ORIO architecten - Reactorweg AD Utrecht - T E.

Transcriptie

1 Gemeente Leiden Afdeling Vergunningen en handhaving Betreft : aanvullende gegevens aanvraag omgevingsvergunning Project : Casa Narvaez van Peter & Patricia Henkemans, Nieuw Leyden veld 41, kavel 6. Geachte heer/mevrouw, Utrecht, Graag verstrekken wij u informatie aangaande het gebruiken van stro als bouwmateriaal bij het project Casa Narvaez van Peter & Patricia Henkemans, Nieuw Leyden veld 41, kavel 6. Onderstaand een aantal gegevens over de woning met betrekking tot het bouwen met stro. 1 EPC berekening wordt aangeleverd door Sander Walet van Buro Walet 2 Constructie gegevens worden aangeleverd door Richard Fielt van B 2 CO 3 Het gebouw zal voldoen aan alle eisen van het bouwbesluit 4 De geluidwering van de uitwendige scheidingsconstructie is uitgebreid getest door het Fasba / Strawbalebuilding Research Development De testen zijn gedaan volgens de DIN EN ISO 140-1: 2005, op ware grootte op een wand van 4x3 meter. Bij een dikte van de muur van 36,8 cm is de massa per unit: 37,2 kg/m2 stro 48,0 kg.m2 3 cm leem aan beide zijden Totaal 85,2 kg/m2 Het resultaat was: Vastgesteld transmissie verlies in het laboratorium: R(w,p) = 46 db Vastgesteld transmissie verlies voor berekening: R(w,r) = 44 db (volgens DIN 4109) Vergelijkende waarde Stenen muur met een dikte van 11,5 cm: R(w,r) = 44 db Gewicht kg/m3 en 207 kg/m2 Specifieke bewegings weerstand: Rs = 181 Pa s/m (gemiddeld) met een bereik van Pa s/m

2 5 De opbouw van alle uitwendige scheidingsconstructies is: Gevelbekleding, Corten-staal of houten delen (zie tekeningen) 18 mm OSB-plaat 30 mm mengsel van kleikorrels en leem Strobalen 40 mm leemstuc Het leem heeft een vochtregulerend vermogen. Het stro moet kunnen blijven ademen waardoor een dampdichte constructie niet gewenst is. 6 Alle wanden worden volledig gesloten gestuct. Het leem en de leemstuc vormen een gesloten oppervlakte zodat geen kieren of gaten ontstaan. Dit is niet alleen belangrijk ten aanzien van vocht, luchtdichting en brandveiligheid, maar ook ten aanzien van het weren van ratten en muizen. 7 Stro is geen muizenmagneet omdat het geen voedsel bevat. Het stro heeft tevens een dermate hoge dichtheid dat dit praktisch onmogelijk is voor muizen en ratten om te pentreren. Alleen ter plekke van de aansluiting van 2 strobalen ontstaat een ruimte waar een muis zich kan nestelen. Om dit te voorkomen worden deze gaten zorgvuldig gedicht met een mengsel van stro en leem. Doordat de wand gesloten gestuct is zijn er geen gaten waar muizen of ratten naar binnen kunnen. Als bijlage zijn diverse stukken opgenomen die betrekking hebben tot het bouwen met stro, alsmede enkele testen die gedaan zijn. Ik hoop u met deze informatie voldoende geinformeerd te hebben. Mocht u toch nog vragen hebben, dan wel aanvullende gegevens nodig hebben, hoor ik graag van u. Met vriendelijke groet, Michel Post ORIO architecten Bijlagen: Algemene informatie over strobalen Vooroordelen en de antwoorden Brandveiligheid ( Brandweerstand strobalenbouw in vakliteratuur Bijgevoegde bijlagen: FASBA onderzoek Sound Insulation

3 Algemene informatie over strobalen Het materiaal stro en algemene toepassingen Stro is een restmateriaal uit de landbouw en bestaat uit de droge bloeistengels van graanplanten. Bij het maaidorsen van graan blijven de plantenstengels met de uitgedorste aren achter op het land. Deze worden tot grote ronde balen opgerold of tot rechthoekige strobalen samengeperst. Je hebt verschillende soorten stro te weten: Tarwestro Gerstestro Haverstro Roggestro Stro van rijststengels Van het in Europa geproduceerde stro bestaat 80% uit tarwe- en gerstestro. Vroeger werd stro veel gebruikt in stallen bij runderen, paarden en schapen. Gerstestro heeft een iets hogere voedingswaarde dan tarwestro, maar het neemt minder makkelijk vocht op. Tevens is stro een prima afdekmiddel om vorstschade bij planten te voorkomen. Het roggestro is een lang stro, dat vroeger veel gebruikt werd voor het maken van onder andere bijenkorven, manden, daken van stro en stropoppen ter afdichting tegen sneeuw van daken met holle dakpannen. Geschiedenis van Strobalen huizen Bouwen met strobalen is ontstaan in de Midden-Amerikaanse staat Nebraska. Op het platteland was het de gewoonte om de geperste strobalen te stapelen zodat een schuilplaats ontstond waar men kon schuilen tegen wind en regen. Toen men ontdekte dat deze schuilplaatsen bijzonder aangenaam waren qua temperatuur en perfect bleken te beschermen tegen de elementen, ontstond het idee om een woning te bouwen met strobalen. De eerste strobaal constructie is waarschijnlijk ontstaan in Bayard Nebraska in Dit was een simpel schoolgebouwtje met 1 lokaal en een grasdak. De manier van bouwen waarbij de strobalen als zelf dragende wand worden gebruikt, wordt tegenwoordig de Nebraska-style of load-bearing genoemd. Gebouwd in 1905, De Sturtz ranch house, dichtbij Stapleton, Nebraska, is 1 van de oudste bestaande strobouw huizen. Deze loadbearing constructie is nog steeds in uitstekende staat.

4 Als bij een woning het dak gedragen wordt door kolommen of wanden en de stro puur als isolatie wordt gebruikt, wordt dit post and beam genoemd. Het eerste huis met een post and beam constructie is gebouwd in Alabama in In die tijd was er een grote belangstelling voor stro als bouwmateriaal en veel van deze woningen zijn nog steeds in zeer goede staat. De populariteit van strobalen als bouwmateriaal verdween na de Tweede Wereldoorlog omdat ander bouwmateriaal zoals hout en synthetisch gefabriceerde isolatie materialen beter beschikbaar waren. Door de energie crisis van de jaren 70 kreeg men echter weer interesse in stro als bouw- en isolatiemateriaal. De eerste strobouw woning in Amerika die een vergunning gekregen heeft (met een financiering van de bank en een verzekering) is gebouwd in 1991 in Tesuque, New Mexico. De eerste zelfdragende strobouw woning kreeg een vergunning in In dit jaar werd tevens de eerste Strobalen Conferentie gehouden: Roots of Revival in Arthur, Nebraska. Dit evenement trok meer dan 50 enthousiastelingen, met name ontwerpers en constructeurs. De belangstelling voor stro als bouwmateriaal was echter ook te zien in andere landen. In het begin van de jaren 1980 zijn veel gebouwen gebouwd in Quebec, Canada. Hier werd ook voor het eerst onderzoek gedaan naar de constructieve en isolerende eigenschappen van een strobaal. Deze onderzoeken zorgden voor betere financiering door banken en een algemene acceptatie door de bouw-industrie. Ze vormden tevens de basis voor de ArchiBio (Architecture Bioclimatique). In Frankrijk kreeg de eerste strobouw woning een vergunning in 1979 en in Finland werd begin 1990 een woning ontworpen en gebouwd, zonder dat men wist dat strobalen woningen bestonden. In de steppen van Rusland zijn gebouwen gebouwd vanaf 1994, in Mexico vanaf 1990 en in Guatemala in In Australie is het eerste gebouw het in 1993 gebouwde Permacultuur Onderzoeks Instituut, in Tyalgum, Northern NSW, gebouwd. In Nederland is het eerste huis met een bouwvergunning The Butterfly House van Jan Sonneveld in Ouwerkerk, Zeeland. Dit huis werd voltooid in 1998.

5 Stro wordt niet alleen gebruikt voor woonhuizen. In het westen van Canada is rond 1950 een kerk gebouwd die nog steeds te bezichtigen valt. In 2000 is in Noord Amerika het eerste commerciële gebouw met vergunning opgericht en in 2002 werd in Nederland op de Floriade een conferentie ruimte voor de Rabobank gebouwd. In Huntsville, Alabama werd in 1938 een woonhuis gebouwd waarbij zowel de wanden als de vloeren voorzien waren van strobalen tussen een betonnen post and beam constructie. Dit huis is aan de buitenzijde voorzien van een houten shingles waarbij aan niets te zien is dat het hier om een strobalen woning gaat. Vandaag de dag doet deze woning dienst als Huntsville s stadsmuseum. Technische eigenschappen Kenmerken van een strobaal: Strobalen zijn een restproduct uit de landbouw. Het is daarom ruim voor handen en goedkoop. Stro is een 100% biologisch materiaal. Een wand van stro is vrij van giftige stoffen. De energie die nodig is voor winning, bewerking en transport van stro is zeer gering. Afmeting: breedte x hoogte x lengte: 480 x 360 x ca. 800 mm (varierende lengte), vaste persing. Gewicht per baal ca kg, droog stro van goede kwaliteit met lange halmen (tarwe, rogge). De verwerking tot wanden is eenvoudig en veilig. Strobalenbouw is hierdoor zeer geschikt voor zelfbouw. Afhankelijk van het ontwerp is het mogelijk snel te bouwen. De aard van de afwerking en detaillering bepalen de benodigde hoeveelheid arbeid en daarmee in grote mate de kosten. De warmte-isolatie is uitstekend (Rc>6m2K/W). De akoestische eigenschappen zijn goed (Rw 55 dba). De bepleisterde strobalen zijn uitstekend brandwerend (>B90). Tijdens de bouw moet er echter wel voorzichtig worden omgegaan met open vuur. Bij sloop komen geen schadelijke stoffen vrij en blijven er alleen makkelijk te verwerken of herbruikbare grondstoffen over. Volgens de Duitse norm zou een strobaal een soortelijk gewicht moeten hebben van 80 tot 90 kg/m3. Dit gewicht is bepalend voor de dichtheid van de strobaal zodat een bepaalde Rc waarde toegekend kan worden. De Rc geeft het warmte-isolerend vermogen van een wand

6 weer. De gemeten λ-waarde is 0,045 W/mK, waarbij een muur met een dikte van 36 cm een Rc heeft van 8,0 m2k/w. De grootte van een strobaal is ongeveer 48 cm breed, 36 cm hoog en kan variëren in lengte tussen de 30 cm en 1,40 meter. De meest gebruikte lengte is echter cm, omdat hiermee het gewicht van een strobaal onder de 15 kg blijft. De classificatie van het bouwmateriaal is B2, met een brandklasse van F30 tot F90, afhankelijk van de afwerking van de strobaal. U-waarde calculatie van staande en liggende strobalen, Gernot Minke, 2000 Laarzen, een regenjas en een hoed Een gebouw opgetrokken uit of met strobalen kan erg lang meegaan mits je rekening houdt met de volgende aandachtspunten. Als stelregel geldt dat iedere gebouw van strobalen, laarzen, een regenjas en een hoed nodig heeft. Laarzen Het hebben van laarzen betekent dat het stro niet in aanraking mag komen met de grond en minstens 30 cm boven maaiveld geplaatst dient te worden in verband met opspattend regenwater. Het houdt tevens in dat de stro aan de binnenzijde niet op de vloer mag rusten in verband met schoonmaken of mogelijkheid van een lekkage. Stro is en blijft een organisch materiaal en zal gaan rotten bij langdurige blootstelling aan water. Regenjas De afwerking van de strobalen moet dermate zijn dat ze bestand is tegen regen, maar wel dampdoorlatend blijft. Het leem dat wordt toegepast als bescherming van het stro is niet watervast. Harde regen zal de leem van het stro afspoelen en dat moet ten alle tijden voorkomen worden. Veelal wordt er een toevoeging door de leem gemengd. Deze toevoeging zorgt voor een betere bescherming tegen directe regenslag, maar zorgt er ook voor dat de dampdoorlatendheid van de constructie minder wordt. Het gevaar bestaat dat als het vocht niet meer uit de strobaal kan, dit uiteindelijk tot rotting van de baal zal leiden. Naast een extra toevoeging door de leem, kan natuurlijk ook gekozen worden voor een regenscherm in de vorm van een verf als coating of een houten betimmering of ander plaatmateriaal dat voor de strobalen wordt opgetrokken. Ten alle tijden moet echter een ventilatiespouw worden aangebracht tussen dit regenscherm en de strobalen.

7 µ-waarde vaan aarde-pleisters, Gernot Minke, 2000 Men kan er ook voor kiezen om de strobalen aan de binnenzijde van een gemetselde muur te plaatsen, maar hier moet uiterst voorzichtig mee worden omgegaan. Vaak ventileert de spouw niet voldoende, waardoor het stro kan gaan rotten. Er zijn echter een aantal voorbeelden bekend waar het wel gelukt is om aan de binnenzijde van een gebouw strobalen te gebruiken als isolatiemateriaal. Hoed Het dak moet voldoende overstek hebben zodat er geen regenwater van bovenaf in de wand kan lopen. Hoeveel dit overstek moet zijn, hangt erg af van de situatie. Zo heeft het atelier van ORIO architecten in Maarssen aan de noordzijde een overstek van minder dan 10 cm met een lemen buitenafwerking zonder toevoegingen terwijl andere huizen een overstek hebben van meer dan 1 meter en een geverfde buitengevel. Als uitgangspunt wordt echter vaak een minimum van 60 cm aangehouden. Als je je houdt aan deze drie regels heeft een gebouw van stro een erg lange levensduur. Overige aandachtspunten Tijdens de verwerking is het materiaal stro gevoelig voor regen en vuur. Vochtig of nat geregende strobalen mogen niet worden verwerkt. Met ons klimaat is dat beslist een uitdaging. Bij de detaillering dient men iedere mogelijkheid tot vochtophoping uit te sluiten. Daarom wordt voor ons klimaat aanbevolen om een al of niet tijdelijk dak te maken alvorens met de opbouw van de muren wordt begonnen. De dikte van de uiteindelijke wand, ca. 55 cm, wordt soms als een nadeel ervaren. Veel strobalen worden daarom nu "op hun kant" verwerkt. Hierdoor wordt de dikte van de wand ca. 40 cm, wat is te vergelijken met een traditionele gemetselde spouwmuur. De detailering van aansluitingen tussen het pleisterwerk en andere onderdelen zoals kozijnen en het dak moet zodanig worden uitgevoerd dat luchtlekkages worden vermeden. Een simpele kitvoeg aanbrengen is meestal onvoldoende omdat de dichtheid van deze voeg na verloop van tijd niet meer verzekerd is door werking van de constructie. Aansluitingen op pleisterwerk dienen zo uitgevoerd te zijn dat er minstens een knik ontstaat in het aansluitvlak tussen pleister en aansluitende constructie.

8 De wandopbouw en detailering moet zodanig zijn uitgevoerd dat koudebruggen zoveel mogelijk worden vermeden. Dit vooral ter voorkoming van inwendige condensatie ter plaatse van koudebruggen. Verwerking van de strobalen Materiaal en constructie Strobalen worden geplaatst op een waterafvoerende onderconstructie, beschermd tegen optrekkend vocht. Om condensatie in de onderste strobaal te voorkomen mogen de strobalen nooit direct op een koude of slecht isolerende ondergrond worden geplaatst. Koudebruggen waardoor condensatie kan ontstaan moeten worden vermeden. 2 principe opbouwen van een fundering, Gernot Minke, 2000 Tijdens de bouw wordt het onderlinge verband van de strobalen muren met houten of bamboe pennen tot stand gebracht. Een recente vernieuwing is dat de pennen niet meer door de balen worden gestoken maar in onderling verband aan weerszijden tegen de strobalen worden gebonden. Spanbanden worden vanaf ankerpunten in de fundering over de strobalen muren over de muurplaten boven op de balen gespannen. Afhankelijk van het toegepaste systeem en sterkte eisen zijn ongeveer 2 spanbanden per meter nodig. De combinatie van spanbanden, pennen, strobalen en stuclagen aan binnen en buitenzijde zorgen voor een verassend sterk geheel. Strobalen muren blijken, mits een aantal stabiliteitsverbanden worden aangebracht, zelfs uitstekend te voldoen in aarbeving gevoelige gebieden. Voor de houten hulpconstructies, zoals lateien en muurplaten worden houten balken of triplex doosconstructies gebruikt. Rondom strobalen op plekken waar versterking noodzakelijk is, zoals bijvoorbeeld de hoeken of bij openingen, wordt gebruik gemaakt van gaas voor versterking van pleisterlagen.

9 Afwerking van de strobalen In Amerika en Canada wordt veel gewerkt met cementpleisters. In Nederland (in navolging van Franse strobouwhuizen) wordt gewerkt met leemstuc aan de binnenzijde en een kalkpleister (traskalk,schelpkalk) aan de buitenzijde. Naast de goede isolatie wordt het leefklimaat in de woning gunstig beinvloed door de vochtregulerende en dampdoorlatende eigenschappen van de wandafwerking. De stuclaag vervult een aantal belangrijke functies; constructief, bescherming tegen de elementen, ongedierte, en brandwering. Bij een andere afwerking (voorzetwanden van hout of steen) wordt altijd een pleisterlaag aangebracht als bescherming tegen intrekkend vocht, aantasting door insecten, en als brandpreventie. Nebraska -stijl versus Post and Beam Nebraska -stijl Er zijn globaal twee karakteristieke bouwwijzen ontstaan, dragend en niet-dragend. Het onderscheid wordt bepaald door het al of niet dak dragend zijn van de strobalen. In beide gevallen echter worden strobalen op elkaar gestapeld. De strobalen worden op een of andere wijze aan elkaar verbonden en later aan binnen en buiten zijde geheel afgestuct. Nebraska-stijl Kenmerkend voor deze manier van bouwen is de eenvoud van bouwen, de toegankelijkheid en het plezier waarmee gebouwd wordt. Engeland bijvoorbeeld bouwt grotendeels op een manier die ook wel bekend is als de Nebraska stijl. Strobalen worden als dragende elementen gestapeld waarna men de balen onder spanning brengt. Dit onder spanning brengen gebeurt door 2 houten frames die onder en boven de strobalen liggen, naar elkaar toe te trekken door middel van trekbanden.

10 Op deze wanden wordt vervolgens een dakconstructie geplaatst. Dit extra gewicht zorgt voor een extra stabiliteit. Je zou kunnen stellen dat des te meer gewicht het dak heeft, des te beter het is. Deze manier van bouwen biedt een enorme flexibiliteit als het gaat om bouwen en architectonische vormgeving, alhoewel de krachtverdeling van het dak wel gelijkmatig moet zijn. De grootste en meest bekendste voortrekker op het gebied van de Nebraska stijl in Europa is Amazonails. Hun kennis op het gebied van deze manier van bouwen is Internationaal erkend en ze zijn betrokken geweest bij meer dan 100 strobalen gebouwen in de afgelopen 12 jaar. Ze onderscheiden zich met name door hun integrale aanpak van ontwerp naar realisatie, waarbij vrijwilligers, toegankelijkheid van de bouwplaats, vrijheid van expressie en transformatie van de manier waarop naar bouwen gekeken wordt centraal staan. De topplaat wordt door meerdere mensen op zijn plek geplaatst. (foto door Joe Kennedy.) Our building sites are happy places. People are well motivated, look out for each other, share experience, and have fun. Inevitably this means that we achieve a lot, health and safety is excellent, and the quality of our work is high.

11 Post and Beam In Nederland en de rest van Europa zal over het algemeen met niet dragende strobalen wanden worden gebouwd. Deze bouwmethode wordt ook wel post and beam genoemd, waarbij het stro alleen als isolatie wordt gebruikt. Er zijn een aantal voordelen te noemen voor deze manier van bouwen; Het is wenselijk in ons klimaat om een dak te hebben om de strobalen tijdens de bouw droog te houden. Een skelet is dan noodzakelijk om het dak te dragen. Het skelet biedt veel meer vrijheid om ramen, en deuren te plaatsen In Nederland worden meestal voor woonhuizen in 2 of meer verdiepingen gebouwd. Het is dan constructief eenvoudiger om met een dragend skelet te werken. een bouwaanvraag indienen is veel eenvoudiger, omdat de constructieberekening gewoon betrekking kan hebben op het dragend skelet, dit is bekend terrein voor constructeurs en de gemeentelijke bouwtoezicht waardoor een bouwaanvraag veel voorspoediger zal verlopen. Post and Beam Kenmerkend voor deze manier van bouwen is het houten skelet en de aanwezigheid van een dak tijdens het plaatsen van de strobalen. Alhoewel er een onderscheidt gemaakt wordt tussen de Nebraska -stijl en de Post and Beam bouwmethode, is er veel verschil in uitvoering. Ieder land schijnt zijn eigen manier van bouwen te hebben, afhankelijk van de plaatselijke regelgeving en aanwezigheid van materiaal. Eerste post and beam strobalen woning in Californië met een vergunning, oplevering 2001

12 Duitsland - prefabricage In Duitsland gaat het om productie, reproduceerbaarheid en de mogelijkheid tot algemene toepasbaarheid door de meer traditionele aannemers. Duitsland, en dan in de persoon van Dirk Scharmer, de oprichter van FASBA, is bezig om de strobaal als erkend bouwmateriaal goedgekeurd te krijgen door de EU, zodat het een European Technical Approval (ETA) krijgt. Voor in Duitsland bezit de FASBA al over een bouwcertificaat. Dit houdt in dat de technische eigenschappen van een strobaal en de manier waarop een strobaal in een constructie gebruikt wordt, vast is komen te liggen. Dirk Scharmer heeft een eigen systeem ontwikkeld waarbij de strobalen in een houten frame worden geplaatst. Dit frame is verdiepingshoog waarbij de breedte afhankelijk is van het ontwerp, maar meestal varieert tussen de 90 cm en de 1,80 meter. De strobalen worden op zijn kant en in de lengte geplaatst, waarbij ze onder druk in het frame worden geperst zodat geen kieren kunnen ontstaan. De zo ontstane panelen worden meestal geprefabriceerd in een nabij de bouwplaats gelegen loods waarbij beide zijden van het paneel worden afgewerkt met 3 cm basisleem. Nadat het leem opgedroogd is, worden de panelen naar het werk vervoerd en hier bevestigd. Dit scheelt aanzienlijk in de bouwtijd en is vergelijkbaar met andere prefab bouwmethoden. Gemeenschaps woonhuis Windrose van Dirk Scharmer, met geprefabriceerde strobaal panelen, oplevering 2009 België - in-fill In België is een geheel eigen manier van bouwen ontstaan die grotendeels ontwikkeld is door Casa Calida, een groep van ervaren strobouwers en stroarchitecten. Bij onze zuiderburen wordt eerst de complete constructie van het gebouw geplaatst, inclusief het

13 dak, zodat een droge bouwplaats gecreëerd wordt. De constructie bestaat meestal uit houten spanten die op een onderlinge afstand van 3 tot maximaal 4 meter geplaatst worden. Tussen deze spanten worden de strobalen geplaatst, waarbij de balen per rijen van 2 of 3 aan de spanten gefixeerd worden door middel van houten latten. De strobalen worden hierbij op hun kant geplaatst en onder grote druk gefixeerd. Hierbij wordt gebruik gemaakt van pneumatische autokrikken die de balen onder spanning brengen. De strobalen klinken hierbij zo n 10% in, waardoor een bijzonder stevige wand ontstaat. In België wordt stro gehaald bij een stroboer, waarbij er boeren zijn die zich toeleggen in het produceren van strobalen die speciaal voor de bouw geschikt zijn. De nieuwste trend is een strobaal met de halmen in de andere richting, dat wil zeggen in de hoogte, in plaats van in de breedte. Een strobaal met een breedte van 48 cm heeft hiermee een Rc-waarde van meer dan 10 m2k/w waardoor de strobaal geschikt is voor Passief Huizen. Frankrijk - CUT techniek In Frankrijk is de meeste toegepaste methode de door Tom Rijven ontwikkelde CUT techniek. Deze methode is een combinatie tussen bovengenoemde Engelse load-bearing en de Belgische in-fill methode. De strobalen worden dragend toegepast, waarbij ze tussen dunne houten staanders worden geplaatst. Iedere strobaal wordt vervolgens gefixeerd met houten latten die worden bevestigd aan de houten staanders. Deze staanders staan om de cm en de strobalen worden als het ware op elkaar gestapeld. De CUT techniek van Tom Rijven kenmerkt zich door het zo minimaal mogelijk gebruik van hout in de muren, waardoor het materiaal stro ten volste benut wordt. Het bijzondere aan deze bouwmethode is dat de balen van te voren met een leempap worden ingesmeerd en dat de strings van de balen worden doorgesneden als de balen eenmaal gefixeerd zijn. Het idee hierachter is dat door de inwendige spanning van de strobaal vrij te laten, deze zich verplaatst over de gehele wand. Hierdoor ontstaat op zeer

14 eenvoudige wijze een zeer stabiele constructie. Doordat iedere strobaal gefixeerd is ontstaat tevens een grote ontwerpvrijheid waarbij zelfs hellende wanden tot een hoek van 30 graden gemaakt kunnen worden. 1 van de belangrijkste uitgangspunten van Tom Rijven is dat bouwen voor iedereen toegankelijk moet zijn. De manier van bouwen, de hoeveelheid benodigd hout, het gereedschap en de plaats waar het materiaal vandaan komt moet allemaal zo low-impact mogelijk zijn. Aarde, en dan met name leem, is een geweldig bouwmateriaal dat plaatselijk gewonnen kan worden en dat uitdaagt tot grote creativiteit. Nederland Hoe wordt er in Nederland gebouwd? Wij bouwen, net als in Amerika, zoals we zelf willen. Er is nog geen Nederlandse techniek omdat we, tot dit moment, een traditie hebben van zelfbouwers en er geen echte strobouw -aannemers zijn, anders dan Rene Dalmeijer. Hierdoor worden alle bovengenoemde technieken toegepast, al naar gelang de situatie, beschikbaarheid van materialen, persoonlijke voorkeur van de eigenaar en de vraag wie het gebouw gaat bouwen. Prefabricage Oorsprong - Canada Tijdens de Internationale Stro Bouw Conferentie van 2004 (ISBBC 2004) gaf de Canadese Chris Magwood een presentatie over zijn manier van prefabricage van strobaal panelen. Zijn systeem bestond uit het plaatsen van een ladderbaan aan onder- en bovenzijde, met hiertussen 2 rijen van 6 strobalen. De strobalen werden gekoppeld aan deze ladderbanen door middel van een gaas, waarbij de leemlaag voor de hechting zorgde. Doordat er een kleine hoeveelheid cement door het leem gemengd wordt, werkt deze stuclaag als een constructieve schijf waardoor een sandwich-constructie ontstaat. In zeer korte tijd kon hij in een fabriekshal het benodigd aantal panelen voor een woonhuis maken, waarna ze op een truck naar de bouwplaats gereden werden. Al met al gaf deze manier van werken een besparing op de totale bouwkosten van een woonhuis van 15%. Hij had destijds al meer dan 100 strobaal woningen gebouwd, voordat hij deze manier van bouwen ontwikkelde. Oostenrijk en Duitsland Het systeem van Dirk Scharmer is erg geïnspireerd op de door Chris Magwood ontwikkelde manier van bouwen. Ook Drik bouwt met verdiepingshoge modules, waarbij de ramen en deuren geplaatst worden tussen de panelen om zo min mogelijk koudebruggen te vormen. In Oostenrijk is echter een geheel eigen manier van prefabricage ontstaan. Hier worden kant-en-klare wandelementen gemaakt, inclusief ramen en deuren, waarbij stro als isolatiemateriaal tussen houten planken wordt ingeklemd. Deze schuine planken zorgen direct voor de benodigde stabiliteit en de ruimte tussen de planken zorgt voor een goede hechting van het leem.

15 Nederland In ons land worden momenteel 2 manieren van prefabricage toegepast. Rene Dalmeijer heeft een bouwmethode ontwikkeld met onder andere geprefabriceerde gevelelementen gevuld met stro. Deze panelen zijn verdiepingshoog met een breedte van 6 meter, of afhankelijk van de breedte die nodig is. Ze zijn aan de buitenkant afgewerkt met houten delen, bevestigd op houten regels op een constructieve houtvezelplaat. Aan de binnenkant wordt het stro afgewerkt met leem. Deze panelen worden in het buitenland geprefabriceerd en worden met een vrachtwagen naar de bouwlocatie vervoerd. Geprefabriceerde strobaal panelen, Oostenrijk, 1999 Het ECOBO bouwsysteem van Henk Schuring en Michel Post gaat uit van het omgekeerde principe waarbij de constructieve plaat aan de binnenzijde geplaatst is in de vorm van een fermacell plaat. De geprefabriceerde elementen hebben een breedte van maximaal 1,2 meter en zijn verdiepingshoog. Het stro wordt op de bouwplaats achteraf in de elementen geplaatst en afgewerkt met leem.

16 Door de fermacell plaat aan de binnenzijde te plaatsen ontstaat een relatief dampdichte wand waarmee eventueel een Passief Huis gebouwd kan worden. Gemeenten en bouwaanvragen Strobouw wordt in het algemeen door gemeenten met open armen ontvangen. Voor 'duurzaam bouwen' zijn tal van stimuleringsmaatregelen getroffen waaronder subsidies. Tot nu toe zijn vrijwel alle bouwaanvragen voor strobouw projecten gehonoreerd. Dit betekent echter niet dat zomaar ieder bouwaanvraag voor Strobouw wordt gegegund. Het is van groot belang dat een bouwaanvraag goed wordt voorbereid. In Nederland bevindt het bouwen met strobalen zich nog in een begin fase. Hoewel de huidige sterke opkomst van strobouw van zeer recente datum is, is de techniek van bouwen met strobalen al op een stevige basis gegrond. Hierbij heeft het internet, door een snelle uitwisseling van ervaringen een onmisbare rol gespeeld. Strobouw Nederland Strobouw Nederland is in januari 2003 opgericht en is sinds 2010 een geregistreerde vereniging. Deze officiele status heeft de volgende voordelen: Door centralisatie kan informatie worden gebundeld en doorgegeven. De leden van de vereniging kunnen als volwaardig partner deelnemen in het internationaal opererende netwerk van strobouw organisaties. Als formele organisatie heeft de vereniging een gelijkwaardige positie in het overleg met officiele instanties. De projectgroep zorgt, in het kort, voor advies, projectondersteuning, voorlichting, promotie, stimulatie en enthousiasmering van bouwen met strobalen. Daarnaast hebben we een bijzonder groot netwerk van contacten zodat we op elke vraag een antwoord hebben. Strobouw Nederland is hiermee het aanspreekpunt voor eenieder die geïnteresseerd is in strobouw en gaat in de toekomst een steeds groter wordende rol spelen in de bouwwereld. Voor meer informatie bezoekt u de website van Strobouw Nederland: Literatuur Minke, G., Building with Straw, Design and Technology of a Sustainable Architecture; Birkhauser publisher for Architecture, 2005 King, B., Design of Straw Bale Buildings; Green Building Press, 2006 Rijven, T., Between earth and straw, Editions Goutte de Sable, 2007 Wanek, C., The New Strawbale Home, Gibbs Smith, Publisher,

17 Vooroordelen en de antwoorden Een strobalen huis waait toch zo weg? Iedereen kent het sprookje van de 3 biggen De dragende structuur van een strobalen woning is in Nederland in de meeste gevallen een houtskelet, dat met strobalen is gevuld. Het stro dient geen dragende functie maar dient alleen ter opvulling en isolatie. De houtskeletconstructie is erop berekend om het gewicht van het dak en vloeren te kunnen dragen. De strobalen worden extra aangespannen tijdens het bouwen en later bepleisterd het geheel zorgt voor een verassend sterk geheel, zelfs zo sterk dat mits er een aantal maatregelen worden getroffen het ook goed voldoet in aardbevingsgevoelige gebieden. Bij de Nebraska-stijl of lastdragend moet je er wel rekening mee houden dat het draagvermogen van een lastdragende strobalenwand zonder aanvullende houtconstructies lager ligt dan het draagvermogen van wanden met traditionele bouwmaterialen. Het blijft een 'lichte' constructie wat juist zo gunstig is voor de duurzaamheid. Ondanks deze lichtheid is een strobalen wand met beide pleisterlagen toch een stuk zwaarder dan een houtskelet constructie. Een strobalenwand blaas je niet zomaar weg, ook nog een uitgewezen door tests. Hoe goed isoleert stro? Een strobalen wand bezit zeer goed thermische eigenschappen Uit recente Europese tests blijkt dat de isolatiewaarde van stro vergelijkbaar is met die van steenwol, zo heeft stro in kleine monsters een benaderende lambdawaarde van 0,045 W / mk. R-waarde 8,3 of 9,1, afhankelijk van de dikte van de muur. Zijn strobalen niet brandgevaarlijk! Dit is vrijwel altijd de eerste vraag die gesteld wordt. Internationaal zijn diverse officiele tests keer op keer wijzen deze tests uit dat een bepleisterde strobalen wand juist uitstekend brandwerend is. Volgens een recente Oostenrijkse brandtest heeft een strobalen wand die vanbinnen en vanbuiten bepleisterd is met een twee cm dikke leemlaag een brandweerstand van 90 min en dat is zeer goed! Resultaat van de Oostenrijkse test: gewoon brandbaar tot moeilijk brandbaar, klasse B2-B1 Zelfs onbepleisterde strobalen branden slecht. Het losse stro aan de buitenkant brand nog wel maar als dat eenmaal is verbrand dan zorgt de verkoolde buitenkant met de dichte pakking van het stro in de baal dat het verder moeilijk brand, te vergelijken met het verbranden van een telefoonboek. Het is daarom verstandig om los stro tijdens het bouwen zo snel mogelijk af te voeren en als de eerste pleisterlaag aangebracht is zowel van binnen als buiten dan is er niks te vrezen.

18 Stro gaat na verloop van tijd toch rotten? Als het basisprincipe van strobouw wordt gerespecteerd, is het risico nihil Het stro dat je verwerkt in een woning moet droog zijn en droog blijven. Je moet het stro droog opslaan. Daarom is het zo handig dat je bij een houtskeletconstructie je al een dak hebt voordat je met stro begint. Tijdens de bouwfase moet je rekening houden met het weer (liefst zon!) Nog niet bepleisterde strobalen wanden beschermen tegen van boven inregenen door ze met plastic zeilen af te dekken. Door de afwerking van de strowanden met pleister blijft het stro droog: binnen leem, buiten meestal kalkpleister. Voldoende dakoverstek geeft extra bescherming en verhoogt aanzienlijk de levensduur van het complete bouwwerk. Leem of kalkpleister zijn dampopen materialen: als er toch vocht binnendringt, kan het stro toch drogen. Het basisprincipe voor een lange levensduur voor strobouw is, 'Zorg voor een waterdicht dak en een vochtkerende fundering.' Stro trekt toch muizen en ander ongedierte aan! Een strobalenhuis trekt geen muizen of andere ongedierte aan Stro is de droge stengel van een graangewas, en bestaat hoofdzakelijk uit cellulose: in tegenstelling tot hooi dat wel voedingstoffen bevat. Door het gebrek aan voedingstoffen laten knaagdieren en insecten stro links liggen en geven de voorkeur aan beter alternatieven. Om alle risico s uit te sluiten is het belangrijk om alle oppervlakken goed te bepleisteren vooral de onderste naden. De praktijk bewijst dat eenmaal bepleisterde strobalenwanden niet aantrekkelijk zijn voor ongedierte zelfs niet als nestplaats. Van stro krijg je toch hooikoorts! Van stro krijg je géén hooikoorts, het geeft geen aanleiding tot allergieën Stro is geen hooi. Hooi is gemaaid gras met zaden, pollen enz. In stro zitten enkel halmen. Dokters spreken toch ook niet over strokoorts... Van stro krijg je dus geen hooikoorts.

19 Brandveiligheid (bron Weinig brandgevaar "Een huis van stro, dat brandt toch snel!" is een typische misvatting, die er bij vele mensen 'ingebrand' zit! Deze misvatting komt gedeeltelijk doordat de mensen stro met hooi verwarren: in ons collectief geheugen zitten er wel ergens beelden van spontane ontbranding in hooischuren. Do oorzaak is hier dat grote hooistapels te nat en groen gebaald zijn. Hooi bestaat uit gedroogde grasoorten, stro uit halmen van graangewassen, dus dat zijn twee verschillende materialen met verschillende eigenschappen. Bovendien zijn de strobalen op zich stevig geperst en in de strowand worden ze ook nog eens extra compact aangespannen: dus stro in balen geperst en in een strowand heeft een hoge densiteit. Je kan strobalen dus niet zo gemakkelijk in brand steken. Eer een strobaal vlam vat, zal ze eerst aan de oppervlakte verkolen en daardoor de onderliggende laag beschermen, een vergelijkbaar fenomeen als bij hout denk maar aan de verkoolde boomstammen die na een bosbrand toch nog rechtstaan. Je kan het ook vergelijken met de poging om een telefoonboek te verbranden. De losse bladzijden uit het telefoonboek kan je gemakkelijk doen ontvlammen, maar het boek in z n geheel verbranden, is veel moeilijker. Tel daarbij op dat een strobaal nooit bloot in een gebouw staat, maar de strowand wordt steeds ingebouwd of bepleisterd: aan de binnenkant met een leemlaag, aan de buitenkant ook met leem of met een kalkpleisterlaag. Deze bepleistering beschermt het stro zeer goed en maakt de strowand zeer brandveilig. In de VS, Oostenrijk, Duitsland, Denemarken nam men de proef op de som: bij testen weerstond een blote strobaal 30 minuten aan vuur. Een met leem bepleisterde strobaal meer dan 90 minuten een zeer succesvol en geruststellend testresultaat! Voor zover wij gevallen van brand in strobalen woningen kennen, weten we dat het hier dan meestal ging om een combinatie van een slechte afwerking met een vuurbron. In feite is het risico op brandend stro groter tijdens de opslag en het bouwproces. Het grootste brandgevaar zijn niet de strobalen zelf, maar het losse stro dat tijdens de werken op de werf rondslingert. Als er door onvoorzichtigheid brand uitbreekt op de werf, kunnen

20 de vlammen zich door de wind snel verspreiden in het losse stro. Het is dus ten zeerste aan te bevelen het losse stro dagelijks in zakken te verzamelen en op een veilige afstand van het gebouw te bewaren, tot je dit losse stro (samen met het afgeschoren stro) kan gebruiken in de leemmengeling voor de beschermende leemlaag. Verder kan je de nog niet gestapelde strobalen ook beter veilig bewaren en zorgen dat je strowerf brandveilig is ingericht. Wetenschappelijke testresultaten voor brandweerstand strobalenbouw Volgens buitenlandse certificatie vallen strobalen in de categorie van normaal brandbaar, te vergelijken met bio-ecologische isolatiematerialen. Op grond van de testresultaten dd 01 /02 / 2000 uitgevoerd door afdeling aangepaste technologie van de Technische Universiteit Wenen Gruppe Angepasste Technologie, Technische Universität Wien Wiedner Haupstrasse Wien MAGISTRAT DER STADT WIEN MA 39-VFA Magistratsabteiling 39, Versuchs- und Forschungsanstalt der Stadt Wien, gegründet 1878 Akkreditierte Pruf- und berwachungsstelle A-1110 Wien Dossiernr: MA 39-VFA voldoet de beproefde strobalenwand, ingebouwd in een houtconstructie ; met een lemen binnenbezetting van 2cm, en een buitenbepleistering in kalk van 2cm, met een totale dikte van 43 cm, aan de brandweerklasse F90 (brandbestendig) volgens NORM B , uitgave Dit brandattest kan je helpen bij de brandverzekering om een normale polis voor je strobalen huis te verkrijgen. Voor meer informatie over dit brandattest: zie downloads / brandattest strobalen woning (TODO:link maken, aub) Op grond van de testresultaten dd 04 /07 / 2003 uitgevoerd door Institut für Baustoffe, Massivbau und Brandschutz in opdracht van Fachverband Stroballenbau Deutschland voldoet de beproefde strobalenwand, ingebouwd in een houtconstructie ; met een lemen binnen- en buitenbezetting van min 3cm aan de brandweerklasse F90 (brandbestendig) volgens Eurpose norm din en : in verbindung met DIN EN : Dit brandattest kan je helpen bij de brandverzekering om een normale polis voor je strobalen huis te verkrijgen. Voor meer informatie over dit brandattest: zie downloads / brandtest volgens Europese wetgeving (TODO:link maken, aub)

21 Beoordeling brandweerstand strobalenbouw in vakliteratuur Studies zoals opgenomen in ondergenoemde vermeldingen in vakliteratuur, beoordelen dat ervaring voldoende aantoont dat een strobalenwand uitzonderlijk bestand is tegen vuur. Strobalen tussen een dragende houten constructie, en langs twee zijden bepleisterd hebben minimaal een brandweerstand van 90 min. Een niet bepleisterde strobalenwand heeft een brandweerstand van 34 minuten. Vermelding in THE STRAW BALE HOUSE, Steen Steen and Brainbrigde ISBN Pag 41-42: The straw bales/mortar structure wall has proven to be exceptionally resitant to fire. The straw bales hold enough air to provide good insulation value but because they are compacted firmly they don t hold enough air to permit combustion Vertaling : Ervaring heeft aangetoond dat een strobalenwand uitzonderlijk bestand is tegen vuur. De strobalen bevatten genoeg zuurstof om goed te isoleren, maar zijn zodanig hard samengeperst dat ze niet genoeg zuurstof bevatten om verbranding toe te laten. -REPORT TO THE CANADA MORTAGAGE AND HOUSING CORPORATION / in het mid 1980 s; te National Research Council carried out fire safety tests of plastered straw bales and found them to be more resistant to fire than most conventional building materials. The mortar-encased bales passed the small-scale fire test with a maximum temperature rise of only 110 degrees F of up to degrees F. over four hours. The plaster surface coating withstood temperatures of up to degrees F. for two hours before a small crack developed. Samengevat : Testen midden jaren 1980, uitgevoerd door National Research Council van Canada, tonen aan dat het pleisterwerk van bepleisterde strobalen, blootgesteld aan een temperatuur van 1.800F, pas na twee uur barsten in het pleisterwerk vertoonden In 1993, fire tests completed in the state of New Mexico showed equally positive results. Two tests were conducted, one on an unplastered straw bale wall panel and the second on a straw bale wall that had been plastered. The first test conducted on the unplasterd wall section met het standard reguirements of exposing the interior face of the panel to 1,000 degrees F within five minutes and increasing to 1,550 degrees F after thirty minutes. The temperatue rise on the unheated side of the panel was 1.97 degrees F. It took thirty-four minutes for the fire to burn through the center of the test wall, not through the middle of a bale, but at a joint where bales met. When the panel burned through at the joint, the rest of the bales were only charred halfway through, about 9 inches of the 18 inch thickness of the two-string bales tested In the second test, furnace temperatures reached degrees F. during a two-hour test period. Flames and hot gases did not enetrate the test wall, and the temperature rise on the unheated side of te panel was about 10 degrees F. There was some cracking of the plaster on the heated side of the panel, and where this occurred there was charring of the bales to a depth of 2 inches. The Canadian an New Mexico fire tests clearly show the exceptional fire resistance of plastered straw bales. Samengevat : Testen in 1993, uitgevoerd in de staat New Mexico toonde aan dat een niet bepleisterde strobalenwand een brandweerstand heeft van 34 minuten de bepleistering van een strobalenwand blootgesteld aan een temperatuur van 1.942F pas na twee uur barstjes in het pleisterwerk vertoont

22 Vermelding in SERIOUS STRAW BALE a house construction guide for all climates, Paul Lacinski an Michel Bergeron ISBN Pag 206 : Paul Bélanger of Living Design Systems in Edson, Alberta, uses a special spray on the straw bale walls of the houses he builds whenever fire could be a problem during the construction process.. / The recipe is very simple, and with nontoxic ingredients. He uses a borax and boric acid mixture combined with heated water and sprayed onto the straw walls or, in high-risk solutions, directly onto the pales prior to installation. Two parts of borax are mixed with one part of boric acid and added to near-boiling water to the point of saturation when the powdered ingredients do not dilute anypore- and then sprayed, usually with a pressurized garden sprayer. It doesn t take very long to spray an entire structure this way, and it certainly makes everybody feel much safer until a base coat of plaster is applied. A mix of 10 pounds of borax and 5 pound of boric acid is normally sufficient to spray a house. / Samengevat : Stro op de werf kan behandeld worden met een speciale spray tijdens het bouwproces. Pag 341 Straw that is coated with clay is protected from fire, insects, rodents and all moisture sources other than standing water Vermelding in BASISWERK DUURZAAM & GEZOND BOUWEN, bouwen met strobalen, een practische hulp bij het realiseren van milieubewuste en gezonde leefruimten van strobalen, deel twee, NIBE PUBLISHING bv, 2002, Postbus 229, NL-1400 AE BUSSUM, ISBN : Pag 9 : goede brandwerendheid : Een constructie van strobalen met pleisterlagen heeft een zeer geode brandwerendheid! In eerste instantie zorgt de onbrandbare pleisterlaag voor bescherming en in tweede instantie zorgt het zuurstofarme milieu in de balen voor doving van vlammen. Vermelding in LEEMBOUWTECHNIEK DEEL II, korte handleiding voor de bouw van een strolemen huis, leembouw Nederland Amsterdam, 1997, ISBN ? NUGI 923: Pag 43 : BRANDBESTENDIGHEID : Stroleem is niet brandbaar. De dichtheid van de strolemen wand mag dan echter niet onder de 1700 kg/m3 komen. Aangezien stroleem in de regel wordt afgewerkt, zal ook bij een lagere massa (500 kg/m3) de brandbestendigheid blijven bestaan. Omdat de stroleem helemaal om het houtskelet is gewerkt, zal ook dat niet worden aangetast. De stroleem zal bij brand verschroeien waarbij er lucht aan onttrokken wordt. Is dit eenmaal gebeurd dan zal de brand vanzelf doven (zonder zuurstof immers geen vuur). De verschroeiing zal een geringe rookontwikkeling geven. Wanneer een muur afgestuct is met leemstuc bestaat er geen brandgevaar, zelfs verschroeiing en rookontwikkeling zullen achterwege bljven. Uit een TNO-test blijkt dat een gestuct leemplafond pas na twee uur en vijf minuten naar beneden valt.

23 Vermelding in HET VAKWERKHUIS, korte handleiding voor bouw en restauratie, leembouwtechnieken deel 1, uitgegeven door LEEMBOUW NEDERLAND, Amsterdam, 1995, ISBN X, NUGI 923 Pag 28 : BRANDBESTENDIGHEID Vakwerkhout ontbrandt niet snel; hout van meer dan 2cm dikte behoort tot de bouwklasse B2, wat wil zeggen normaal ontvlambaar. In vergelijking met staal is hout derhalve een brandveilig materiaal. Een TNO-test van maart 1993 heeft uitgewezen dat een leemplafond dat opgebouwd is uit een stuclaag van 2cm op rietmat, een brandvertragingstijd heeft van 2.05uur. Daarmee bewijst leem, naast vakwerkhout, zich eveneens als een brandveilige bouwstof. Vermelding in Build it with Bales, a step-by-step guide to straw-bale construction version two, Matts Myhrman an S.O. MacDonald, ISBN pag : / another obvious way to reduce the risk of fire is to keep the work site free from all possible sources of ignition. Activities to be avoided/prevented woud include : smoking welding of any kind any grinding or cutting that will produce spraks (i.e. tiny fragments of red-hot metal) and arson