouwhistorische waardenkaarten in Nieuwsbrief SBN nr 52, mei 2012 Us doarp Mitselwier, M. Meindersma e.a., 2008 Internet beeldbank en kaartmateriaal (TRESOAR) topografische kaarten (WWW) beeldbank en omschrijvingen monumenten en beschermde dorpsgezichten (RCE) eigenaren in 1832 (HISGIS) beeldbank met oude foto s (GVN) site van Historische Vereniging Noordoost-Friesland, beeldmateriaal en achtergronden(hvnf) algemene informatie over Ee (EE) algemene informatie over Metslawier (MW) algemene informatie en historisch beeldmateriaal (PM) algemene informatie (HW) beeldmateriaal met name vanwege interieurs (FUNDA) Afbeeldingen Kantlijn: panoramio / don w Historische afbeeldingen en kaartmateriaal: zie verwijzingen hierboven Kaartmateriaal: Adema Architecten Luchtfoto: gemeente Dongeradeel Overige foto s: Jacob Schiphof Overig Streekarchief Noord-Oost Friesland, groene kaarten Oost-Dongeradeel Archief afdeling bouwen, digitale bouwtekeningen vanaf ca 1900 A d e m a A r c h i t e c t e n 23

24 A d e m a A r c h i t e c t e n 24

25 Bijlage 1 Reductiekaart Metslawier A d e m a A r c h i t e c t e n 25

26 A d e m a A r c h i t e c t e n 26

27 Bijlage 2 Toelichting verschillende waardes (een pand kan meerdere waardes vertegenwoordigen) Algemene historische waarden Voorbeeld: Master fan Loanstrjitte 19 Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: CH Gaafheid: CH Zeldzaamheid: hoog hoog Typologisch voorbeeld van bouwen in het interbellum Redelijk gaaf voorbeeld van de bouwstijl en het wonen tussen beide wereldoorlogen(ondanks renovatie kap en dakkapellen). In het interieur zijn nog een aantal karakteristieke onderdelen aanwezig (put met pomp, cementtegels, lambrisering en kelder). - Belang van het object/complex als uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of geestelijke ontwikkeling(en); - Belang van het object/complex als uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of bestuurlijke ontwikkeling(en); - Belang van het object/complex als uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); - Belang van het object/complex wegens innovatieve waarde of pionierskarakter. A d e m a A r c h i t e c t e n 27

28 Ensemble waarde Voorbeeld: Roptawei 14 Ensemble Gaafheid: Ensemble Zeldzaamheid: hoog hoog Pand aan dorppleinachtige setting Stedenbouwkundige waarde vanwege de plek aan de belangrijkste kruising in het dorp. Daarnaast een unieke samenstelling van restant van boerderijschuur en café (al is het zichtveld inmiddels bebouwd). Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: - Belang van het object/complex als essentieel onderdeel van een groter geheel dat cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig van (inter)nationale betekenis is; - Belang van het object/complex wegens de situering, verbonden met de ontwikkeling/uitbreiding van een streek, stad of wijk; - Belang van het object/complex wegens de wijze van verkaveling/inrichting/voorzieningen; - Belang van het object/complex voor het aanzien van een streek, stad, dorp of wijk; - Belang van het object/complex wegens de hoge kwaliteit van de bebouwing en de historisch- ruimtelijke relatie met groenvoorzieningen, wegen, wateren en/of de bodemgesteldheid. A d e m a A r c h i t e c t e n 28

29 Architectuur-historische waarden Voorbeeld: Balthasar Bekkerstrjitte 30 AH Gaafheid: AH Zeldzaamheid: hoog hoog Schiphof omschrijft de waarde van dit pand als Zeer representatief voorbeeld voor Interbellum-periode. Er is relatief weinig veranderd aan het gevelbeeld sinds de bouw. Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: - Belang van het object/complex voor de geschiedenis van de architectuur; - Belang van het object/complex voor het oeuvre van een bouwmeester of architect; - Belang van het object/complex wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; - Belang van het object/complex wegens de ornamentiek; -Belang van het object/complex wegens de interieurafwerking (in samenhang met het exterieur). Bijzonder dun uitgevoerd betondakje erker A d e m a A r c h i t e c t e n 29

30 Bouwhistorische waarden Voorbeeld: Singel 5 BH Gaafheid: hoog BH Zeldzaamheid: hoog Goede afleesbaarheid gelaagdheid. Mogelijk veel bouwhistorische waarde in interieur Ook van belang als één van de oudste panden van Metslawier. Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: - Belang van het object/complex voor de geschiedenis van de bouwtechniek; - Belang van het object/complex vanwege de afleesbaarheid van de bouwgeschiedenis (historische gelaagdheid); -Belang van het object/complex wegens het materiaalgebruik. A d e m a A r c h i t e c t e n 30

31 Gebruikshistorische waarden Voorbeeld: Balthasar Bekkerstrjitte 5 GH Gaafheid: GH Zeldzaamheid: hoog hoog Het pand is gebouwd als woonhuis met herberg en is als Grieternijhuis gebruikt tot de bouw in 1876 van Balthasar Bekkerstraat 15. Beneden rechts: op tekening uit 1834 (D. H. Andreae) de vroegere toestand als herberg. Volgens richtlijn bouwhistorisch onderzoek: - Belang vanwege de ordening, samenhang of inrichting van gebouwen of ruimten, passend bij een (historische) functie, gebruik of productie in het object/complex; - Belang vanwege een (historische) functie, gebruik of productie in het object/complex; - Belang van het object/complex als herinnering aan een historische gebeurtenis of prominente bewoner/gebruiker/ opdrachtgever. A d e m a A r c h i t e c t e n 31

32 A d e m a A r c h i t e c t e n 32

33 Bijlage 3 Waardekaart Metslawier Impressie A d e m a A r c h i t e c t e n 33

34 BOUWHISTORISCHE VERKENNING DONGERADEEL A d e m a A r c h i t e c t e n A d e m a A r c h i t e c t e n 34