InfoReeks. Eerste vrouwen. M a a t s c h a p p e l i j k e P a r t i c i p a t i e

Transcriptie

1 InfoReeks Eerste vrouwen M a a t s c h a p p e l i j k e P a r t i c i p a t i e Jaargang 1 nummer 2 november 2008

2 Inhoud Een doorgaande reeks, voorwoord door Dieny Scheffer 2 Het begon met hen, over de zusjes Jacobs, Aletta en Charlotte 3 Hoog in de lucht, over Beatrix de Rijk 4 Een zware bres, over Betty Biegel en Aaltje de Jong 5 Gericht op huisvrouwen, over Anna Bosch en Theda Mansholt 6 Op pad met een zwarte bouvier, over Jeannette Houwink 8 De eerste na de eerste, over Christina des Bouvrie 8 Hoog in de wind, over Agnes Vermeulen 9 Een beroep dat je niet hebt, maar dat je bent, over Ietske Jansen 10 Vrouwen in een mannenwereld, over Haseena Bakhtali en Mieke van der Sluijs 11 Vrouwelijke professoren, over Caren van Egten en Annelies Knoppers 12 Boezem van de kunst, over Tine van de Weyer 13 Ingezonden mededelingen 14 Een doorgaande reeks, Eerste vrouwen in het en de toekomst Bij het nadenken over de viering van het 110 jarig bestaan van de Nederlandse Vrouwen Raad ontstond de gedachte om na te gaan of we ook 110 eerste vrouwen zouden kunnen vinden en daar aandacht aan schenken. Het idee werd door ieder enthousiast ontvangen en toen kwam de uitwerking. De reactie was overweldigend, maar het was onmogelijk om 110 levensgeschiedenissen in een korte periode persklaar te hebben. We hebben toen gekozen voor het uitbrengen van een doorgaande en groeiende reeks Eerste vrouwen op onze website. Een selectie daaruit presenteren we u in dit nummer van de Inforeeks. Als we de verhalen horen of lezen van en over eerste vrouwen vallen enkele aspecten op. De vrouwen bezitten allen een groot doorzettingsvermogen, ze benutten hun kansen en laten zich niet uit het veld slaan als het tegen zit. Verder is een heel belangrijk gegeven dat vele van deze pioniers zich Colofon In de Inforeeks wordt per nummer één onderwerp belicht. De onderwerpen liggen binnen een van de themavelden Duurzame Ontwikkeling, Maatschappelijke Participatie of Rechten van de Vrouw. Dat zijn de brede strategische themavelden waarop de Nederlandse Vrouwen Raad actief is. Een abonnement op de Inforeeks is gratis; aanmelden via info@de-nvr.nl. De nummers in de Inforeeks verschijnen onregelmatig; de planning van de Inforeeks is afhankelijk van de planning van de projecten die de NVR uitvoert. Naar verwachting verschijnen er 4 tot 6 nummers van de Inforeeks per kalenderjaar. De Inforeeks is ook online beschikbaar op onze website: Reeds verschenen in de Inforeeks: nr. 1, oktober 2008, Voedsel. U kunt dit nummer nabestellen via info@de-nvr.nl. Voor dit nummer van de Inforeeks en de rubriek Eerste vrouwen op internet heeft de NVR gebruik gemaakt van materiaal dat ons door derden (veelal familie of bekenden van de eerste vrouwen ) ter beschikking is gesteld. Daarnaast is informatie en illustratiemateriaal gebruikt uit boeken, tijdschriften, kranten en van websites. Waar mogelijk is getracht rechthebbenden te achterhalen. Wie nog ergens recht op meent te hebben kan contact opnemen met de NVR. Redactie van dit nummer: Sandra Boes, communicatiemedewerker; Rosa Lindenburg, lid van de Commissie Maatschappelijke Participatie; Thécla van de Poel, lid van het bestuur van de NVR en penningmeester. Redactie-ondersteuning: Bep den Ouden, secretariaat NVR. Aan dit nummer werkten verder mee: Haseena Bakhtali, Elke Boerma, Caren van Egten, Ciska Griffioen, Ietske Jansen, Metta Kruijt, Anna van Marrewijk, Nanette Popken, Evelien Rijsbosch, Dieny Scheffer, Mieke van der Sluijs, Francine Thielen-Tonnaer, Tine van de Weyer. Vormgeving: BVD Buro voor Design, Den Haag; Druk: Drukkerij Aktief, Den Haag Benoordenhoutseweg BA Den Haag T + 31 (0) F + 31 (0) E info@de-nvr.nl W 2 NVR InfoReeks

3 verleden, het heden hebben ingezet om andere (jonge) vrouwen te stimuleren hun talenten te gebruiken en hun plaats in de maatschappij in te nemen. Door het houden van lezingen, geven van cursussen, via de krant of radio gaven ze hun boodschap door. U zult het lezen in de vaak ontroerende, persoonlijke verhalen. Vrouwen stimuleren is iets wat vandaag de dag nog steeds nodig is en gelukkig ook gebeurt. Als NVR zijn we o.a. actief met het bevorderen van de maatschappelijke participatie. Denk aan het meerjaren project Meer vrouwen in besturen, waarvoor we ons dit jaar met Water zoekt Vrouw richten op meer vrouwen in waterschapsbesturen. Maar we zien het ook bij congressen, workshops en themabijeenkomsten van lidorganisaties. Een duidelijk voorbeeld hiervan is het thema op het jubileumcongres van de vnva Arts in beeld, zij maakt het verschil, waar de eerste VAMP werd gekozen. Een ander voorbeeld: de verkiezing van Zakenvrouw van het Jaar. Zo maar enkele voorbeelden die aangeven dat er ook in 2008 en in de komende jaren eerste vrouwen zullen zijn. Laten we trots zijn op de geschiedenis en samenwerken om nu en in de toekomst onze pioniers ruimte en support te geven in het belang van de maatschappij en voor de rol van vrouwen. Eerste vrouwen moet een doorgaande reeks blijven. Dieny Scheffer, Voorzitter NVR Het begon met hen Eigenlijk begon het met hen, de zusjes Jacobs. Aletta Jacobs die als eerste meisje op de universiteit werd toegelaten om medicijnen te studeren en de eerste vrouwelijke arts was, en Charlotte Jacobs, haar oudere zus, die de eerste vrouwelijke apotheker was. Niet alleen zijn zij de meest bekende eerste vrouwen, maar beiden worden ook herinnerd als voorvechters van het vrouwenkiesrecht. De zusjes Jacobs kwamen uit een gezin van 11 kinderen, die bijna allemaal, jongens én meisjes, aangemoedigd door hun vader, gingen studeren. Zus Frederika is minder bekend, maar ook zij was een eerste vrouw: zij legde als eerste vrouw het middelbaar examen wiskunde en boekhouden af. Hieronder het verhaal van Aletta en Charlotte. Aletta Henriëtte Jacobs, eerste vrouwelijke student en arts. Sappemeer, 9 februari 1854 Baarn, 10 augustus 1929 Aletta Henriëtte Jacobs was de eerste vrouwelijke student in Nederland en ook de eerste vrouwelijke arts. Ze kan met recht een pionier genoemd worden: voor haar studie moest toestemming aan de minister gevraagd worden en bij haar artsexamen in Utrecht zeiden sommige hoogleraren onomwonden dat ze niets van vrouwelijke artsen moesten hebben. Ze vestigde zich na haar promotie in Groningen, als arts in Amsterdam. Het leek haar een goed idee om lid te worden van het leesmuseum waar ze boeken en tijdschriften kon raadplegen. Maar dat stuitte op weerstand, ook van vrouwen! Ze kwam overigens wel door de ballotage op grond van haar argumenten. In haar eerste praktijkjaren behandelde ze een Amsterdamse patriciërsvrouw voor een jarenlang bestaande, ernstige gynaecologische kwaal. Na het indienen van de rekening verweet de man haar dat zij als vrouw hem een even hoge rekening durfde sturen als een mannelijke arts. De man zei dat vrouwenarbeid toch niet even hoog gehonoreerd kon worden als mannenarbeid. Aletta vroeg of hij dan minderwaardige en dus goedkope hulp voor zijn vrouw had gezocht. Ze zei dat ze dacht dat hij in de eerste plaats goede hulp wilde hebben en daarom haar had gevraagd. Vervolgens zei ze dat hij blij mocht wezen dat ze als enige vrouwelijke dokter geen hogere rekening had ingediend. > vervolg pagina 4 NVR InfoReeks 3

4 Hoog in de lucht Hoog in de lucht was zij resoluter dan haar mannelijke collega s, maar van haar aanbod om als onderdeel van de luchtmacht deel te nemen aan de strijd, werd geen gebruik gemaakt. Het verhaal van Beatrix de Rijk, aviatrice van het eerste uur. Beatrix de Rijk, eerste vrouwelijke vliegenier. Soerabaja, 24 juli Den Haag, 18 januari 1958 Op 24 juli 1883 komt Beatrix de Rijk ter wereld in Soerabaja, Nederlands-Indië. Als dochter binnen de toplaag van deze kolonie, groeit zij er op met de mogelijkheid vele talenten te ontplooien. Beatrix leert paardrijden, tennis spelen, auto rijden en ziet er goed uit. Rond haar twintigste vertrekt zij naar de wereldstad Parijs. Daar vindt ze een passende betaalde baan die tot de verbeelding spreekt: mannequin van een beroemd modehuis. Om het geld hoeft zij niet te werken. De Rijk beoefent de ballonvaart en krijgt ook de smaak van het vliegen te pakken. Zij vestigt zich in het Noord Franse plaatsje Bétheny (Département Marne) en neemt vlieglessen bij Marcel Hanriot. Met resultaat: de Franse Aëroclub overhandigt haar op 6 oktober 1911 brevet nummer 652. Beatrix de Rijk koopt een eendekker van het type Depardussin 1910 om vliegdemonstraties te geven in tal van landen. Oostenrijk-Hongarije verklaart Servië de oorlog op 28 juli 1914 en met de oorlogsverklaring van Duitsland aan Rusland begint de Eerste Wereldoorlog. De Nederlandse re- > vervolg van pagina 3 Ze was een volhoudend vechter tegen misstanden zoals het verplicht blijven staan van winkelmeisjes. In haar latere jaren is ze vooral bekend geworden door haar niet aflatende strijd voor het vrouwenkiesrecht. Ze heeft gewonnen, zij het via de omweg van algemeen kiesrecht en alleen passief kiesrecht voor vrouwen. Door dr. Cisca Griffioen, Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen (VnVa). Melding: Elly Houtzager; Riet Smits, Delta Kappa Gamma Nederland; Fenny-An Wijnheimer, voorzitter VVAO, Eindhoven Charlotte Jacobs, eerste vrouwelijke apotheker. Sappemeer, 13 februari Den Haag, 31 oktober 1916 Charlotte ging eerst naar de handwerkschool en was behulpzaam in de huishouding van haar ongetrouwde broer Sam, die een apotheek had. In 1875 ging Charlotte ze was toen al 28 jaar naar de HBS, waar ze scheikundeles nam om in 1877 een deel van het hulpapothekersexamen af te kunnen leggen. Twee jaar later voltooide ze het hulpapothekersexamen. In 1881 studeerde zij, na praktische voorbereiding in de apotheek van broer Sam, als apotheker af aan de Universiteit van Amsterdam. Zij was daarmee de eerste vrouwelijke apotheker. Ik zie liever een dame met de breikous in de hand dan op mijn college, zei haar professor aanvankelijk, maar later accepteerde hij haar volledig als apotheker. Charlotte Jacobs kreeg een aanstelling als tweede apotheker in het Algemene Ziekenhuis in Utrecht. Inmiddels waren de broers van Charlotte en haar zus Frederika naar Indië gegaan. Charlotte wilde daar ook naar toe en op 1 maart 1884 vertrok ze naar Batavia, waar ze onmiddellijk in een apotheek kon gaan werken. Ze leerde de taal, verdiepte zich in de zeden en gewoonten en vooral in de tropische ziekten en opende na 6 jaar een eigen apotheek. Nederlandse meisjes die in de apotheek wilden werken konden solliciteren bij haar zus Aletta in Amsterdam. Naast haar werkzaamheden in de apotheek, spande zij zich in voor het vrouwenkiesrecht. Charlotte richtte de Vereniging voor Vrouwen Kiesrecht op. Door middel van deze vereniging probeerde ze ook het onderwijs voor Indische meisjes te verbeteren en gedaan te krijgen dat vrouwen werden toegelaten tot de opleiding voor Indische Artsen. Na 30 jaar trok ze zich terug uit haar apotheek en keerde terug naar Nederland, waar ze zich beijverde voor het vrouwenkiesrecht, en actief was in de Nationale Vrouwenraad en de Vredesbeweging. Een deel van de erfenis van Charlotte Jacobs is besteed aan de oprichting van een Studiefonds met haar naam, dat zowel Indische als Nederlandse meisjes in staat moet stellen een academische studie te volgen. Het fonds bestaat nog steeds en wordt beheerd door de VVAO. Bronnen: IIAV database, jaar Vrouwen in de Farmacie, Nederlandse Organisatie van Apothekers, Melding: Hanny van Lakwijk-Najoan, voorzitter Nederlandse Organisatie van Vrouwelijke Apothekers; A.D. de Stigter-Huising, VVAO, afdeling Amersfoort; Martine van der Wielen-de Goede, VVAO, afdeling Leiden; Karin Spoek, NOVA 4 NVR InfoReeks

5 gering verklaart zich neutraal. Teneinde die status te handhaven, volgt spoedig algehele mobilisatie van de dienstplichtige militairen. Beatrix woont dan nog in Frankrijk en biedt haar diensten aan: zij wil aan de strijd deelnemen als onderdeel van de Franse of de Nederlandse luchtmacht, met vliegtuig en al. Er wordt geen gebruik van gemaakt. Haar oude leermeester Hanriot memoreerde: Ik heb aan haar een zeer goede leerlinge gehad. Ze maakte op mij een resolutere indruk dan vele van mijn mannelijke leerlingen en had de technische kanten van het vak al vrij spoedig door. Na deze ervaring heeft Beatrix de Rijk niet meer gevlogen. Zij is tijdens de Eerste Wereldoorlog getrouwd en vertrok met haar man naar Nederlands-Indië. Daar was overigens, na wat scepsis al vóór de oorlog, op 30 mei 1914, de Proefvliegafdeeling tot stand gekomen. Reeds tijdens de mobilisatie zijn vrouwen ingezet om het potentieel van de luchttroepen te versterken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdween haar man spoorloos en is hun enige zoon gesneuveld. Beatrix de Rijk keerde terug naar Nederland, waar zij nog wel de oprichting mocht meemaken van een luchtmachtonderdeel voor vrouwen. Vanaf 1 november 1951 is de Luchtmacht Vrouwenafdeling (LUVA ) een feit. In 1953 wordt de luchtmacht een zelfstandig krijgsmachtonderdeel en verwerft het predikaat koninklijk. De overige structuurwijzigingen en het stapsgewijs verbeteren van de positie van vrouwen binnen het leger vonden plaats na het overlijden van pionierster Beatrix de Rijk. Zij stierf op 18 januari 1958 te Den Haag. Een nieuwsbericht in dagblad Het Vaderland maakt melding van haar slechte financiële situatie de laatste jaren. Anna van Marrewijk, VVAO, Delft Bronnen: nl.wikipedia.org; > artikelen > luchtvaart in nederland (1); Aviateurs van het eerste uur, Wim Schoenmakers en Thijs Postma op Een zware bres Wie zich verdiept heeft in de vrouwengeschiedenis, zoals wij in onze speurtocht naar Eerste vrouwen, weet dat de jodenvervolging een zware bres heeft geslagen in de Nederlandse vrouwenbeweging. Vele sterke vrouwen die pal stonden in de uitoefening van hun beroep, moesten niet alleen op last van de Duitse bezetter uit hun functie worden ontheven, maar werden vervolgens ook vaak opgepakt en afgevoerd naar een concentratiekamp. Vrouwen zoals Alida de Jong en Betty Biegel. Met hun verhaal eren we ook al die andere vrouwen van wie we nog zo veel hadden kunnen horen. Alida de Jong, eerste vrouwelijke bezoldigde vakbondsbestuurder. Amsterdam, 18 december 1885 Sobibor, 19 juli 1943 Alida de Jong, die als kind Aaltje werd genoemd, was voorbestemd om naaister te worden. Op 13- jarige leeftijd verliet ze de lagere school en ging in de leer als costuumnaaister. Erg gelukkig was ze er niet mee: Wat heb ik in die jaren, als ik s avonds doodop thuiskwam, dat costuumnaaien verwenst. De werkdagen waren lang, er moest geregeld worden overgewerkt, en vakantie had je alleen wanneer je werkloos was. In 1904 brak er op het atelier waar Aaltje werkte een arbeidsconflict uit. Aaltje en andere meisjes kozen partij voor een collega die ontslagen was nadat ze het voortdurende overwerk had doorgebriefd aan de Arbeidsinspectie. De naaistersvereniging Allen Eén steunde de meisjes en Aaltje meldde zich aan als lid van de bond. Al na twee maanden werd ze tot bestuurslid gekozen en kort daarna maakte ze deel uit van het landelijk hoofdbestuur. Aaltje werd Alida. Eind 1906 werd Alida de Jong lid van de SDAP en van de Sociaal-Democratische Vrouwenclub in Amsterdam. Alida s gezag groeide. Zij werd als spreekster naar voren geschoven, begon te publiceren, en vertegenwoordigde haar bond in de Algemene Vergadering van het Nederlands Vakverbond (NVV). Het was dan ook niet verwonderlijk dat Alida in 1912 als bezoldigd penningmeesteres in dienst trad van de Amsterdamse afdeling van de Bond in de Kleedingindustrie. Zij was de tweede bezoldigde bestuurder van de afdeling en de eerste vrouw met een bezoldigde bestuursfunctie in de Nederlandse vakbeweging. Enkele jaren later werd zij secretaris van de afdeling en in december 1920 trad zij toe tot het dagelijks bestuur van de bond. Vanaf 1925 stond Alida de Jong op de kandidatenlijst van de SDAP voor de Tweede Kamer. In 1931 werd ze uiteindelijk Kamerlid; ze was de derde sociaal-democratische vrouw in de Kamer en de eerste uit een arbeidersmilieu. In 1933 werd de Kamer echter ten gevolge van een kabinetscrisis ontbonden. De SDAP verloor 2 zetels en Alida verdween uit de Kamer. Ze werd weer fulltime vakbondsbestuurder. In 1935 werd Alida in de Amsterdamse gemeenteraad gekozen. In mei 1937 werd ze wederom Kamerlid. Zowel in de gemeenteraad als in de Kamer zette zij zich vooral in voor arbeidsduurverkorting. > vervolg op pagina 6 NVR InfoReeks 5

6 In augustus 1940 werden 15 vakbondsbestuurders van het NVV door het, door de Duitse bezetters aangestelde, hoofd van het NVV, ontslagen. Toen Alida dat hoorde verklaarde zij zich onmiddellijk solidair en diende haar eigen ontslag in. Het bleek niet nodig want haar ontslagbrief lag inmiddels al op de mat bij haar thuis. In november 1940 werden alle Joodse leden van gemeenteraden geschorst. De Tweede Kamer had op 10 mei 1940 voor t laatst vergaderd. Alida was werkloos. Op zondag 20 juni 1943 werden Alida en haar zus tijdens de grote razzia in Amsterdam-Zuid opgepakt. Zij werden op transport gezet, eerst naar Westerbork en later naar Sobibor waar zij beiden werden vergast. Bron: Alida de Jong, een vakbondsvrouw van voor de oorlog, Peter-Paul de Baar, uitgave vrouwenbond FNV en Alida de Jongschool. Melding: Tineke van der Kraan, FNV Vrouwenbond, Amsterdam. Dr. Rebekka Aleida Biegel, eerste vrouwelijke directeur psychotechnisch laboratorium PTT. Groningen,1886 Westerbork, 1943 Op 17 december 1928 zette de toenmalige directeur-generaal van de PTT, dr.ir. M.H. Damme, in een brief aan de Minister van Verkeer en Waterstaat uiteen waarom hij een psychotechnisch adviseur wilde aanstellen. Op 15 maart 1929 werd dr. Rebekka Aleida Biegel op proef aangesteld. Rebekka Biegel - roepnaam Betty - kijkt rond in het bedrijf, houdt lezingen om de psychotechniek te introduceren en verricht onderzoek naar de mogelijke toepassingen ervan in het PTT-bedrijf. Er wordt een onderzoek ingesteld om administratieve medewerksters bij de telefoonincasso te selecteren met behulp van psycho-technische methoden. 124 meisjes die in aanmerking wilden komen voor die functie worden aan een test onderworpen. Het blijkt een succes: wanneer uit een grotere groep een kleinere groep moet worden geselecteerd, heeft het zin door een intelligentietest een rangorde op te stellen, aldus het rapport over de test. En bovendien: wanneer men de kandidaten aanneemt die hoog op de lijst staan, heeft men meer kans tevreden te zijn over hun prestaties. Betty Biegel werd op 1 juni 1930 toegevoegd aan de staf van de directeur-generaal. Daarmee werd ze de eerste directeur en dus ook de eerste vrouwelijke directeur van het psychotechnisch laboratorium van de PTT. In de tien jaar dat Betty bij de PTT werkte, richtte zij een goed functionerend laboratorium op, waar enige duizenden mensen aan een psychotechnisch onderzoek werden onderworpen. Ze ontwikkelde een training voor radiotelegrafisten, die jaren gebruikt zou worden door het Nederlandse leger en de marine, en verrichtte daarnaast ergonomisch werk, waaronder een onderzoek naar de optimale vorm van hoofdtelefoons. Als directeur gaf ze tevens leiding aan de medewerkers van het psychotechnisch laboratorium. Betty Biegel ging bij het construeren van testen uit van twee principes: de test moest kwantitatief van aard zijn en met de test moesten zo complex mogelijke gedragingen gemeten worden. Met deze uitgangspunten stond zij tamelijk alleen in de Nederlandse psychologenwereld. Betty Biegel had het bij de PTT niet makkelijk. In besprekingen kon zij stevig van zich afbijten. s Avonds reageerde zij zich af door sprookjes te schrijven, waarin personen die haar dwars zaten, herkenbaar voorkwamen. In 1940 werd Betty buiten dienst gesteld op grond van de Duitse maatregelen ten aanzien van joden; in 1941 werd ze ontslagen. In 1943 pleegde ze op 56-jarige leeftijd in kamp Westerbork zelfmoord. Bron: Van Psychotechniek tot Sociaal-Wetenschappelijk onderzoek, 50 jaar sociaal-wetenschappelijke activiteiten bij de PTT, Albert Poiesz, juli 1980; www. barkhuis.nl, Rebekka Aleida Biegel, een vrouw in de psychologie, A.C. Rümke, Barkhuis Publishing, Eelde Melding: Paula Goossens Gericht op huisvrouwen Of het nu nog steeds zo is valt te betwijfelen, maar in de 20 e eeuw, en zeker in de eerste helft daarvan, werd het voeren van een huishouding gezien als vakwerk waarvoor je moest leren en werden huisvrouwen als een serieuze en belangrijke doelgroep gezien. Hieronder het verhaal over twee vrouwen die zich in hun beroepsuitoefening op huisvrouwen richtten. De een om van meisjes, met name op het platteland, goede huisvrouwen te maken en de ander om vrouwen bij het voeren van hun huishouding te ondersteunen met voorlichting over de kwaliteit van levensmiddelen. Theda W. S. Mansholt, eerste vrouwelijke directeur van de Rijksschool voor Landbouwhuishoudonderwijs. Meeden, 28 juni 1879 Arnhem, 7 december 1956 Theda Mansholt groeide op als boerendochter in een bekende progressieve familie in de Westpolder in het noorden van Groningen. Haar vader, afkomstig uit Noord Duitsland, vestigde zich in 1866 als boer 6 NVR InfoReeks

7 in Nederland. Hij was behalve pionier bij het ontwikkelen van nieuw land, actief op sociaal en politiek gebied en bevriend met Multatuli en Domela Nieuwenhuis. Theda volgde de opleiding tot huishoudlerares in Groningen en Nijmegen. Van 1909 tot 1913 was zij lerares aan de 2-jarige zomercursus voor meisjes aan de Rijkslandbouwwinterschool in Veendam, een eerste initiatief voor onderwijs aan meisjes ten plattelande. In 1910 kreeg Theda Mansholt een regeringsopdracht voor een studiereis naar Denemarken en Noord Duitsland, om daar het onderwijs aan boerendochters te bestuderen. Het resultaat was o.m. de oprichting van de Rijksschool voor Landbouwhuishoudonderwijs op het landgoed Rollecate in Den Hulst (Overijssel) in Theda werd de eerste directrice evenals later van Nieuw-Rollecate in Deventer. Naast directrice was zij docent Koken en Voedingsleer, Methodiek en Huishoudelijk beheer. Ook internationaal was Theda Mansholt actief. Zij hield voordrachten in het buitenland en maakte studiereizen naar congressen. Zo verzorgde zij op het vijfde Internationale Congres voor Huishoudonderwijs in 1934 te Berlijn de Nederlandse bijdrage over de noodzakelijkheid van een wetenschappelijke organisatie in de huishouding in het belang van de vrouw. Het landbouwhuishoudonderwijs was van groot belang voor de ontwikkeling van het platteland. Begin vorige eeuw gingen wetenschappelijke inzichten een rol spelen, zoals de ontdekking van bacteriën en vitaminen. Voor huisvrouwen was dit vaak verwarrend, wat moesten zij daar mee? Die dingen zouden overal aanwezig zijn, maar ze waren nergens te zien. De opleiding tot huishoudlerares was ook van belang om opgedane kennis op het platteland te behouden. Sommige meisjes van de betere families gingen na de HBS naar de universiteit, waar ze vaak een mooie stadse meneer tegen kwamen, en zo verloren gingen voor het platteland. Theda Mansholt was een vooruitstrevende en strijdbare vrouw. Zo doorbrak zij nogal eens de traditie van de vergaderingen met louter mannelijke sprekers, door het woord te voeren over zaken die zij belangrijk vond. In 1941 ging Theda Mansholt met pensioen. Zij was officier in de Orde van Oranje Nassau. In 1951 werd de huishoudschool in Haren naar haar vernoemd. Elke Boerma, Stichting Zij Hij in Beeld, Annen Bronnen: Een half miljoen boerinnen in de klas. Landbouwhuishoudonderwijs vanaf Margreet van der Burg, De Voorstad Heerlen 1988; Het landbouwhuishoudonderwijs in Nederland, ontstaan, ontwikkeling en betekenis ,Greta G. Smit, Staatsuitgeverij s Gravenhage, 1966; Vrouwen van het land. Anderhalve eeuw plattelandsvrouwen in Nederland. Red. Fransje Backerra, De Walburg Pers 1989; Jubileumboek. Rollecate 75 jaar in beweging, Uitg. Nieuw Rollecate, Rijkshogeschool IJsselland, 1989; De Westpolder, 125-jaar Dr. Hilde Krips-van der Laan, Profiel Uitgeverij Bedum, 2000; De lokroep van de spinazie-academie, Jantien de Boer, Nieuwsblad van het Noorden, 4 februari Ir. Anna Ernestine Maria Bosch, eerste vrouwelijke directeur Keuringsdienst van Waren. Den Bosch, 14 augustus maart 1983 Anna Bosch werd al jong aangetrokken door de scheikunde. Op het gymnasium, dat zij voltooide in Den Haag, wist zij al dat haar toekomst in de scheikunde lag; dat labyrint van buisjes, slangen en vlammetjes boeide haar. Zij koos de Delftse studierichting, vanwege haar op de praktijk gerichte aard. Later kwam dat haar goed van pas voor het praktische werk bij de Keuringsdienst van Waren in Breda, waar zij als scheikundige in 1923 haar eerste aanstelling kreeg. De Keuringsdienst van Waren is een voormalige*) overheidsinstantie die toezicht hield op de veiligheid van producten. Hoewel al enkele eeuwen diverse gemeenten zogenaamde keuren hadden om ziekmakende producten en vuil water of melk van markten te weren, werd de eerste echte Keuringsdienst van Waren in Rotterdam in 1893 opgericht. Na Rotterdam volgden andere steden. Aanvankelijk bestonden er geen normen voor waren en hygiëne, maar In 1919 traden de Warenwet en een aantal Warenwetbesluiten in werking, waarin kwaliteitseisen werden vastgelegd. In 1936 werd Anna Bosch bij een reorganisatie van de dienst overgeplaatst naar Utrecht, eerst nog als scheikundige, daarna als onderdirecteur. In 1954 werd zij directeur en daarmee de eerste vrouwelijke directeur bij de Keuringsdienst van Waren. In die tijd waren er nog keurmeesters in de buitendienst die er al heel vroeg in de ochtend op uit trokken met het oog op het nemen van proeven in de melkfabrieken en alle mogelijke plaatsen inspecteerden waar zich maar levensmiddelen bevonden. De meegebrachte monsters werden op de dienst in het laboratorium onderzocht. Anna Bosch heeft zich in haar lange loopbaan bij de keuringsdienst van Waren met name bekommerd om de voorlichting aan huisvrouwen. De meeste huisvrouwen weten vaak niet waar op ze letten moeten. Daarom spreek ik erover voor de radio. Daarom ook liet Anna Bosch zich met enige regelmaat interviewen voor damesbladen als Beatrijs, katholiek weekblad voor de vrouw, en Moeder, het vakblad voor moeders. Zij hield de huisvrouwen voor dat ze moesten letten wat er op de etiketten op produkten staat. Een advies dat ook nu weer opgeld doet nu we gelukkig steeds meer gericht zijn op het kopen van duurzame en fair trade produkten. Anna was lid van de Huishoudraad, van het Instituut tot voorlichting bij Huishoudelijke Arbeid, en van het College van Directeuren van Keuringsdiensten. Ook was zij lid van de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen en van de VVAO. Bronnen: Moeder, het vakblad voor moeders, januari 1955; Beatrijs, katholiek weekblad voor de vrouw, october 1954; en knipsels uit het Utrechts Katholiek Dagblad, januari 1954, de Nieuwe Rotterdamse Courant, februari 1954, en het Algemeen Handelsblad, mei Melding: Lucie Bosch-Strating, Voorburg, nicht van Anna Bosch *) Inmiddels is de Keuringsdienst van Waren opgegaan in de Voedsel- en Waren Autoriteit. NVR InfoReeks 7

8 Op pad met een zwarte bouvier Nog steeds zijn belastinginspecteurs niet de meest geliefde mensen, maar voor hun veiligheid hoeven ze niet te vrezen. Al jaren is er nauwelijks of geen contact meer tussen de belastinginspecteur en de belastingplichtige. Dat was vroeger anders, toen ging er een, als politiehond getrainde, bouvier mee als de inspecteur bij mensen thuis de boeken ging controleren. Voor de eerste vrouwelijke belastinginspecteur was het soms best gevaarlijk werk. Jeannette Cornelia Houwink, eerste vrouwelijke belastinginspecteur Zwolle. 16 december maart 1989 Uit de verhalen van de familie is op te maken dat mijn oma de eerste vrouwelijke belastinginspecteur was. Het gaat om Jeannette Houwink. Ze kwam met 17 jaar van het gymnasium en ging rechten studeren in Groningen, waar ze in korte tijd afstudeerde. In haar functie als belastinginspecteur moest ze bij mensen thuis boeken controleren. Omdat dat soms gevaarlijk was, had ze altijd een zwarte bouvier bij zich, die ze getraind had als een politiehond. Verder is ze ook procureur-generaal geweest. Mijn oma was ook schrijfster van ongeveer 8 boeken; het oudste boek dat ik van haar heb is uit Dit is echter zeker niet haar eerste boek *). Ooit heeft ze in een encyclopedie gestaan: iets waar ze heel trots op was. Samen met haar vriendin Nel Tibout zat mijn oma in het bestuur van Pro Juventute. Nel Tibout ( ) was kinderpyschiater en oprichtster en leidster van het eerste Medisch Opvoedkundig Bureau te Amsterdam (1928), toen nog Consultatiebureau voor Moeilijke Kinderen. Mijn oma is tweemaal getrouwd geweest. Ze is gescheiden van mijn opa, H.W.O. ten Cate, van wie ze 3 kinderen kreeg. Daarna is ze getrouwd met J.G. van der Corput, hoogleraar wiskunde (en promotor van mijn vader). Van hem kreeg ze geen kinderen meer. Nanette Popken, Castricum, VVAO *) Via Google is Jeannette Cornelia Houwink terug te vinden als schrijfster van thrillers onder het pseudoniem Herbert Gabriel. (Redactie) De eerste na de eerste Vrij breed is bekend dat Truus Smulders-Beliën de eerste vrouwelijke burgemeester was. Zij werd in 1946 burgemeester van West-, Oost- en Middelbeers. Toch staat ook Christina Maria des Bouvrie, die in 1964 benoemd werd tot burgemeester van Leersum, te boek als de eerste vrouwelijke burgemeester. Herhaaldelijk is zij om die reden geinterviewd door kranten en damesbladen. Christina Maria des Bouvrie, eerste benoemde vrouwelijke burgemeester. 10 juli februari 2008 De ratio achter deze twee eerste vrouwelijke burgemeesters is waarschijnlijk gelegen in het feit dat het om twee totaal verschillende perioden gaat voor wat betreft de procedure van burgemeestersbenoemingen. Truus Smulders werd benoemd nadat haar man, die burgemeester was van West-, Oost- en Middelbeers, in de oorlog was omgekomen. Het ambt van burgemeester was in die gemeente al meer dan 100 jaar in handen van de familie Smulders. Het lag dus in de lijn dat iemand uit die familie benoemd zou worden. Ten tijde van de benoeming van Christina des Bouvrie speelden familiebanden geen 8 NVR InfoReeks

9 Hoog in de wind Het dorpje Horn vlakbij Roermond heeft twee molens, de Welvaart en de Hoop. Beide molens zijn nu in het bezit van de gemeente Horn en in de 70-er jaren gerestaureerd. De Hoop is als molen uniek, de enige zestienkanter van Nederland. Uniek was ook een van z n laatste bewoners: Op 25 juli 1951 kopte de Gazet van Limburg: Op De Hoop woont de enige molenaarster van West-Europa. Agnes Maria Sophia Vermeulen, eerste vrouwelijke molenaar. 29 april oktober 1995 Een paar kilometer van Roermond ligt het dorpje Horn. Daar staat een muisgrijze molen met witte wieken en een met leisteen bedekte romp. Die romp heeft zestien smalle kanten. Het is de enige zestienkanter van ons land, gebouwd in In 1949 overlijdt molenaar, eigenaar Jan Michiel Hubert van de Voort. Doordat zijn gezondheid vele jaren nogal instabiel was, werd zijn vrouw Agnes Vermeulen zijn vaste maat bij het werk op de molen en zo maakte zij zich de kneepjes van het vak eigen. Na het overlijden van haar man besloot ze zelfstandig de molen te bedienen. Dat was de moeilijkste tijd, zei ze jaren later tegen Bibeb, die een artikel schreef voor Vrij Nederland. Toen maalden we nog met de wind. Dat is een vak op zichzelf. Je moet kunnen horen of er wind komt en wat de wind wil. Dat is net als t luisteren naar muziek. Het werk van Agnes Vermeulen oogstte veel waardering in de beroepswereld van molenaars en dat bleef ook daarbuiten niet Je moet kunnen horen of er wind komt en wat de wind wil. onopgemerkt. Op 7 maart 1952 ontvangt zij het Certificaat van Verdienste en een artikel met foto verschijnt in De Molenaar. Als het weekblad Margriet afreist naar Horn is dochter Betsy inmiddels ook ingewijd in de geheimen van het vak en in het Margrietnummer van 27 september 1952 verschijnt het artikel: Hei molentje, molentje hoog in de wind. Op het gedachtenisprentje van Agnes Vermeulen staat te lezen: De verantwoordelijkheid voor haar gezin en het letterlijk draaiende houden van de windmolen De Hoop hebben haar gemaakt tot de vrouw die zij was: zakelijk, kordaat, betrokken bij wat er in haar omgeving gebeurde en ruimdenkend. Francine Thielen-Tonnaer, commissie Duurzame Ontwikkeling NVR Bronnen: Pierre van de Voort, zoon Agnes Vermeulen (mondeling); Deel 1: Tussen Welvaart en Hoop, auteur Drs. Godfried C.M. Egelie, uitgave Molenstichting Limburg; BIBEB in Holland, 1965, uitgeverij: A.W. Bruna en Zoon, Utrecht; nl/nederland. rol meer in de sollicitatie- en benoemingsprocedure van burgemeester. Hieronder het verhaal van Christina des Bouvrie. Op onze website vindt u in de rubriek Eerste vrouwen uiteraard ook het verhaal van Truus Smulders. Christina Maria des Bouvrie nam na haar rechtenstudie aan de Universiteit van Amsterdam allerlei baantjes aan, zo was zij secretaresse, gaf bijlessen en deed verkeerstellingen. De crisisjaren waren net begonnen. In 1937 trouwde zij met F.B. s Jacob en tijdens de oorlog kreeg zij drie kinderen. Direct na de oorlog werkte Christina voor Volksherstel en later werd zij hoofd van de afdeling Rijvergunning voor het Regeringsdirectoraat voor Motorvoertuigen. Zij besliste over wie wel en wie niet een auto mocht aanschaffen: artsen wel, handelsreizigers niet. Inmiddels was zij lid van de VVD geworden en voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen, afdeling Wassenaar. In 1958 werd zij gekozen tot raadslid van Wassenaar en vervolgens tot (eerste vrouwelijke) wethouder. In 1964 werd zij benoemd tot eerste vrouwelijke burgemeester van Leersum. Haar benoeming verliep niet geheel vlekkeloos. Minister Toxopeus (VVD) had haar in februari 1964 al voorgedragen aan de Koningin, maar zij mocht niets zeggen hierover, omdat de PvdA per sé ook een vrouwelijke burgemeester wilde benoemen. Aangezien er geen geschikte kandidaten solliciteerden, moest er tot oktober 1964 gewacht worden met de bekendmaking van de benoeming. Toen was er een vrouwelijke PvdA burgemeester voor Geldermalsen gevonden. Samen kwamen zij in het Staatsblad te staan. Uiteraard vond mijn moeder altijd dat zij de eerste was. Metta Kruijt-s Jacob, Voorburg, dochter van Christina des Bouvrie NVR InfoReeks 9

10 Een beroep dat je niet hebt, maar dat je bent, een leven lang Ze heeft als vrouw niet hoeven vechten om predikant te worden, het enige dat haar destijds duidelijk werd is dat zij theologie moest gaan studeren. Van daaruit heeft haar loopbaan zich min of meer vanzelf ontwikkeld. Het verhaal van Ietske Jansen, de eerste vrouwelijke predikant in de Nederlands Hervormde Kerk. Ietske C. Jansen, eerste vrouwelijke predikant in de Nederlands Hervormde Kerk. 19 november 1922 Het was in het geheel niet mijn bedoeling om predikant te worden. Ik studeerde Physische Geografie in Utrecht, een interessante studie. Maar op de een of andere manier kriebelde het in mij dat ik Theologie moest gaan studeren. Ik zou dan staatsexamen gymnasium-α moeten doen, want ik had op het Lyceum HBS B gedaan. Ik verzette mij nog een tijd lang, maar tenslotte heb ik toegegeven. Toen had ik vrede. In mijn familie kwamen sedert 1747 geen predikanten meer voor. Het was dus bepaald geen traditie. Toen ik de theologische studie beëindigd had, was het in de Hervormde Kerk, waar ik lid van was, nog niet mogelijk dat vrouwen predikant werden. Ik ben toen eerst bij de Algemene Maatschappij voor Jongeren (AMVJ) in Amsterdam onder jongeren werkzaam geweest. Van daaruit een jaar in Zweden en vervolgens deed het vormingswerk een beroep op mij, op De Haaf in Bergen, een fraai gebouw, nog ontworpen door architect De Bazel. Ds. J.H. Klein Wassink, predikant in algemene dienst in Noord Holland, was daar voorzitter van het bestuur. Ik onderhield o.a. de PR met Noord Hollandse gemeenten ten noorden van het IJ. Vooral het vormingswerk deed mij toegroeien naar het predikantschap. Je had dan dikwijls intensief pastoraal contact met cursisten, maar als zij weer vertrokken waren, had dat geen vervolg. Zo raakte ik er van overtuigd dat je het beste daar kon wonen en werken waar de mensen woonden en werkten. Juist toen kreeg ik het verzoek om als vicaris de predikant in Retranchement (Zeeuws Vlaanderen) waar te nemen, die een jaar als legerpredikant dienst deed. Beter had ik het niet kunnen treffen. De mensen daar waren opgeruimd en welwillend. Je kon er alle beginnersfouten maken zonder dat het je kwalijk werd genomen. De functie van vicaris hield in dat je al het gewone predikantswerk deed, alleen mocht je geen sacramenten (Doop en Avondmaal} bedienen. Daarvoor kwam dan een collega, met wie ik meest samen de dienst leidde. Daarna volgde het verzoek van Ds. Klein Wassink om als vicaris in Krommenie in de Zaanstreek te functioneren. Ik werd daar met mijn neus op het richtingen-vraagstuk geduwd, wat uiteindelijk, al weer jaren later, tot een samenvoeging heeft geleid van de vrijzinnige gemeente en de rechtzinnige evangelisatie. Na de periode dat mijn hulp daar gewenst was, vroeg Ds. Klein Wassink of ik als vicaris naar de Zeevang, het gebied tussen Edam, Purmerend en Hoorn, wilde gaan. Dat gold als een bij uitstek buitenkerkelijk gebied. De kerkgang in de betreffende dorpen bleef beperkt tot enkele zielen. Voor mij was dat geen bezwaar. Niet zozeer aantallen, maar dàt er mensen waren gold voor mij als belangrijk. Juist toen nam de Synode van de Hervormde Kerk het besluit dat in absolute noodgevallen, als er geen predikant voor een gemeente te vinden was, een vrouw die daar toe bereid was als predikant beroepen kon worden. Het Pastoraal Verband De Zeevang gold als zo n gebied. Ds. Klein Wassink maakte de zaak aanhangig en zo heeft hij mij op 20 september 1959 als eerste vrouwelijke predikant in de Hervormde Kerk in het ambt bevestigd. In Middelie, een van de dorpen in de Zeevang, leerde ik mijn voorganger kennen, die daar nog woonde. Na de dood van zijn vrouw groeide het contact tussen ons beiden en dat heeft er toe geleid dat wij samen gingen wonen. Ook naar mijn volgende gemeente, in West Friesland, ging hij mee. We hebben daar gelukkige jaren gehad. Typisch voor de vrijzinnigheid van de Noord Hollanders is dat zij dat allemaal best vonden: Nou Dominee, dan bent u niet alleen! In 1981 is hij overleden. Middelie is nog in 2 andere opzichten een notoir dorp voor mij. Mijn voorvader, Johannnes van den Broek, bleek juist daar van predikant geweest te zijn. Ik heb dat in de kerkelijke notulen teruggevonden. En bovenal: in Middelie heb ik de eerste Doop door een vrouwelijke predikant bediend. Dat ging niet zonder slag of stoot. Toen ik bij het doopvont stond, bleek dat de koster verzuimd had daar water in te doen. De dienstdoende vrouwelijke diaken is toen gauw bij de boer aan de overkant water gaan halen. Ondertussen speelde de organist en zongen wij nog een lied. Daar kwam onze diaken terug mét een kannetje water. Op dat kannetje bleek te staan: Voor huishoudelijk gebruik. Met het water uit dat kannetje is toen evengoed op stijl- 10 NVR InfoReeks

11 volle wijze de eerste Doop door een vrouwelijke predikant verricht. Na mijn emeritaat ben ik weer in Amsterdam gaan wonen, waar ik wat hand en spandiensten verrichtte in de Westerkerkgemeente. Nu woon ik met veel genoegen in Driebergen in een Serviceflat. Niet meer als predikant, maar m.i. behoort het predikantschap tot die beroepen, die je niet hebt maar die je bent, een leven lang. Zo blijft dat ook hier functioneren. Het moge duidelijk zijn, dat ik als vrouw niet heb hoeven vechten om predikant te worden. Dat was ook niet mijn doel. Het enige dat mij destijds duidelijk werd was, dat ik theologie moest gaan studeren. Van daaruit heeft mijn loopbaan zich min of meer vanzelf ontwikkeld. Ietske Jansen, Driebergen Melding: Marina Marijnen, Soroptimistclub Zeist e.o. Vrouwen in een mannenwereld Een politiekorps en een mannengevangenis, het zijn bij uitstek werelden met een van oudsher machocultuur. Inmiddels hebben de vrouwen echter ook in deze wereld hun intrede gedaan. Dat verliep niet altijd zonder moeilijkheden getuige de verhalen van Haseena Bakhtali en Mieke van der Sluijs. Haseena Bibi Bakhtali, eerste politievrouw met een kleurtje in de regio Utrecht. 15 januari 1960 Ik was de eerste politievrouw met een kleurtje in de regio Utrecht. De selectie verliep voorspoedig op de sporttest na. Ik kreeg een herkansing en ging keihard trainen; ik was ontzettend gemotiveerd. Na een half jaar slaagde ik met vlag en wimpel voor de sporttest. Per 1 januari 1987 werd ik eerst agent van politie, later hoofdagent. Mijn verwachting als beginnend politieagent was dat de burgers er moeite mee zouden hebben om mij te accepteren in het uitoefenen van mijn functie. Ik wist niet of ze wel naar mij zouden luisteren, want een kleine donkere vrouw in een politieuniform, dat was nog niet eerder vertoond in Utrecht. Het tegendeel was waar. Hoewel ik tijdens de surveillance regelmatig ongegeneerd van top tot teen werd bekeken, alsof ik een alien was, heb ik in mijn politieoptreden nooit bijzondere problemen ondervonden. Het accepteren van mijn autoriteit verliep vrij soepel. Binnen de politieschool en later binnen het korps was dat een ander verhaal. Mijn klasgenoten en collega s hadden duidelijk meer moeite om aan mij te wennen. In die tijd hadden ook blanke vrouwen het niet makkelijk in de machocultuur van de politie, en het aantal gekleurde politiemannen in de gehele regio was nog op de vingers van een hand te tellen. Het was achteraf dus niet zo gek dat ik het niet makkelijk heb gehad. Maar het was een gegeven waar ik niet op had gerekend en niet goed op was voorbereid. Wat later ook een rol speelde was dat ik hogere ambities had. Ik wilde inspecteur worden. Ik voldeed aan de toelatingseisen, had mijn Atheneum diploma op zak, een paar jaar Psychologie gestudeerd en ik was hoofdagent geworden. Achteraf moet ik toegeven dat ik wel heel naïef ben geweest om te denken dat mij die opleiding en positie zonder meer zouden worden gegund. In de ogen van velen was mijn wens gewoon absurd: inspecteurs en hoger zijn halve heiligen binnen het korps. Ik werd in mijn ambities dan ook danig gefrustreerd door collega s uit alle lagen van de organisatie: wat dacht ik wel niet van mezelf. Ik ben tijdens mijn loopbaan twee keer zwanger geworden en heb mijn baby-zoontjes zelf gevoed. Frappant is dat ik daarover - omdat ik tijdens de lunchpauze naar de crèche ging om mijn kind te voeden - commentaar kreeg van een vrouwelijke collega - zelf ook moeder - die mij de bijnaam zeug had gegeven. Niet dat de mannen mij zo steunden, maar om van een vrouw zo n reactie te krijgen was zwaar teleurstellend. Dat ik het uiteindelijk, als pionier, toch 20 jaar heb kunnen volmaken in de executieve dienst, vind ik in alle bescheidenheid een behoorlijke prestatie, waar ik met trots op terugkijk. Ik ben gestopt per 1 januari 2007, omdat ik in 2006 werd gevraagd om op de kieslijst van de PvdA te staan voor de gemeenteraadsverkiezing en vervolgens met voorkeurstemmen ben gekozen tot raadslid. Daarnaast heb ik nog een parttime-baan als welzijnswerker. Haseena Bibi Bakhtali, PvdA Vrouwen, Nieuwegein Het accepteren van mijn autoriteit verliep vrij soepel NVR InfoReeks 11

12 Vrouwen in een mannenwereld Mieke van der Sluijs, eerste vrouwelijke directeur van een huis van bewaring voor mannelijke gedetineerden, 25 januari 1945 Na mijn opleiding, eerst gymnasium en daarna de studie Nederlands Recht, ben ik op 1 september 1972 als directielid-inopleiding begonnen bij de Directie Gevangeniswezen van het Ministerie van Justitie, met als eerste standplaats het huis van bewaring in Groningen. Na opleidingsstages in Veenhuizen, de Dr. S. van Mesdagkliniek, de gevangenis in Winschoten en de open inrichting in Almelo, werd ik benoemd tot adjunct-directeur bij de gevangenis in Scheveningen, gevolgd door een benoeming in dezelfde functie in het huis van bewaring aldaar en in de Bijlmerbajes te Amsterdam. In 1986 werd ik -als eerste vrouw- directeur van een huis van bewaring voor mannelijke gedetineerden, onderdeel van de Bijlmerbajes. De departementsleiding had me in die tijd te verstaan gegeven, dat er van me werd verwacht dat ik eens mee zou solliciteren op een directeursfunctie. Ik blaakte niet van zelfvertrouwen, hoewel ik wel dacht, dat ik net zo n goede directeur zou kunnen zijn als de mannelijke collega s om me heen, zo niet een betere. Toen diende zich de vacature in Amsterdam aan in de inrichting waar ik al werkte. Het personeel tekende massaal een handtekeningenlijst, waarin het departement werd verzocht mij, zonder verdere procedure, te benoemen. Ik werd op het ministerie ontboden, waar mij de vraag werd gesteld of ik zelf achter die handtekeningenactie zat. Quod non. Er volgde een reguliere sollicitatieprocedure, waaruit mijn benoeming alsnog voortkwam. Ik ben tot 1991 directeur geweest. Vóór mijn indiensttreding in 1972 moest ik een test ondergaan bij de Rijks Psychologische Dienst in Den Haag. Of die uitwees dat ik geschikt was voor een directiefunctie bij het gevangeniswezen kon men toen niet vaststellen, omdat er nog geen vrouwen in die functie in dienst waren. Ik moest t maar proberen. Het leek de departementsleiding wel goed, dat er ook vrouwen in de strafinrichtingen gingen werken. Ik ben er 19 jaar gebleven. Als jonge vrouw was ik in de strafinrichtingen een zeldzaam verschijnsel, hetgeen wel eens tot moeilijkheden met opdringerige gedetineerden heeft geleid. De verzuchting van een hoge leidinggevende op het departement, dat ik maar moest zorgen dat ik 50 en moddervet werd, dan zou t wel over zijn, is me altijd bijgebleven! Bijzondere maatregelen om mij daartegen te beschermen werden niet overwogen, laat staan genomen. Of het moest zijn - in 1972, kort na mijn aantreden - het aanbod om over een vuurwapen te kunnen beschikken. Dat heb ik afgeslagen. Mieke van der Sluijs, VVAO, afdeling Friesland Vrouwelijke professoren Algemeen bekend is dat de plantkundige Johanna Westerdijk de eerste vrouwelijke hoogleraar was in Nederland (1917). In de rubriek Eerste vrouwen op de website vindt u informatie over haar en over de vele vrouwelijke hoogleraren die haar volgden, en ook de eerste vrouwelijke hoogleraar waren in hun vakgroep. Vrouwen die doceerden aan een universiteit en daarmee de hoogste rang vervulden, en gerechtigd waren om de titel professor te voeren. Hieronder het verhaal over twee eerste vrouwelijke hoogleraren van deze tijd: professor van Egten en professor Knoppers. Caren A. van Egten, eerste vrouwelijke hoogleraar accountancy. 15 oktober 1958 Op 1 mei 1997 werd Caren van Egten benoemd tot hoogleraar Bestuurlijke Informatieverzorging/Administratieve Organisatie, verbonden aan de vakgroep Accountancy van de Faculteit der Economische Wetenschappen en Econometrie van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Tegenwoordig is dat de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde. Van alle kanten is er hard gewerkt om deze benoeming mogelijk te maken. Omdat er twee zeer goede kandidaten waren is de functie uiteindelijk gesplitst in twee aanstellingen van elk 0,3 fte in plaats van één aanstelling van 0,6 fte. Dat kon ook want beide kandidaten hadden hun hoofdfunctie bij één van de grote accountantskantoren. Van Egten hield haar oratie op 21 november De titel van de oratie was Bestuurlijke Informatieverzorging. Over vormen, maken en bereiken. De dag van de oratie was een ware feestdag. Wat dat betreft zijn universiteiten met hun rituelen en mores buitengewoon inspirerende instellingen. Mijn loopbaan heeft een zeer mooi vervolg gekregen. Op dit moment ben ik partner bij PricewaterhouseCoopers Advisory Public Sector, ben ik als voorzitter verantwoordelijk voor de postgraduate opleiding tot controller in de publieke en non-profitsector en ben ik toezichthouder bij de Universiteit Utrecht, het Kadaster en het Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+. Caren van Egten Melding: Evelyn van Royen, Soroptimistclub Hilversum 12 NVR InfoReeks

13 Annelies Knoppers, eerste vrouwelijke bijzonder hoogleraar pedagogiek en didactiek van de lichamelijke opvoeding en de sport aan de Universiteit Utrecht Annelies Knoppers werd in Nederland geboren, maar emigreerde in haar prille jeugd naar Canada. Zij studeerde sportsociologie in de Verenigde Staten waar ze ook vele jaren in die discipline werkzaam was. Sinds 1994 is Annelies Knoppers als universitair hoofddocent verbonden aan de Utrechtse school voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap en bijzonder hoogleraar pedagogiek en didactiek van de lichamelijke opvoeding en de sport aan de Universiteit Utrecht. Zij sprak op 15 november 2006 haar oratie Wat brengt sport teweeg uit. Haar specialiteit is sociologie van de sport, een specialiteit die in Nederland relatief jong is. In Nederland hebben we nog geen sterk sportsociologisch kader, aldus Knoppers. We zijn hard bezig onze achterstand in te halen, maar toen ik in 1991 in Nederland terugkeerde, was ik een van de weinige sportsociologen met een wetenschappelijke achtergrond. Sport en de relatie met gender heeft de speciale interesse van Anneke Knoppers. Knoppers is lid van de denktank van VeM centrum Vrouw en Milieu Bron: Melding: Anneke Kuijk, VeM centrum Vrouw en Milieu In Nederland hebben we nog geen sterk sportsociologisch kader Boezem van de kring De Nederlandse Kring van Beeldhouwers is een landelijke vereniging van professionele beeldhouwers. Opgericht in 1918 als een belangenvereniging, probeert de vereniging de belangstelling voor de driedimensionale kunst in en buiten Nederland te vergroten en de onderlinge contacten tussen ruimtelijk werkende beeldend kunstenaars te bevorderen. Beeldhouwers als Mendes da Costa, Mari Andriessen, Hildo Krop, Redaecker en Wenckenbach waren leden van het eerste uur. Ofschoon vrouwen in elk geval vanaf de jaren 70 actief meedoen in de Kring, werd in 1986 voor het eerst een vrouw tot voorzitter benoemd. Tot op heden is zij ook de enige. Tine van de Weyer, eerste vrouwelijke voorzitter van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers. Bingelrade, 21 september 1951 Van 1973 tot 1978 heb ik de Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving in s-hertogenbosch doorlopen. In 1984 trad ik als tweede secretaris toe tot het bestuur van de Nederlandse Kring van Beeldhouwers. Ik richtte het blad Beelden op over ruimtelijke kunst. Destijds was dat een folder in zwart/wit; inmiddels is het uitgegroeid tot een aantrekkelijk vormgegeven in fullcolour uitgegeven vakblad voor professionals. In 1986 ben ik aangetreden als voorzitter. Voor zover ik me kan herinneren heb ik gewoon gezegd dat ik dat wilde doen en ging iedereen ermee akkoord. Ik weet wel dat ik het nogal brutaal van mezelf vond dat ik ervoor uitkwam die post te ambiëren en dat ook nog eens gewoon ter vergadering in durfde te brengen. Als ze het er niet mee eens zouden zijn, zou dat een enorm gezichtverlies betekenen, dacht ik. Onder mijn leiding initieerde de Kring o.a., onder de titel David, een grote overzichtstentoonstelling van kleine beelden in de nieuwe vleugel van het Stedelijk Museum in Amsterdam en in 1988 volgde, onder de titel Prometheus, een uniek staalsymposium waarbij 14 beeldhouwers gedurende enkele maanden onbeperkt werk konden realiseren bij de Hoogovensgroep in IJmuiden. Oud-voorzitter van de Kring, Henk Hesselius, noemde me bij mijn aantreden als voorzitter de nieuwe boezem van de Kring en penningmeester van destijds, Henk van Bennekum, schrijft: Je was gewoon jong en fris, je had wel respect voor de ervaring van die oude rotten maar vond ook dat er wel eens wat nieuws tegen aankon. In 1988 kreeg ik het druk met mijn eigen beeldhouwwerk, docentschap en commissiewerkzaamheden, bovendien was er een kind op komst, waardoor ik helaas geen tijd meer had voor deze drukke, veelzijdige, sociale, maar onbezoldigde functie. Tine van de Weyer, PvdA Vrouwen NVR InfoReeks 13

14 Ingezonden mededelingen De oproep aan de lidorganisaties om Eerste vrouwen te melden, leverde veel reacties op. Een aantal daarvan heeft geleid tot beschrijvingen van Libelle Er heeft in de eerste Libelle die ooit verscheen - of een van de eerste Libelle s - een groot artikel gestaan over mijn oma Mimi van Engelen-Van der Bruggen, geboren te s-hertogenbosch, overleden te Vught. Ze gaf als 14-jarig meisje autorijles. Ze trouwde met mijn opa Ad van Engelen, een wegenbouwer. Na het overlijden van mijn opa - ik dacht dat het in 1956 was - heeft mijn oma het wegenbouwbedrijf gerund, totdat mijn ooms oud genoeg waren en voldoende opleiding hadden gehad om in het bedrijf te komen. Een werkende alleenstaande moeder met 12 kinderen, in een mannenbedrijf. Blijkbaar vond de Libelle het destijds ook al heel bijzonder. Marjolijn Pieterse-Vermeulen, PvdA Vrouwen, Den Bosch Eerste vrouwen zoals u die in dit nummer aantreft. Bijna alle reacties zullen uiteindelijk leiden tot beschrijvingen van Eerste vrouwen in de gelijknamige rubriek op onze website. Sommige reacties hebben wij als ingezonden mededelingen hieronder verzameld. Soms omdat het wel om de eerste vrouw gaat, maar er nog - niet voldoende gegevens zijn. Soms omdat het niet om de allereerste vrouw gaat, maar wel één van de eersten. Soms gewoon omdat het aardige, anekdotische informatie is. En in alle gevallen omdat uit de melding terechte trots blijkt, trots op de eigen prestatie, die van een familielid of een bekende. Wij wilden u ze in ieder geval niet onthouden. Rijexamenle Dit jaar 100 jaar geleden werd mijn moeder geboren aan de Waddenkust van Noord- Groningen als Frouwe Wiepke Mansholt. Na de middelbare school werkte ze bij haar vader op het veredelingsbedrijf voor landbouwgewassen. Ze reed al vroeg auto omdat dit handig was voor het bedrijf. Op een bepaald moment werd het rijbewijs ingevoerd. Toen ze 18 werd moest dus rijexamen worden gedaan. De examencommissie bestond uit een rustend landbouwer. Ze meldde zich bij de examinator thuis, die haar ontving met de woorden Kom er in meid, ik weet wel dat je het kunt, dan krijg je een kop thee. Hij zag haar immers vaak voor zijn huis de auto draaien als ze naar het tennisveld ging. Mijn moeder was mischien wel de eerste vrouw, of in ieder geval een van de eerste vrouwen, die haar rijbewijs haalde. Later was mijn moeder actief in het verenigingsleven. Jarenlang was ze presidente van de afdeling van de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen in de regio en voorzitter van de Vrouwenvereniging van de Hervormde gemeente in haar woonplaats. Zij overleed in Elke Boerma, stichting Zij Hij in Beeld, Mijn moeder hoorde bij de eerste lichting vrouwelijke gemeenteraadsleden, 1922 of 1923, voor de SDAP in Velsen. Ik ben zelf in 1923 geboren en ken dus alleen de verhalen, over het mandje achter op haar fiets waarin ik vervoerd werd als zij op huisbezoeken ging. Ze had volkshuisvesting in haar portefeuille en ging altijd zelf kijken als er huizen onbewoonbaar verklaard zouden worden. Mijn eigen onuitwisbare kennismaking met armoede! Vader was leraar aan de Rijks HBS in Velsen en om die reden mocht mijn moeder haar raadswerk niet verder voortzetten, toen men de algemene regel ging hanteren dat vrouwen van mannen die bij het openbaar onderwijs werkten geen zitting in een Gemeenteraad mochten hebben. Dat een Rijks HBS niets met een Gemeenteraad van doen had werd als argument weggewoven! Het ging in het hele land natuurlijk maar om een paar gevallen, en dus maakte niemand zich daar echt druk over. Moeder heeft tenslotte als burgemeestersvrouw in Enschede, van 1946 tot 1958, heel veel met name voor vrouwen kunnen doen. Een herinnering aan Suze Groeneweg is dat toen Suze een keer bij ons logeerde mijn - toen vierjarige - broer, tegen haar zei Jij hebt kringen onder je ogen, je moet naar bed! Zelf ben ik ook vaak in de situatie geweest van de eerste vrouw in het bestuur te zijn. Toos van Noordwijk, Vrouwenbelangen 14 NVR InfoReeks

15 Toen ik begon te werken bij Shell International B.V. werd mij verteld dat een collega die net met pensioen was (Mw. Kropveld) de eerste vrouwelijke octrooigemachtigde in Nederland was. Het zou goed kunnen aangezien je het beroep pas mag uitoefenen als je eerst een technische studie hebt gedaan, en daarna nog een aantal jaren onder leiding van een ervaren octrooigemachtigde hebt gewerkt. Mw. Kropveld was een interessante persoonlijkheid die ook actief is geweest in de gemeenteraad van Den Haag. Jammer genoeg las ik afgelopen week haar overlijdensbericht in de krant. Anouk Boon (Anouk Boon zoch het uit, maar moest later helaas melden dat Mw. Kropveld, niet de eerste octrooigemachtigde bleek te zijn. Haar naspeuringen leverden echter wel de naam van de eerste octrooigemachtigde vrouw op: Ir. Elisabeth Elsina de Haan-Rosenboom, geboren op 15 april 1899 en ingeschreven als octrooigemacghtigde op 24 december Redactie.) Mia Kaag was een dochter uit een groot gezin; haar vader was koffiebrander. Zij studeerde als eerste vrouwelijke student af als scheikundig ingenieur. Na haar studie heeft zij enige tijd les gegeven aan het meisjeslyceum in Den Haag. Daarna wilde zij in een klooster van een Franse orde. Haar vader was het daar niet mee eens: hij had haar niet voor het klooster laten studeren. Om hem tegemoet te komen is zij eerst nog bij de Zusters Ursulinen in Bergen N.H. geweest en heeft daar les gegeven. Zij wilde daar echter niet blijven en besloot toch in de Franse orde van de Soeurs de Notre Dame Auxiliatrices te treden. Zij heeft maatschappelijk werk gedaan in Amsterdam en Nijmegen. In Parijs, waar zij jarenlang bekend stond als Mère Kaag, had zij een ontmoetingsruimte voor Nederlandse au pairs. In de familie zeiden wij altijd dat zij een eigen orde in de orde had! Zij is in Brussel overleden waar zij veel contacten had met de dames van de Verenigde Naties. Het was een heel actief iemand met een uitgebreid netwerk. Ria Bos, Alkmaar, nicht van Mia Kaag (Navraag in de familie plaatst het geboortejaar van Mia Kaag ergens tussen 1905 en 1910; zij is ongeveer 30 jaar geleden overleden. Indien er onder de lezers mensen zijn, die bovenstaande gegevens kunnen aanvullen en/of preciseren, dan horen wij dat graag. Redactie). Mijn grootmoeder was wellicht een van de eerste apothekers. Zij heette Hoedemaker en werkte en woonde in Bergschenhoek. Mijn tante, Laura Meilink heeft daarover een boekje geschreven: De huisartsapotheek. De echtgenoot van mijn grootmoeder was huisarts. Mijn oma was tevens een van de eerste wethouders in Nederland trouwens. Enfin... wel iets om trots op te wezen! Ingrid Kosten, Den Helder, lid van de VVAO (Elders in dit nummer kunt u lezen dat Charlotte Jacobs, zus van Aletta, de eerste vrouwelijke apotheker was. Redactie.) In mijn jonge jaren heb ik een mevrouw Marie Bochhardt gekend die de eerste vrouwelijke actuaris in Nederland was. Dit moet rond 1920 zijn geweest. Ze was dan waarschijnlijk ergens in de 2 e helft 19 e eeuw geboren. Helaas heb ik geen verdere gegevens voor u. Anne-Marie Voigt-Zimmerman (Indien er onder de lezers mensen zijn, die bovenstaande gegevens kunnen aanvullen en/of preciseren, dan horen wij dat graag. Redactie). Ik weet niet hoever jullie willen gaan, maar ik was zelf de eerste vrouwelijke projectgroep voorzitter in de stadsvernieuwing in Amsterdam in Toen was dat wat. Ik heb de allerbeste moeten worden om een beetje mee te mogen tellen en tegelijkertijd riep dat veel weerstand op. Gelukkig zijn de tijden veranderd. Elsbeth van Hijlckama Vlieg, Den Haag Ik weet niet of dit iets is, maar toen ik in 1972 als planoloog bij de provinciale planologische dienst van de provincie Zuid-Holland ging werken was ik de eerste bioloog, die dit bij een provincie ging doen, en tevens de eerste vrouw. Binnen een jaar hadden alle provincies een bioloog (verder allemaal mannen) in dienst genomen als planoloog. Ik weet niet of dit interessant is, en er is nog nooit iets op schrift over verschenen, het is ook nog vrij recent. Dr. Mechtild D.Th.M.de Jong, Delft Ik meld mij bij u omdat ik in 1975 de eerste vrouwelijke hoofdconducteur bij de NV Nederlandse Spoorwegen was. Ik ben twee jaar de enige vrouw in die functie geweest, daarna kwamen er langzaamaan meer. Nu kun je al niet meer geloven dat dit beroep dertig jaar geleden nog een mannenberoep was. Margriet Drijver Voor zover mij bekend was ik de eerste verpleegkundige, die verplegingswetenschap in de USA studeerde - er was nog geen academische studierichting in Nederland - en daarin aan de Universiteit van California San Francisco (UCSF) in 1985 promoveerde. Nadien was ik hoogleraar aan de Universiteit van Toronto (Canada), , en aan de Universiteit van Bremen (Duitsland) In tussenliggende jaren gasthoogleraar aan de Universiteit van Gotenborg (Zweden) en na mijn pensioen gasthoogleraar aan de Medische Universiteit van Pleven (Bulgarije) in Prof. Dr. Hanneke van Maanen, Soest NVR InfoReeks 15

16 Nederlandse Vrouwen Raad Eerste vrouwen Ter gelegenheid van het 110-jarig bestaan van de Nederlandse Vrouwen Raad (NVR) is het plan opgevat voor een uitgave over Eerste vrouwen : de eerste vrouwelijke student, de eerste vrouwelijke arts, enz. Alle lidorganisaties van de NVR zijn gevraagd daaraan mee te werken. In veel gevallen hebben de lidorganisaties die oproep ook weer verspreid onder hun leden. Het resultaat was een overweldigende stroom van reacties. Reacties met namen van eerste vrouwen of verwijzingen naar boeken en personen als verdere bron van informatie. In een aantal gevallen ontvingen we kant-en-klare beschrijvingen. Boekjes werden ons spontaan toegestuurd of in bruikleen gegeven. Uit vrijwel alle reacties blijkt enthousiasme; kennelijk spreekt het onderwerp veel mensen aan. Ook trots komt uit de reacties naar voren, trots op een familielid, een kennis, een lid van de organisatie. Met veel plezier zijn wij met al die reacties aan de slag gegaan. En omdat het er zoveel zijn, zullen we er nog wel even mee bezig zijn. Op onze website is een rubriek Eerste vrouwen... ingericht. Steeds wanneer er een beschrijving van een eerste vrouw gereed is, wordt die in deze rubriek gepubliceerd. Onze ambitie is dat de rubriek uitgroeit tot een overzicht van minimaal 110 Eerste vrouwen, één voor elk jaar van het bestaan van de NVR. Een kleine selectie van eerste vrouwen presenteren wij in dit nummer van de Inforeeks. Een selectie met bekende vrouwen van toen, maar ook met (nog) onbekende vrouwen van nu. Vrouwen die, wat ons betreft, symbool staan voor al die vrouwen die, eerste vrouw of niet, in hun werk en beroepsgroep baanbrekend zijn (geweest). Voor de totstandkoming van beide producten zijn wij dank verschuldigd aan: Haseena Bakhtali, Elke Boerma, Anouk Boon, Joke Boonman, Ria Bos, Marian Bos-Boers, Lucie Bosch-Strating, Hanneke Brandsma, Saskia Cahuzak, Harriët van Domselaar, Freda Dröes, Margriet Drijver, Caren van Egten, Irene van Elten, Ingrid van der Gaag, Hendrike Geessink, Leonie van Gils, Matty Glas-Doornbos, Paula Goossens, Hens Gottmer, Ciska Griffioen, Liesbeth Hesselink, Laetitia van den Heuvel, Elly Houtzager, Elsbeth van Hijlckama Vlieg, Ietske Jansen, Lamberthe de Jong, Mechtild de Jong, Truus Jongtien-Boerhof, Mila von Klimburg, Henny Knap-Go, Han van Konijnenburg-van Cittert, Diny Koreman, Ingrid Kosten, Tineke van der Kraan, Metta Kruijt-s Jacob, Anneke Kuijk, Annemieke Kwant, Marije Laffeber, Hanny van Lakwijk, Hanneke van Maanen, Alma Mahawat Khan, Anna van Marrewijk, Marina Marijnen, Fenna ter Meulen, Petra Naber, Toos van Noordwijk, Saskia Noorman-Den Uyl, Berti Oprins, Marjolein Pieterse, Nanette Popken, Ym de Roos, Evelien Rijsbosch, Evelyn van Royen, Joke Selhorst, Jorien van der Sluys, Mieke van der Sluijs, Riet Smits, Esther Soczo, Karin Spoek, A.D. de Stigter-Huising, Toos Suurmond, Francine Thielen-Tonnaer, Lydia de Vlieger, Anne-Marie Voigt-Zimmerman, Henriëtte van Voorst Vader, Tine van de Weyer, Martine van der Wielen-de Goede, Saskia E. Wieringa, Fenny-An Wijnheijmer-Kuiper, Willy Wijnmaalen, Els Zandstra. Meer informatie: De internetrubriek Eerste vrouwen en het themanummer Eerste Vrouwen in de Inforeeks zijn een samenwerkingsproduct van de Nederlandse Vrouwen Raad en het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging (IIAV), Amsterdam.