INFOTOPIA. Hoe ICT ons allemaal gelukkiger kan maken. FutureVision

Transcriptie

1

2 INFOTOPIA Hoe ICT ons allemaal gelukkiger kan maken FutureVision 1

3 Een uitgave van FutureVision Delen van dit boek verschenen al eerder onder de titel: Sneller, Beter, Goedkoper, Gemakkelijker, Gelukkiger. Peter van der Wel Alles deze uitgave mag alles worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt. Maar wel op voorwaarde dat u ons daarvan eerst via onderstaand mailadres op de hoogte stelt. info@futurevision.nl ISBN

4 INFOTOPIA Hoe ICT ons allemaal gelukkiger kan maken Peter van der Wel Futurevision 3

5 INHOUD 1 VOORAF (OVER TOEKOMSTVERKENNEN) HET GIFTIGE GESCHENK VAN GROTSCHILDERING TOT VIRTUAL REALITY DE WET VAN GEWIN, GEMAK EN GENOT SNELLER, GEMAKKELIJKER EN GOEDKOPER INFORMATIE VERVANGT MATERIE TERUG NAAR DE WARMTE VAN VROEGER? DE UIT-KNOP MET ICT MEER GELUK? NAAR EEN PLANETAIR BEWUSTZIJN? WE HEBBEN TWEE KANSEN BIG BROTHER MAAKT HET LEVEN LEUKER EN MAKKELIJKER WIE NIETS TE VERBERGEN HEEFT HET DOWNLOAD EXPERIMENT DE MEDIA EN DE PUBLIEKE OPINIE DE GEKLEURDE BOODSCHAP VAN DE MASSAMEDIA MEDIA EN POLITIEK OUDE EN NIEUWE MEDIA INTERNET EN DE PUBLIEKE OPINIE MEDIACRATIE OF EMOTICRATIE? E-DEMOCRATIE STEMMEN VIA INTERNET? TV, INTERNET EN TELEFOON VERSLAAFD AAN SL TELEPRESENTIE RECHT EN INTERNET VIRTUELE WERELDEN, NIEUWE VRIJPLAATSEN? ANONIMITEIT OP INTERNET???? KENNIS VERMENIGVULDIG JE DOOR HET TE DELEN WEB 2.0 RECLAME EN PUBLICITEIT HET EINDE VAN DE KENNISECONOMIE GEZONDHEIDSZORG ANNO DE SCHOOL ANNO DE KOMST VAN DE ROBOTS WILT U OOK EEN VIRTUELE KLOON? KAN EEN ROBOT DENKEN OF VOELEN? MET ICT MEER MENS? HALFVOL OF HALFLEEG? VERANTWOORDING:

6 5

7 1 Vooraf (Over toekomstverkennen) Het is moeilijk je voor te stellen dat we weer in een wereld zonder moderne ICT zouden moeten leven. Zonder televisie, zonder mobiele telefoon en zonder internet. Deze drie ICT-uitvindingen hebben er toe geleid dat informatie steeds sneller, steeds gemakkelijker en steeds goedkoper de wereld rond gaat en dat heeft onze wereld en onze levens in de afgelopen eeuw heel sterk veranderd. Ook de komende tien, twintig jaar mogen we nog vele grote en minder grote maatschappelijke veranderingen verwachten, met en door ICT. Daarom is het vreemd dat veel mensen nog steeds geneigd zijn te denken dat alles vooral bij het oude zal blijven. "Over tien jaar hebben we nog meer computers en is internet nog sneller en wat dan nog? We onderschatten bijna allemaal de snelheid van de technische ontwikkelingen. We kunnen ons moeilijk voorstellen wat er de komende jaren nog meer gaat veranderen. Denk maar eens terug aan tien, vijftien jaar geleden. Toen was alles toch eigenlijk ook wel zoals nu? Nou dat is dus niet zo. Vijftien jaar terug brak internet net door naar het grote publiek en mobiele telefoons waren toen alleen nog maar voor zakenmensen en patsers. In 1995 geloofde bijna niemand dat nu 90% van Nederland op het internet zou zitten. Hoe zal de wereld er nu uitzien over een jaar of tien? Doe uw ogen eens dicht en denk eens tien jaar vooruit. Wat ziet u dan? Ik zie een wereld met meer welvaart. Dat is mijn persoonlijke, optimistische visie. Ik zie mensen, huizen, auto s en apparaten die allemaal met elkaar verbonden zijn door heel snelle glasvezelnetwerken, en natuurlijk ook draadloos. Wat voor gevolgen zal dat hebben voor het leven van gewone mensen zoals u en ik? Een aantal dingen is goed te voorspellen. De komende jaren zullen de telefoon, de tv en het internet verder versmelten en dit zal bijvoorbeeld leiden tot vele nieuwe toepassingen in en rondom het huis. Een slim huis dat zelf allerlei functies regelt, zoals de verwarming, verlichting, beveiliging. Een slim huis dat weet wie er aanwezig is of wie er aankomt en daarmee rekening houdt, het bad aanzet, de verwarming regelt, etc. En als wil, kan ik dan vanuit mijn informatie- 6

8 wolk contact maken met de mensen die ik wil zien of spreken. Ook dat zien zal zich verder doorontwikkelen. Videoconferencing heet dat nu nog, maar het zal dan heel normaal zijn om ook op afstand te kunnen zien met wie je spreekt. Ik kan dan mijn kleinkinderen op de videowall of mijn smartphone bekijken terwijl ze in de crèche zijn, of mijn ouders in hun aanleunwoning. Als ik met onze beleidsmakers over dit soort toekomstbeelden spreek, valt het mij iedere keer weer op dat de meesten van hen weinig rekening houden met de gevolgen die dit allemaal gaat hebben. Wat wordt de rol van de politie als er overal camera s kunnen staan, of als iedereen de alarmknop op zijn mobieltje kan indrukken? Wat gebeurt er met gevangenissen als er elektronisch toezicht en de elektronische enkelband is voor wetsovertreders? Waar moet het onderwijs op voorbereiden als iedereen alle informatie onder handbereik heeft? Welke (kennis)beroepen zullen verdwijnen als allerlei functies overbodig zijn geworden omdat slimme bots en agents veel beter en sneller dan hun menselijke tegenhangers voor ons informatie opzoeken of besluiten nemen? Wat moet er met de wegen gebeuren als er veel meer mobiel (thuis) gewerkt gaat worden? Wat gebeurt er met de werkweek als straks ook veel denkwerk wordt overgenomen door computers en robots? Op dit moment zie je dat de meeste beleidsmakers, zowel bij de overheid als bij het bedrijfsleven, vooral doorredeneren langs traditionele lijnen. Doe nog maar een beetje meer van hetzelfde of misschien juist wat minder. Echt vernieuwend denken, kaderdoorbrekend zie je maar heel weinig. Dat is heel jammer, want zo worden enorme kansen gemist. In de gezondheidszorg, in het onderwijs, in het bedrijfsleven, in de politiek, ja eigenlijk in alle sectoren van de samenleving. En dat betekent verspilling van middelen, van menskracht, langere wachttijden, duurdere producten, minder service en uiteindelijk daardoor minder geluk in de wereld. Ik hoop daarom dat dit boek meer inzicht zal geven in de manier waarop ICT onze levens en onze wereld aan het veranderen is en dat gewone mensen zoals u en ik, maar vooral ook beleidsmakers op allerlei plekken in de samenleving daar hun voordeel mee zullen gaan doen. 7

9 2 - Het giftige geschenk Het is misschien een beetje vreemd om een boek over de toekomst te beginnen met een heel oud verhaal, maar dit is ook een vreemd boek. Volgens de Griekse filosoof Socrates leefde er ooit in het oude Egypte een koning genaamd Thamus. Op een goede (of kwade) dag kreeg hij bezoek van Thoth, de god van de toverkunst en van de wetenschap. Thoth bracht een prachtig cadeau mee voor koning Thamus. Dat prachtige geschenk was het schrift. Volgens Thoth zouden we dankzij dit schrift nooit meer iets hoeven te vergeten en zou dit leiden tot een gigantische toename van wijsheid. Maar dan weigert Thamus het geschenk. Hij is er van overtuigd dat de mensen hun geheugen juist minder zullen gaan gebruiken als ze meer dingen gaan opschrijven. En meer wijsheid? Volgens Thamus zijn boeken juist levensgevaarlijk. Oppervlakkige boekenwijsheid zal dan echte wijsheid gaan vervangen. Iedere domoor die kan lezen kan dan de suggestie wekken wijs te zijn. En bovenal, zo betoogt Thamus, zal het schrift kennis democratiseren en dat zal alleen maar leiden tot chaos en verwarring. Als iedereen zo maar overal kennis van kan nemen, zal de eerbied voor ouderen, goden en koningen immers als sneeuw voor de zon verdwijnen. Dit laatste argument was natuurlijk wel erg zelfzuchtig van koning Thamus, maar we moeten achteraf concluderen dat hij op al deze punten gelijk heeft gekregen. En toch zullen maar weinig mensen het geschreven woord alsnog willen afschaffen, denk ik zo. Dit was de geschiedenis van een oude ICT-revolutie, want zo mogen we de uitvinding van het schrift wel noemen. Ruim 500 jaar geleden was er met de uitvinding van de boekdrukkunst weer een ICTrevolutie. In reactie daarop schreef de Duitse Benedictijner monnik Johannes Trithemus eind 15e eeuw Een lofzang op het handschrift. Hij deed daarin zijn uiterste best de lezer ervan te overtuigen dat de boekdrukkunst de mens zou vervreemden van de noodzakelijke contemplatie. Alleen al het gebruikte materiaal 8

10 vergankelijk papier in plaats van perkament gaf volgens hem al aan dat een gedrukt boek veel te vluchtig was en zeker niet gericht op de eeuwigheid. Ook hij heeft tot op zekere hoogte gelijk gekregen. En nu zitten we midden in de overgang naar een digitale cultuur. Tegenwoordig nemen veel mensen niet meer de tijd om een heel boek te lezen. Ze zien de verfilmde versie wel op de TV. Ze lezen geen kranten meer maar snellen de koppen. Ze worden en dat geldt vooral voor de jongeren onder ons steeds slordiger in onze geschreven taal. We sms-en, met een eigen afko-taal, of mailen ff, vol taalfouten en typo s. Bracht Thoth ons nu een echte gift of was het toch een giftig geschenk? Niemand zal ontkennen dat de uitvinding van het schrift een enorme versnelling in de culturele ontwikkeling van de mensheid met zich meebracht. Een klein voorbeeld: de zaterdageditie van de Volkskrant bevat meer woorden dan de gemiddelde Nederlander in de 19e eeuw in zijn hele leven las. Maar in diezelfde krant lezen we ook dat steeds meer mensen gebukt gaan onder een information overload. Ruim 10% van alle jongeren onder de 12 schijnt nu al last te hebben van burn-out verschijnselen door voortdurende Multi-tasking. Tegelijkertijd sms-en, bellen, mailen, gamen en tv-kijken is kennelijk zelfs voor deze jongeren toch te veel van het goede. En wie weet wat de toekomst ons gaat brengen? De techniek ontwikkelt zich steeds weer verder door. Volgens de deskundigen kunnen we over enkele jaren zelfs spreken met onze computers. Duidelijk is al dat we dankzij ICT intussen steeds meer op weg zijn naar een auditieve en visuele cultuur. Zoals we ooit hebben leren lezen, leren we nu hoe we via beelden en klanken kunnen omgaan met complexe en overvloedig aanwezige informatie. We zullen dan andere en wellicht nieuwe cognitieve vaardigheden gaan ontwikkelen. Waarschijnlijk gaan we weer voor een groot deel terug naar een beeldcultuur, als computers ook via beelden en geluid met ons kunnen communiceren. Per slot van rekening hebben wij mensen onderling vele duizenden jaren zo met elkaar gecommuniceerd. We zijn biologisch beter voorbereid op beeld en geluid dan op lettertjes. Waarschijnlijk hoeven we dan veel minder te onthouden of misschien zelfs te weten. Computerprogramma s en slimme zoeksystemen kunnen ons dan helpen wegwijs te worden in de info-overdaad. We zullen dan veel meer in informatiepatronen gaan denken dan in losse feiten. Die patronen zullen dan waarschijnlijk ook gevisualiseerd zijn. Daarin zijn computers ook sterk. Onze kennis wordt dan oppervlakkiger, maar wel 9

11 veel omvattender. Misschien kunnen we dan ook binnenkort onze eerste analfabete doctorandussen gaan begroeten. Dat is niet zo n heel vreemd idee, ook Socrates was analfabeet ten slotte. 10

12 3 - Van grotschildering tot virtual reality Sommige mensen denken dat ICT staat voor Internet, Computers en Telefoons, maar ICT, of voluit informatie- en communicatietechnologie, is natuurlijk al veel ouder. Ook de uitvinding van het schrift en later van de losseletterdrukpers vormden belangrijke verbeteringen van de informatie- en communicatietechnologie. Ook de snelheid waarmee de drukpers zich toen over Europa verspreidde, doet denken aan de groei van het internet. Beginnend met de eerste losseletterdrukpers in Mainz in 1457, waren er binnen 23 jaar al drukpersen in meer dan 110 steden. 50 in Italië, 31 in Duitsland, 9 in Frankrijk, 8 in Spanje, 8 in Nederland en 4 in Engeland. Rond 1450 waren er in heel Europa naar schatting niet meer dan boeken. Allemaal met de hand geschreven in vaak letterlijk monnikenwerk, of primitief gedrukt vanaf stempels of houten platen. In 1500, dus nog geen 50 jaar na de uitvinding van de boekdrukkunst waren er naar schatting al meer dan 1 miljoen boeken beschikbaar alleen al in West-Europa. En nog veel belangrijker, deze boeken lagen niet meer alleen maar in kloosters en universiteitsbibliotheken, maar waren verspreid over bredere lagen van de bevolking. De snelheid en de manier waarmee toen kennis werd verspreid en bovenal werd gedemocratiseerd kende tot die tijd zijn weerga niet. Opeens kon je, als je er het geld voor had en je de leeskunst machtig was, zo maar kennis nemen van alle informatie die de boekhandelaren op de plank hadden. De ontdekking van de boekdrukkunst heeft uiteindelijk een enorme impact op de wereld gehad. Dankzij goedkope boeken werd de kennis van de Renaissance en later van de Verlichting over heel Europa verspreid. Dit leidde tot het ontstaan van protestantisme en humanisme, tot het einde van het feodalisme, de opkomst van de moderne wetenschap, de alfabetisering van de massa en uiteindelijk de bevrijding van het individu. In een proces van eeuwen heeft deze ICTrevolutie geleid tot een spreiding van kennis en macht en daardoor letterlijk tot een maatschappelijke revolutie. 11

13 Verder terug in de tijd waren de uitvinding van symbolen en de voorlopers van het schrift misschien nog wel veel grotere ICT-revoluties. Voor het eerst in de geschiedenis werd het daardoor mogelijk informatie door te geven door de tijd heen en zelfs los van de persoon. Informatie was daarmee niet meer gebonden aan een mens als informatiedrager. De geschiedenis van de mensheid is dus ook de geschiedenis van een lange reeks ICT-uitvindingen. Te beginnen met het ontdekken van het gebruik van symbolen, ging dit via het schrift, de boekdrukkunst, de telegraaf, de radio, de film, de fax, de telefoon, de tv, de pc, het internet en recent de mobiele telefoon. Het tempo waarin deze uitvindingen elkaar opvolgen,neemt daarbij toe. Van millennia, naar eeuwen, naar decennia, naar hooguit enkele jaren. In de vorige eeuw hebben radio, film en tv binnen enkele decennia de wereld veel kleiner gemaakt. De hele wereld komt sindsdien via de magische kijkbuis onze huiskamer binnen. En de laatste 15 jaar is er met internet, computers en mobiele telefoons nog weer een verdere versnelling opgetreden. Het is dit jaar al weer vijftig jaar terug dat in 1961 twee computers met elkaar werden verbonden. De ene stond aan de Universiteit van Californië in Los Angeles en de andere in een laboratorium in Palo Alto. Dit vormde het begin van wat nu het internet heet. Al snel kwamen er nog twee bij en tien jaar later in 1971 was er al een netwerk met daarin 24 computers. Dit zogenaamde ArpaNet was overigens een militair project en was bedoeld om een netwerk te ontwikkelen dat ook in oorlogstijd kon blijven communiceren. Dat netwerk groeide verder en weer tien jaar later waren er al zo n 3200 computers met elkaar verbonden. In 1985 gingen ook universiteiten en wetenschappers gebruikmaken van het netwerk. In 1991, dus weer tien jaar later, waren er wereldwijd al meer dan een miljoen computers aangesloten op het netwerk. Dat was ook het jaar van het World Wide Web, waardoor je voor het eerst makkelijk over het internet kon surfen. In 1996 waren er al meer dan 40 miljoen aansluitingen en daarna ging het gewoon door, met in 2011 meer dan 3 miljard aangesloten computers. 12

14 Wie zal zeggen hoe al deze informatie- en communicatiemiddelen de samenleving verder zullen doen veranderen? Een ding is zeker. Informatie gaat steeds sneller, makkelijker en goedkoper de wereld rond. Dit heeft gevolgen voor alle aspecten van de samenleving. Alles wordt anders en dat roept bij vele mensen vragen en zorg om de toekomst op. Toch kunnen we niet terug naar het verleden. De geschiedenis leert ons dat de technische vooruitgang zich niet of in ieder geval heel moeilijk laat remmen. Het is daarom weinig zinvol om ons af te vragen of die ontwikkelingen goed of slecht zijn, wenselijk of onwenselijk. We kunnen ons wel afvragen hoe we in de nabije toekomst om kunnen gaan met die veranderende werkelijkheid. In dit boek wil ik daarom die veranderingen in kaart brengen. Behoudzucht is hierbij een gevaarlijke raadgever. Wat willen we behouden? In ieder geval niet de oorlogen uit het verleden, de ziekten (pest, cholera), de uitbuiting van slaven en horigen, de honger tijdens koude winters of na mislukte oogsten. En ook niet de kleingeestigheid van heksenverbranders en fundamentalistische godsdienstfanaten, of de onwetendheid en het bijgeloof van onze voorouders. Maar misschien wel de warmte van de kleine groep, de familie, het dorp of de overzichtelijke gemeenschap waartoe we ooit behoorden. 13

15 Information is the only resource that grows when used. -0- The way to make a network more valuable is to link it to another network" -0- "The telephone will be used to inform people that a telegram has been sent." Alexander Graham Bell. -0- Ik zal alle ideeën voor nieuwe werken en oorlogsmachines negeren, want de uitvindingen op dit gebied hebben hun grenzen bereikt. Ik zie geen hoop voor verdere verbeteringen. Sextus Julius Frontus, militair hoofdingenieur onder de Romeinse keizer Trajanus (98-110). -0- De Amerikanen hebben de telefoon nodig, maar wij niet. Wij hebben meer dan genoeg postbodes. Sir William Preece, chef-ingenieur van de British Post Office in "Deze nieuwe technologie bedreigt de toekomst van een volledige industrie. Dit betekent voor de Amerikaanse filmproducent en het Amerikaanse publiek wat de Boston Strangler voor vrouwen betekent". (Jack Valantini, in 1982 als voorzitter van de Motion Picture Assocation of America (MPAA) over de videorecorder.) In 2000 vormde de verkoop en verhuur van videofilms de belangrijkste inkomstenbron voor de MPAA. 14

16 4 - De Wet van Gewin, Gemak en Genot In 1844 seinde Samuel Morse per telegraaf de eerste woorden ooit over. What hath God wrought? Ook achteraf gezien een vraag met veel diepgang. Aan dit experiment gingen heftige discussies vooraf in het US Congres, dat het experiment moest betalen. De argumenten die toen werden gebruikt klinken nog steeds heel modern. Zo betoogde de afgevaardigde F.O.J. Smith, één van de voorstanders: Space will be of all practical purposes of information, completely annihilated between the States of the Union, as also between the individual citizens thereof. Hij voorspelde ook: The influence of this invention over the political, commercial and social relations will.. of itself amount to a revolution unsurpassed in moral grandeur by any discovery that has been made in the arts and sciences. Tien jaar later in 1854 lag er al meer dan kilometer aan telegraafkabel. In 1858 werd de eerste trans-atlantische kabel gelegd. De hype die ontstond rond de opkomst van de telegraaf had model kunnen staan voor de recente internethype. Er zou nooit meer oorlog komen dankzij de telegraaf. We gaan een nieuwe economische bloeiperiode tegemoet door de elektronische handel. Natuurlijk waren er ook de nodige kritische geluiden over de telegraaf. Heftige discussies braken los over de vraag of het moreel wel verantwoord was om per telegraaf, dus via streepjes en puntjes, met de handschoen te trouwen. Dat doet denken aan de discussies over cyberseks nu. Er waren toen ook al hackers. Mensen die inbraken op de telegraafdraden en berichten aftapten. En dat allemaal omdat we tegenwoordig kunnen communiceren met de snelheid van het licht. We spreken over de tijd rond 1850! Deze prachtige geschiedenis is heel boeiend beschreven in het boek The Victorian internet van Tom Standage. Hij citeert daarin ondermeer Daniel Hawthorne die in 1851 schreef; by means of electricity, the world of matter has become a great nerve, vibrating thousands of miles in a breathless point of time. Rather the round globe is a vast head, a brain, instinct with intelligence! Or shall we say, it is itself a thought, nothing but a thought 15

17 Telkens weer zien we dat men de gevolgen van nieuwe technologie verkeerd inschat. Optimisten voorspellen voortdurend de komst van de heilstaat op aarde dankzij nieuwe technologieën. Zo meende men in de jaren 20 van de vorige eeuw bijvoorbeeld dat dankzij de komst van de radio de ideale democratie weer terug zou komen, nu voor het eerst sinds het oude Athene, de directe relatie tussen kiezer en gekozene weer wordt hersteld. Nog niet zo lang geleden geloofden velen dat ook van het internet. Tegelijkertijd verwachten de pessimisten onder ons hel en verdoemenis van al die nieuwerwetsigheden. Zij voorspellen normloosheid, verlies van sociaal contact en gemeenschapszin, totale anarchie of juist de komst van Big Brother en nog veel ergere zaken. Maar gelukkig komen ook hun voorspellingen keer op keer niet uit. Hoe komt dat nu, dat overschatten van de sociale gevolgen van nieuwe technologie? Dat heeft te maken met vertragingen tussen de verschillende fasen van de introductie van nieuwe technologie. Maatschappelijke innovatie doorloopt namelijk altijd een aantal fasen. Het begint altijd met een uitvinding. Iemand bedenkt een manier waardoor er bijvoorbeeld meer bandbreedte beschikbaar komt tegen een lagere prijs, of meer opslagcapaciteit of een nog slimmer apparaat. Vervolgens ontdekt iemand anders dat zo n nieuwe techniek ook op een nuttige manier kan worden toegepast. Iemand ontdekt bijvoorbeeld dat je een telegraaf kunt gebruiken om beurskoersen door te geven. Of iemand bedenkt dat je via computers ook kunt versturen. Dit is fase twee, de fase van de toepassingen. Tussen die twee fasen zit meestal een behoorlijke periode, van soms wel vele tientallen jaren. Dan volgt fase drie, de gebruikers moeten leren (en bereid zijn) om met die nieuwe toepassingen te werken. Dat vraagt vaak om nieuwe kennis en vaarvaardigheden. In deze fase speelt wat men wel de Wet van Gewin, Gemak en Genot noemt. Mensen gebruiken nieuwe techno- 16

18 logie namelijk het liefst om te doen wat ze altijd al deden, maar alleen als het daardoor sneller, gemakkelijker of goedkoper wordt. Nieuwe technologie wordt daarom alleen een succes als het niet meteen om nieuw gedrag vraagt maar wel meteen al een voordeel biedt. Dat verklaart bijvoorbeeld een deel van het succes van de mobiele telefoon. Bellen met je mobieltje is wat noodzakelijke kennis betreft niet zoveel anders dan bellen met de vaste telefoon. Dit betekent overigens niet dat het gedrag van mensen niet verandert door nieuwe technologie. Natuurlijk verandert dat wel, maar in eerste instantie lijkt het dan nog op bestaand gedrag. ICT verandert de aard van de menselijke behoeften niet. Mensen blijven liefhebben, eten, reizen, kletsen, lezen, sporten, werken en zo verder. Alleen de manier waarop dat gebeurt, verandert door ICT geleidelijk aan wel. ICT biedt mogelijkheden die er eerst niet waren. Dankzij of door de mobiele telefoon veranderen zo de sociale omgangsvormen. Afspraken plan je tegenwoordig dankzij de mobiele telefoon heel anders. Onderweg kondig je je komst van te voren aan en je meldt het als je meer dan vijf minuten te laat bent. Voor de meeste jongeren is hun mobiel een social device waarmee ze hun sociale netwerk bijhouden en monitoren. Zij (maar dat geldt ook voor veel ouderen) gebruiken hun mobieltje vooral contact te houden met degenen om wie zij geven (en af en toe ook om te bellen). De mobiele telefoon sluit dus uitstekend aan bij bestaand menselijk gedrag en vervult een duidelijke sociale behoefte. Na fase drie, de fase waarin mensen nieuwe technologieën al of niet oppakken, volgt nog een vierde fase. Dit is de fase van de instituties, de organisaties, de wetten en de regels. Hier gaan de veranderingen het laatst en het traagst. Wetten moeten worden aangepast en lopen altijd achter de ontwikkelingen aan. Wet en regelgeving, instituties Gewin, gemak genot Toepassingen Ontdekkingen en uitvindingen 17

19 Machiavelli wees er al op dat organisaties en instituties moeilijk te veranderen zijn. Er is niets moeilijker aan te pakken en niets gevaarlijker uit te voeren, niets onzekerder wat succes betreft dan het voortouw te nemen bij de invoering van een nieuwe orde van zaken. Want de vernieuwer heeft als vijanden al degenen die het goed deden in de oude orde en vindt slechts lauwe ondersteuning van hen die het misschien goed gaan doen in de nieuwe orde (Il principio: Niccolo Machiavelli -1513). Dit vierfasen-model maakt duidelijk waarom de sociale gevolgen van ICT, die begonnen met een technische uitvinding pas veel later worden vertaald in sociale veranderingen. Alleen toepassingen die aansluiten bij bestaand gedrag en die vallen onder de noemer, gemak, gewin, genot, zoals bijvoorbeeld de mobiele telefoon blijken succesvol. Vervolgens blijken de oude instituties met hun gevestigde macht, regels en wetten vaak nog het moeilijkst te veranderen. We mogen de snelheid van de sociale ontwikkelingen daarom niet overschatten. Die sociale gevolgen zijn er zeker en veranderen ons hele wereldbeeld en onze hele maatschappijinrichting. Maar dat proces duurt langer dan we meestal verwachten en verloopt eerder evolutionair dan revolutionair. 18

20 5 - Sneller, gemakkelijker en goedkoper Informatie gaat dankzij ICT steeds goedkoper en sneller de wereld rond. De steeds snellere en steeds ruimere beschikbaarheid van al die informatie beïnvloedt en verandert alles. Van het gedrag van gewone mensen tot aan de totale sociale organisatie van de samenleving. Dit proces van informatisering speelt zoals we zagen - al eeuwen maar verloopt wel steeds sneller. Hoe komt het nu dat die informatisering de laatste decennia steeds sneller verloopt? Een van de belangrijkste verklaringen hiervoor staat bekend als de Wet van Moore, geformuleerd in 1965 door Gordon Moore, medeoprichter van Intel, de bekende producent van computerchips. Moore voorspelde in 1965 dat de prijs van computerkracht (of beter processorkracht) iedere 18 maanden zou halveren en dat dit zeker tot het jaar 1990 door zou gaan. Iedere 18 maanden gehalveerd betekent dat we voor hetzelfde geld na 18 maanden twee maal zoveel, na 36 maanden vier maal zoveel, na 54 maanden acht maal zoveel, na 72 maanden 16 maal zoveel, en zo verder computerkracht kunnen kopen. Moore had meer dan gelijk met zijn voorspelling want dit voorbeeld van exponentiële groei is nu al 40 jaar aan de gang en zal naar verwachting nog zeker zo n 20 jaar doorgaan. De gevolgen van 40 jaar exponentiële groei zijn voor een gewoon mens eigenlijk niet voor te stellen. Zo n verdubbeling op een verdubbeling gaat al heel snel ons voorstellingsvermogen te boven. Je zou je voor moeten stellen dat een Boeing 747, met een nieuwprijs in 1974 van meer dan 150 miljoen euro, nu te koop is tegen een nieuwprijs van 15 euro. En het is niet alleen allemaal veel goedkoper geworden maar ook veel kleiner. Die Boeing zou alle passagiers kunnen vervoeren in een vliegtuig ter grootte van een luciferdoosje. Of als de Wet van Moore zou gelden voor auto's, zou je nu een Rolls-Royce kunnen kopen voor één eurocent. Die Rolls zou 100 miljoen kilometer lopen op één liter benzine. De motor zou genoeg energie leveren voor heel Nederland. En je kon er makkelijk een paar miljoen in een luciferdoosje stoppen. 19

21 Deze gigantische prijsdalingen vormen de drijvende kracht achter de digitalisering van de wereld om ons heen. In bijna alle elektrische apparaten zitten nu chips en bijna allemaal zijn ze ook in prijs gedaald. Dat geldt voor auto s, telefoons, videorecorders, televisies, centrale verwarmingsketels, maar ook voor de machines die onze andere spullen maken. En dat proces gaat nog verder, totdat chips vrijwel niets meer zullen kosten en (dat zijn de voorspellingen) straks overal in zullen zitten. Van schoenen tot stropdassen en van pakken koffie tot koffiezetapparaten. Van overhemden, keukenpapier en gloeilampen tot zakjes drop. Die chips kunnen dan met elkaar communiceren. Apparaten en producten worden dan intelligent en kunnen met elkaar gegevens uitwisselen. Het leven wordt daardoor steeds makkelijker en steeds aangenamer. De gevolgen van de Wet van Moore worden nog versterkt door twee soortgelijke ontwikkelingen. De eerste daarvan is de snelle prijsdaling van opslagcapaciteit voor digitale informatie. 20 jaar terug moest ik de informatie op mijn pc nog wegschrijven op grote en dure floppy s waarop 360 kilobyte aan informatie paste. Daarna volgden diskettes met 720 Kb en later 1440 Kb ofwel 1,4 Megabyte. Ook de eerste harde schijven waren nog heel duur en konden nauwelijks meer dan 20 Mb informatie bevatten. En daarna ging het steeds sneller. De prijs van harde schijven is de laatste twintig jaar zelfs nog sneller gedaald dan de prijs van computerchips en de opslagcapaciteit van harde schijven wordt nu al uitgedrukt in Terrabytes en dat bij steeds verder dalende kosten. De tweede hiermee samenhangende ontwikkeling is de prijsdaling en snelheid van transport van digitale informatie. De eerste modems voor de consumentenmarkt verschenen ook zo n 20 jaar terug en waren voor hedendaagse begrippen ongelofelijk traag. De glasvezelnetten zoals die nu ook voor de consumentenmarkt worden aangelegd, kunnen in theorie in één seconde een praktisch onbeperkte hoeveelheid informatie doorgeven. Deze tweede ontwikkeling zien we bijvoorbeeld terug in de prijs van internationale telefoongesprekken. Een gesprek met de USA kost op dit moment zo n 15 cent per minuut, terwijl het nog maar enkele jaren geleden bijna 2 euro kostte. Daarom kunnen we de Wet van Moore ook uitbreiden tot de prijs van digitale opslagcapaciteit en van 20

22 communicatiecapaciteit. Die voortdurende prijsdaling op prijsdaling is de drijvende kracht achter de digitale revolutie van de laatste veertig jaar. Ik wil daarom de Wet van Moore uitbreiden tot wat ik de 1e Wet van de Informatiesamenleving noem. Voluit luidt deze dan: Computerkracht, opslagcapaciteit en digitale transportcapaciteit worden al meer dan 40 jaar iedere 18 maanden de helft goedkoper en dat proces gaat de komende 10 jaar nog verder door. Deze 1e Wet van de Informatiesamenleving is een belangrijke verklaring voor de voortdurende versnelling in de informatisering. Dan is er nog een tweede, minder bekende wet, de Wet van Metcalfe. Deze wet staat ook wel bekend als de Wet van de toenemende meeropbrengsten. Deze wet beschrijft hoe apparaten die in een netwerk met elkaar comcommu-niceren, hun waarde ontlenen aan de grootte van het netwerk. Volgens deze wet neemt de waarde van een netwerk kwadratisch toe met het aantal aangesloten apparaten, of eenvoudig gezegd, hoe meer apparaten onderdeel zijn van het netwerk, hoe meer waarde het netwerk heeft voor de gebruikers. Aan één losse telefoon, bijvoorbeeld, heb je niets, want er is dan niemand om mee te praten. Pas als er twee telefoons met elkaar worden verbonden zijn ze nuttig. Je kunt dan bellen en gebeld worden. Komt er nu nog een telefoon bij dan vergroot dat het nut van die twee andere telefoons. En dat gaat verder met vier telefoons en zo verder. Iedere uitbreiding van het netwerk vergroot zo het nut van de andere telefoons, faxen, internetaansluitingen, adressen, et cetera. De Wet van Moore en de Wet van Metcalfe versterken elkaar onderling. Goedkopere computerkracht maakt immers telefoons, pc s en andere apparaten goedkoper en dat versnelt weer de uitbreiding van het netwerk. Een groter netwerk betekent weer schaalvergroting en geeft 21

23 dus weer ruimte voor verdere prijsdalingen. Door de werking van de Wet van Moore en de Wet van Metcalfe worden de kopieerkosten en de verspreidingskosten van informatie steeds lager. Informatie kan steeds sneller, goedkoper en makkelijker over de wereld worden verspreid. Ik zou dat dan ook de 2 e Wet van de Informatiesamenleving willen noemen. Informatie gaat steeds sneller, goedkoper en gemakkelijker de wereld rond 22

24 6 - Informatie vervangt materie Informatie bestaat, en dat is het grote verschil met een theekopje, een boek, een CD of met andere fysieke producten, niet uit materie. In de materiële wereld kennen we schaarste. Grondstoffen en energie zijn maar beperkt voorradig. Informatie echter is, als het eenmaal bestaat, heel goedkoop en in principe onbeperkt kopieerbaar. Het bedenken en produceren van de inhoud van kranten, boeken of films kost misschien wel veel geestelijke inspanning, maar het vergt maar weinig materiële energie en grondstoffen. Informatie heeft daardoor een heel ander economisch gedrag dan materiële zaken. Dat begint al met het eigendom. Een koffiekopje heeft meestal een duidelijke eigenaar. Als ik mijn kopje aan iemand geef, ben ik het kwijt. Doe ik dat met informatie - bijvoorbeeld ik vertel iemand hoe laat het is - dan behoud ik mijn kennis, want ik weet immers nog steeds hoe laat het is. Informatie kun je ook veel makkelijker dupliceren en verder vermenigvuldigen. Als ik eenmaal heb ontdekt hoe ik met twee vuurstenen vuur kan maken, kost het niet veel om die informatie ook met mijn kinderen te delen. Wil ik een kopie maken van een programma op mijn harde schijf, of van een liedje op een CD, of van de beurskoersen van vanmiddag dan kost dat nauwelijks geld of grondstoffen. Bij materiële zaken ligt dat totaal anders. Wil ik twee koffiekopjes produceren dan heb ik in principe twee maal zoveel grondstoffen nodig als voor één koffiekopje. Kortom immateriële zaken als kennis en informatie kun je vrijwel kosteloos kopiëren en gedragen zich economisch gezien heel anders dan materiële goederen. Economen zouden zeggen dat de marginale productiekosten van informatie vrijwel gelijk zijn aan nul. Dat brengt ons bij de derde Wet van de Informatiesamenleving. De Wet van Vervanging van Materie door Informatie. Behoeftebevrediging vindt plaats door de consumptie van goederen en diensten, materiële en immateriële. Mensen kopen een auto, luisteren naar muziek, eten hun bordje leeg en praten met elkaar. Dit zijn voorbeelden van materiele en tegelijkertijd immateriële behoeftebevrediging, want de auto of het voedsel op het bord bestaat uit materie en een stuk immateriële waarde (kennis). Er is immers ook kennis en informatie toegevoegd aan de grondstoffen (metaal, graan) om te komen tot het eindproduct. 23

25 Dat proces van kennis toevoegen is al heel lang geleden begonnen. Ooit, heel, heel lang geleden, begon de mens in te grijpen in de natuur. Hij begon de natuur te transformeren. Hij maakte bijvoorbeeld stenen gereedschappen of ging huisdieren houden. Dat betekende nogal wat. Probeert u eens in gedachten terug te gaan naar het moment waarop de allereerste bewoners van wat wij nu Nederland noemen, vanuit het Oosten de eerste Neolithische mensen binnen zagen trekken. Ik vermoed dat die eerdere bewoners moeten hebben gedacht dat die nieuwkomers machtige tovenaars waren. Want die nieuwkomers voegden wat water toe aan de klei uit de schoot van moeder aarde en kijk eens, die klei veranderde in stevige potten en schalen. En nog ongelooflijker, het jachtwild wandelde gewoon met die nieuwkomers mee. Het was alsof het wild uit vrije wil naar de slacht ging. Voor die allereerste bewoners moet de kennis van deze nieuwkomers op magie hebben geleken. Dit is een oud voorbeeld van hoe toevoeging van kennis en arbeid aan de vrij beschikbare natuur leidt tot een hogere gebruikswaarde. Deze eerste waardeverhoging was gebaseerd op technische kennis en op de kennis om planten en dieren te domesticeren voor het eigen levensonderhoud. Dit leidde uiteindelijk tot de landbouwrevolutie. Ergens vanuit het Midden-Oosten rolde deze golf over de aarde en transformeerde compleet de manier waarop mensen leefden en samenwoonden. Door de landbouw was het voor het eerst in de geschiedenis mogelijk grote groepen mensen te voeden en in leven te houden. Dit vereiste wel dat mensen zich gingen vestigen op vaste plekken, de eerste dorpen en steden ontstonden. Dit leidde ook tot voedseloverschotten en de komst van nieuwe beroepen zoals koningen, rechters en belastinginners, kortom een landbouweconomie is heel anders dan een economie gebaseerd op jagen en verzamelen. Eind 18e en begin 19e eeuw kwam er een nieuwe revolutionaire verandering in onze manier van produceren en consumeren. Na de middeleeuwen ontwikkelden de natuurkunde en de scheikunde zich geleidelijk aan tot echte wetenschappen en dit stelde de mensheid in staat de natuurkrachten te gebruiken volgens de nieuw ontdekte natuurwetenschappelijke inzichten. Deze domesticatie van de natuurkrachten leidde vervolgens tot de industriële revolutie. Vanuit Engeland rolde dit als een golf over Europa en de USA en transformeerde opnieuw compleet de manier waarop de mensen daar leefden en samenwoonden. De industriële revolutie leidde tot massaproductie en massaconsumptie, massarecreatie, massamedia, 24

26 massaonderwijs en massasteden. Veel mensen hebben het tegenwoordig over de kenniseconomie maar kennis en kennisontwikkeling zijn van alle tijden. Toch is er midden vorige eeuw iets veranderd. Wij zitten nu midden in de informatie- of digitale revolutie. We leren steeds beter en steeds sneller om gegevens, informatie en kennis te scheppen, te vermenigvuldigen en te verspreiden. Hele bedrijfstakken zijn de hele dag vooral bezig met het produceren, verplaatsen en consumeren van gegevens. De toegevoegde waarde (de waarde toegevoegd aan de oorspronkelijke natuurlijke grondstoffen) is intussen steeds meer gaan bestaan uit kennis en informatie. Producten zoals liedjes, geluiden, foto s, films of tekeningen, teksten, computerspellen en tekstverwerkingsprogramma s bestaan bijna helemaal uit informatie en kennis, maar zelfs materiële producten zoals auto s, kleding en tv s bestaan voor een steeds groter deel uit kennis en informatie. Maar wat is informatie nu eigenlijk? De begrippen kennis, informatie en gegevens worden vaak door elkaar gebruikt en kunnen eigenlijk ook niet los van elkaar worden gezien. De ruwe bouwstenen van informatie worden gevormd door gegevens of data zoals men in de ICT vaak zegt. Gegevens vormen de afzonderlijke bouwstenen die, alleen als je ze in een context zet, informatie opleveren. Gegevens zonder context (bijvoorbeeld: de waterstand is 100 centimeter) zijn betekenisloos, maar gecombineerd met andere gegevens (bijvoorbeeld de waterstand in Lobith is vandaag één meter boven normaal) is er sprake van informatie. Maar op zijn beurt is informatie zonder context ook weer zinloos. Pas als informatie wordt gecombineerd met andere informatie (bij een waterstand van 10 meter boven normaal, is er grote kans dat de dijk bij Geldermalsen doorbreekt) is er sprake van kennis. En met kennis kunnen we ons voordeel doen. Het bijzondere aan de digitale revolutie is nu dat gegevens (en dus in een zekere mate ook informatie en kennis) voor het eerst in de geschiedenis digitaal kunnen worden opgeslagen. Dit stelt de mensheid in staat deze gegevens zonder fouten en tegen extreem lage kosten te kopiëren, te vermenigvuldigen, op te slaan en te verspreiden. Deze domesticatie van de digitale wereld gaat vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw als een nieuwe vloedgolf over de aarde en transformeert op dit moment opnieuw de manier waarop mensen leven en samenwonen. Ook de manier waarop wij produceren, consumeren, recreëren, en onderwijzen ondervindt opnieuw een wijziging die zijn weerga in de wereldgeschiedenis nog niet heeft gekend. Op dit moment zijn de snelle technologische ontwikkelingen op ICT gebied de grootste drijvende 25

27 kracht achter alle maatschappelijke ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen ontwrichten op dit moment ons hele traditionele systeem van produceren en consumeren, sterker nog, ze veranderen onze hele wereld. Eén van die veranderingen is het vervangen van materie door informatie. Materiële grondstoffen zoals ijzer of energie zijn schaars en worden zelfs steeds schaarser en steeds duurder. Er wordt immers een steeds groter beroep gedaan op onze natuurlijke hulpbronnen. Maar informatie en kennis worden juist steeds goedkoper, makkelijker en sneller over de wereld verspreid en worden daardoor steeds minder schaars en steeds minder duur. Onder invloed van het prijsmechanisme vindt dan vervanging plaats. In de productie en consumptie verschuift de verhouding materieel/immaterieel steeds meer in de richting van de steeds goedkoper wordende informatie. Dit is een proces dat wij overal om ons heen kunnen waarnemen. Een moderne naaimachine kan meer en is een stuk kleiner en lichter dan een ouderwetse trapnaaimachine. Een spaarlamp levert veel meer branduren dan een gewone lamp en verbruikt ook nog eens minder energie per branduur. Soms wordt een product niet kleiner of milieuvriendelijker maar wordt er toch wel meer immateriële waarde aan toegevoegd. De hoeveelheid koffie die we drinken neemt bijvoorbeeld niet toe, maar wel de toegevoegde waarde aan die koffie, omdat we meer willen betalen voor speciale koffie, met een smaakje of een met bijzonder imago. Deze verschuiving van materieel naar immaterieel zien we bij vrijwel alle producten. Dat geldt voor auto s, kleding, cosmetica, huisraad, kortom voor vrijwel alles wat wij consumeren. Deze drie Wetten, de 1 e en de 2 e Wet van de Informatiesamenleving en de Wet van Vervanging van Materie door Informatie versterken elkaar. Alles wordt steeds meer digitaal, overal komt steeds meer ICT en steeds meer toegevoegde kennis in te zitten. Dit betekent natuurlijk niet dat onze consumptie nu volledig immaterieel zal worden. We blijven calorieën nodig hebben om onszelf te voeden. Het betekent wel dat wij in staat zijn om aan een beperkte hoeveelheid materie (grondstoffen en energie) steeds meer immateriële waarde toe te voegen en zo te komen tot steeds meer behoeftebevrediging voor steeds meer mensen. Of om het in niet-economen termen te zeggen, tot een wereld met steeds meer welvaart voor steeds meer mensen. 26

28 -0- By 2010 touch-sensitive robots shall make virtual reality more realistic. The ability to collect and transmit tactile data--such as the way it feels to kick a soccer ball-- will add to humans' ability to experience events remotely. Planetary geologists with robotic proxies in space could feel the weight and texture of rocks on Mars, and lovers separated by miles could hold hands. -0- "Television won't last because people will get tired of staring at a plywood box every night." (Darryl Zanuck, 20th Century Fox co-founder, 1946) -0- "The main result of all these developments will be to eliminate 99 per cent of human activity, and to leave our descendants faced with a future of utter boredom, where the main problem in life is deciding which of the several hundred TV channels to select." Arthur C Clarke. The World of 2001, Er zijn weinig technische innovaties te verwachten die de jeugd kunnen boeien. Huiskamertoepassingen van visuele media zullen het doen en laten van de jeugd niet in sterke mate beïnvloeden. Verkenning WRR in

29 7- Terug naar de warmte van vroeger? Jonge mensen vinden saai. Ze associëren het met school en officiële instanties. Ze vinden ook te traag. Het is echt iets voor bejaarden. Ze facebooken of msn-en liever. Volgens tijdsbestedingonderzoeken gebruikt 90% van alle middelbare scholieren regelmatig msn of een ander chatprogramma. Als ze thuis komen van school kruipen ze voor het scherm van de PC en beginnen te chatten. Terwijl ze hun huiswerk maken, gamen, of gewoon wat surfen over internet, hebben ze via hun laptop, PC of telefoon contact met hun halve netwerk. Ze communiceren soms met wel vijftien vriendjes tegelijk. Multitasking is niet alleen iets wat computers kunnen, jongeren kunnen dat ook. Ouderen gaan dan meteen roepen dat dit niet goed kan gaan. Je kunt niet met tien mensen tegelijk communiceren, Het is wel heel oppervlakkige communicatie, of dit moet dan ten koste van de fysieke contacten. De praktijk is echter anders. Het gaat vooral ten koste van de saaie niet interactieve tv. Jongeren kijken opeens veel minder tv en als ze dat nog wel doen is dat dan ook gewoon een van die dingen die ze tijdens het multi-tasken doen. Diezelfde tijdsbestedingonderzoeken geven ook aan, dat populaire jongeren internet vooral gebruiken om hun netwerk te versterken. Ze hebben daardoor naast hun virtuele contacten net zoveel of zelfs meer irl (in real life) contacten dan hun leeftijdsgenootjes van tien jaar terug. Eigenlijk is het allemaal heel logisch. Via internet op hun telefoon of computer hebben ze simultaan, instant contact met hun vriendjes, zonder dat het beltegoed of telefoontikken kost. En wat is er nu heerlijker dan gewoon lekker kletsen met degene om wie je geeft? Nooit meer alleen, altijd iedereen dichtbij, wie wil dat nou niet? De praktijk kent natuurlijk niet alleen rozengeur. Wat als je nou geen vriendjes hebt? Als je voortdurend van de vriendenlijsten van de anderen wordt gekickt? Dat lost hyves, facebook of msn nog niet op. Eenzame jongeren ervaren, achter hun digitale venster op de wereld, hun eenzaamheid misschien wel als nog veel kwellender. Zoveel communicatiemogelijkheden, maar niemand om mee te communiceren. Kre ten om hulp, schreeuwen je dan ook tegemoet op sommige jongerensites. En het kan nog erger. Ook digitaal pesten doet pijn, blijkt uit de 28

30 postings op jongerensites. Als je eenmaal het pispaaltje bent, kan de hele groep zich via het netwerk tegen je keren. Er wordt dus nog steeds heel wat afgeleden door eenzame puberjongens of kwetsbare tienermeisjes. Maar misschien kan internet ook hier een oplossing bieden voor de sociaal wat minder begaafden onder ons. Er bestaan al speciale virtuele gemeenschappen voor verlegen lotgenoten en internetcursussen contact leggen. Het internet blijft zich intussen verder ontwikkelen. is dus iets voor ouderen en ook hyves en facebook ontwikkelen zich alweer verder. Met je webcam kun je ook live je vriendjes zien en spreken. Je hebt als het ware op je scherm je hele vriendenkring onder handbereik en in het oog. Dat biedt prachtige nieuwe communicatiemogelijkheden. Altijd alle mensen om wie je geeft direct oproepbaar. Het doet me denken aan het dorp van vroeger, waar iedereen ook vlakbij woonde. Alleen kan ik nu kiezen wie ik toelaat in mijn virtuele gemeenschapje. Dat zou u ook wel willen toch? Ik denk dat echt breedband (via glasvezel en dus heel goedkoop en met een bijna onbeperkte capaciteit) hiervoor gaat zorgen. Zoals zo vaak kunnen we veel leren van de lessen uit het verleden. Ik denk dan aan wat er gebeurd is met de telefoon. In de begindagen van de vorige eeuw was de telefoon al redelijk ingeburgerd. Maar een telefoon was toen nog wel een luxe iets. Het waren vooral de notabelen zoals notarissen, doktoren en rijke zakenmensen die er gebruik van maakten. De telefoonmaatschappijen van die dagen zochten naar manieren om meer mensen te interesseren in dit nieuwe medium. Ze bedachten daarop allerlei toepassingen voor gewone mensen. Er verschenen overal advertenties. Neem een telefoon in uw huis. Als u dan ziek wordt, hoeft u niet meer bij de dokter langs. U kunt dan per telefoon uw klachten doorgeven aan de arts en hoeft nooit meer naar ziekteverwekkende wachtkamers. Of, Voortaan kunt u per telefoon luisteren naar de kerkdienst. Of, Bel uw kruidenier en geef via de telefoon uw boodschappen door. Nooit meer wachten in de winkel en al uw boodschappen worden thuisbezorgd. Men bedacht dit soort nuttige toepassingen omdat niemand geloofde dat gewone mensen bereid zouden zijn, vele tientallen (in die tijd) guldens uit te geven voor gewoon kletsen. Maar toen de telefoon eenmaal echt ingeburgerd raakte, bleek dit toch de onverwachte killerapplicatie. 29

31 Hetzelfde zagen we bij de komst van de mobiele telefoon. Eerst was dit nog een enorm bakbeest, dat alleen ingebouwd kon worden in auto s. Maar zo tegen 1990 werd de mobiele telefoon draagbaar en hanteerbaar. Die eerste echte mobiele telefoons werden vooral gekocht door zakenmensen en patsers. In die tijd was het in de betere kringen echt notdone om in het openbaar gezien te worden met zo n mobiele telefoon. Je moest een goed excuus hebben, bijvoorbeeld dat je hem nodig had voor je werk. Toen begon de industrie met enorme reclamecampagnes en met prijsverlagingen en acties. Dat hielp. Eerst vroegen veel mensen zich nog af waar die mobiele bellers, die overal maar aan het bellen waren, dat ding nou voor nodig hadden. Men schamperde dat ze vooral werden gebruikt om te vertellen dat je er aan kwam en dat de aardappels wel alvast op konden worden gezet. Maar eigenlijk was dat een achterhoedegevecht. Al snel hoorde je er niet meer echt bij zonder zo n mobieltje. Binnen enkele jaren liepen meer dan 14 miljoen Nederlanders met zo n ding. En waar worden ze voor gebruikt? Vooral voor kletsen en roddelen, voor contact met de mensen om wie je geeft, met je vrienden en bekenden en met het thuisfront. Mensen blijven ook sociale dieren. Apen vlooien en mensen kletsen. Dat gold ook voor sms-en. Het is reuze onhandig om met die kleine toetsjes berichten in te tikken. Omgerekend per letter is het ook heel erg duur. Toch was het opnieuw een killerapplicatie. Er gaan honderden miljoenen om in de sms-wereld. Opnieuw is de inhoud van 95% van de sms-jes sociaal. Hou je nog van mij? Ben wat later. Kom jij ook? Dat gaat dadelijk ook gebeuren met breedband. De aanbieders hebben lang gedacht een sluitende businesscase te kunnen maken met de verkoop van content. Interactieve televisie, video on demand, spelletjes, etc. Maar ondanks vele pogingen en kostbare experimenten komt deze case nog steeds niet van de grond. De aanbieders klagen over de kip-ei situatie. Er is onvoldoende interessante content en daarom wordt er nog geen breedband tot in huis aangelegd; er is nog geen breedband en daarom loont het nog niet om interactieve content te ontwikkelen. Maar ook hier wordt de killerap weer gewoon sociaal contact. Een praatje maar nu met een beeld erbij. Elke dag even virtueel op bezoek 30

32 bij mijn ouders in het verzorgingshuis, zonder dat ik eerst 150 kilometer hoef te rijden. Gezellig kletsen met mijn vriendin, maar dan niet alleen met zo n klein stemmetje in mijn oor, maar nu ook met haar gezicht bij mij op het scherm. Virtueel op bezoek bij mijn kinderen, zodat ze mij op de bank zien zitten en ik hen aan de keukentafel? Ik kan ze ook even mijn nieuwe jurk laten zien die ik vanmiddag in de stad heb gekocht. Ongetwijfeld zal breedband, als het er eenmaal is, een geweldige impuls geven aan allerlei handige telediensten. Teleonderwijs, telewerken, telegezondheidszorg, etc, etc. Maar de meest voor de hand liggende killerapplicatie blijft toch weer gewoon sociaal contact. 31

33 8 De UIT-knop In dit tijdperk van multimedia, van channel surfing, computergaming en zappen langs 60 digitale zenders hebben velen van ons de kunst verleerd om even echt niets te doen. Om het achtergrondgeluid of de TV even uit te zetten. Om even alleen te zijn met onszelf en onze gedachten en gevoelens. Toch weten we allemaal dat langzamer vaak beter is. Betere gezondheid, betere werkprestaties, betere relaties, beter eten, betere seks. Er zijn ook activiteiten die je beter niet kunt versnellen. Meditatie, bidden, handwerken, tuinieren, yoga, schilderen, lezen, wandelen. Onthaasting is dus soms nodig. Onthaasting is te leren. Sommige activiteiten dwingen je te leren de tijd te nemen, om de dingen goed te doen en er juist daardoor meer van te genieten. ICT biedt ons de mogelijkheden om heel veel tijd te besparen. Sms en is echt veel efficiënter dan briefjes of memootjes schrijven. Informatie op internet zoeken is echt veel sneller dan rondbellen of naar de bibliotheek gaan. Een tekst bewerk je digitaal echt veel makkelijker dan met zo'n oude typemachine. En de telefoon en skype bespaart je soms heel veel reistijd. Maar dan moeten we wel verstandig leren omgaan met al die middelen die ons het leven makkelijker maken. Ze zijn namelijk ook gevaarlijk, want ze kunnen leiden tot verslaving aan nog meer informatie, nog meer snelheid. Steeds vaker hoor je dan ook mensen klagen dat het leven steeds sneller en steeds hectischer is geworden. En heel vaak krijgt ICT de schuld daarvan. Een kwart van alle managers moest in de vakantie bereikbaar blijven, kopte het ANP al in de zomer van En als een klant een e- mailtje verstuurt, verwacht hij of zij liefst wel dezelfde dag antwoord. Het lijkt of we als samenleving steeds meer verslaafd zijn geraakt aan snelheid. Heb je geen tijd om die roman te lezen die je ooit voor je verjaardag kreeg? Volg dan een cursus snellezen of huur de dvd in de videotheek. Is afslanken te tijdrovend? Liposuctie gaat veel sneller. Te druk om te koken? In de winkel staan de kant-en-klaar-maaltijden in rijen op je te wachten. Geen tijd voor de fitness? Met de Powerplate ben je in tien minuten klaar. Komen die filmpjes erg traag binnen? Neem nog sneller internet. 32

34 Toch zijn er van die activiteiten, die je nu eenmaal niet kunt versnellen. Die je zelfs niet zou moeten willen versnellen. Activiteiten die tijd, die rust nodig hebben. Als je dat soort activiteiten versnelt, keert zich dat tegen je. Bijvoorbeeld op je werk. Haast leidt hier tot slordigheden. Haastige spoed is ook hier zelden goed. Toenemende werkdruk leidt op den duur tot stress en burn-out. Sommige mensen gunnen zich zelfs geen echte vakantie meer. Veel mensen voelen een voortdurende werkdruk. Zelfs thuis, in het gezin of privé voelen ze zich voortdurend tekortschieten. Ze hebben het gevoel dat ze voortdurend te weinig aandacht geven aan hun kinderen, hun partner of zichzelf. Sommige mensen vluchten als reactie op al deze druk in alcohol, nicotine, cocaine of andere drugs. Anderen slapen structureel te weinig (slaaptekort schijnt meer auto-ongevallen te veroorzaken dan alcohol!). Bedenk dan dat ICT niet alleen tijd bespaart, maar ook verslavend kan werken. Je moet er mee leren omgaan. Er zit echt een aan-uit knop op je pc, op je tv en zelfs op je mobiele telefoon (overigens niet op mijn 'oude' vaste toestel, daar moest ik de stekker uit trekken). Uiteindelijk blijft snel of langzaam een keuze. 33

35 9 - Met ICT meer geluk? Worden we nu gelukkiger met al die ICT? Om die vraag te beantwoorden neem ik u mee naar de Middeleeuwen. Als ik denk aan de Middeleeuwen, denk ik aan machtige kathedralen en kastelen, maar als ik verder doordenk, denk ik ook aan hongersnoden, oorlogen, volksziekten, de Zwarte Dood, armoede en onrechtvaardigheid. Ik ben blij dat ik dat niet hoef mee te maken. Ik ben ook blij dat ik niet leef in de preutse, gestrenge, armoede van de 19 e eeuw toen de gemiddelde levensduur in ons land ergens in de buurt van de 35 jaar lag. Ik zou ook niet terug willen naar de armoede van de jaren 30 van de vorige eeuw of de bekrompenheid van de jaren 50. Ik geloof in idealen als vrede, vrijheid, rechtvaardigheid, duurzaamheid, welvaart, een schoon milieu en een eerlijker verdeling van de welvaart over de wereld. Ik geloof dat we op weg zijn naar deze idealen en dat ICT daaraan bijdraagt. Nou vermoed ik ook dat, als de mensen van 200 jaar terug hadden geweten over de atoombom, milieuvervuiling en twee grote wereldoorlogen, zij vast tegen technologische vooruitgang zouden zijn geweest. Maar hoeveel mensen van nu zouden terug willen naar de korte gewelddadige, armoedige levens vol ziekten, rampen en dergelijke, waarin in die tijd kort 99% van de mensheid leefde? Techniek (en ICT is een vorm van techniek) biedt ons altijd de illusie machtiger, goddelijker, vrijer te worden. Die belofte is deels ook waar, techniek schenkt ons nieuwe mogelijkheden die we eerst nog niet bezaten. Tegelijkertijd echter blijken er ook altijd onverwachte neveneffecten te zijn. Elke uitvinding kan ten goede en ten slechte worden aangewend en de meeste uitvindingen hebben onverwachte en ongewenste externe effecten. De invoering van nieuwe technologie zet ook altijd het bestaande culturele- en socio-economisch systeem onder druk. Aanpassingen daarvan gaan meestal ook met pijn gemoeid, vooral voor de ouderen en de verliezers. De vraag is nu of geluk besloten ligt in meer (keuze)vrijheid, goddelijkheid en macht. Dit is een oud thema in de literatuur. Denk aan de verhalen over Faust, Hermes Trimegistus, en over de tovenaarsleerling, waarmee het alle drie niet echt goed afliep. Mensen willen denk ik niet meer keuzevrijheid, maar willen vooral meer zekerheid en minder onzekerheid. Dat willen ze dan gecombineerd met warme sociale relaties, fijn en belonend werk, een warm dak boven hun hoofd, kortom met de bekende behoeften uit de behoeftepiramide van Maslow. 34

36 Ik ben ervan overtuigd dat we door meer en betere ICT op den duur steeds beter kunnen voorzien in de behoeften uit de piramide van Maslow. Dankzij ICT gaat informatie immers steeds sneller, goedkoper en gemakkelijker de wereld rond en ik ben er van overtuigd dat meer informatie en meer kennis op den duur gelukkiger moet maken. Ik zou bijvoorbeeld niet terug willen naar een tijd van onwetendheid. Naar een tijd waarin wij niet wisten waar ziekten vandaan kwamen en waarin natuurverschijnselen werden gezien als geschenken of straffen van een godheid. Maar goed dat is mijn persoonlijke opvatting. Laat ik daarom een aantal concrete voorbeelden geven van de gevolgen van het internet. Bijvoorbeeld de weersvooruitzichten. We zijn tegenwoordig steeds beter in staat het weer voor de komende dagen juist te voorspellen. Via internet kan iedereen nu de buienradar zien. Met deze site kun je precies zien waar op dit moment, maar ook waar de komende uren de buien vallen. Handig als je moet beslissen wel of niet naar de markt te gaan. Erg handig ook bij een optreden in de buitenlucht, bij een wandeling, of als de was buiten hangt te drogen. Uiteraard is dit maar een voorbeeld. Een heel banaal voorbeeld, en ik kan er honderden, zo niet duizenden aan toevoegen. Van de handelsprijzen op de internationale markten (belangrijk voor aanbieders in ontwikkelingslanden) tot medische informatie (belangrijk voor patiënten). Nog belangrijker misschien zijn de plekken op internet waar je informatie met elkaar kunt uitwisselen. Van bekende community sites zoals MySpace, Youtube, of Hyves tot aan de miljoenen forumsites op internet waar zeer levendig en genuanceerd en vaak met heel veel kennis van zaken wordt gediscussieerd over onderwerpen variërend van het laatste optreden van de Rolling Stones tot aan de gevolgen van de verkiezingen in Paraguay. De beschikbaarheid van meer informatie of meer kennis leidt tot meer keuzevrijheid. Vroeger hadden we een beperkt gezichtsveld, tegenwoordig is (bijna) alle kennis van de wereld voor iedereen via internet beschikbaar. Niet dat iedereen daar gebruik van maakt. Je hoeft er ook geen gebruik van te maken. Het verschil met vroeger zit hem vooral in de vrijheid te kiezen. Als je nu kiest voor zo n beperkt 35

37 gezichtsveld is dat een vrije keuze, vroeger was dat je noodlot. De telefoon, de radio maar ook de televisie en vooral het internet maken de wereld kleiner en vergroten daarmee de betrokkenheid met onze buren. Ik citeer een bekende filantroop ;-): "De elektronische snelweg zal grenzen doen vervagen en zal het ontstaan van een wereldcultuur bevorderen, of zal in ieder geval bijdragen aan gemeenschappelijk beleefde culturele activiteiten en waarden. Ik denk dat mensen er behoefte aan hebben om bij vele gemeenschappen te behoren, inclusief de wereldgemeenschap". Dit citaat was van Bill Gates, ooit de rijkste mens ter wereld, dankzij zijn software. Ik ben het met hem eens. Op den duur zal ICT de grenzen tussen mensen slechten. Als je dat historisch bekijkt, zou je kunnen zeggen dat er een heel lange periode is geweest waarin de mensheid steeds verder uit elkaar groeide. Elke groep ontwikkelde zijn eigen cultuur, zijn eigen zeden en gewoonten en zelfs zijn eigen taal. Bij het kampvuur werd vroeger die cultuur overgedragen, werden de verhalen verteld, werd het groepsbesef versterkt. Maar helaas had dat ook een keerzijde. Tegelijk met dat groepsbesef werd ook het anders zijn van de ander benadrukt. Geen eigenheid immers zonder een ander. Door verbeterde ICT is dat proces van uit elkaar groeien op een gegeven moment omgekeerd. Dat begon ergens in de 15e eeuw met de uitvinding van de boekdrukkunst. Opeens kon informatie snel, goedkoop en gemakkelijk worden vermenigvuldigd, bewaard en verspreid. Opeens werden oude en nieuwe ideeën over grote groepen verspreid. Ontdekkingsreizigers vanuit West Europa brachten later de nieuwe ideeën naar de rest van de wereld. Dit werd nog makkelijker met de komst van de telegraaf, de telefoon, radio, film, tv en internet. Daardoor zie je nu steeds meer interculturele contacten. In Bakthapur, de heilige stad van Nepal, draagt de jeugd jeans en drinkt Coca-Cola. In Amsterdam kopen jongeren wierook, Boeddhabeeldjes en kleding uit Nepal. Dat wil niet zeggen dat Amsterdammers nu Boeddhisten zijn geworden, of Nepalezen Amsterdammers, maar wel dat dit uitwisselen van informatie geleidelijk aan leidt naar meer naar elkaar toegroeien. Deze uitwisseling van ideeën en informatie over de elektronische snelweg heeft natuurlijk ook een keerzijde. Prachtige oude culturen, denk aan die van Nepal of Bali, zullen waarschijnlijk verder verwesteren of mogelijk zelfs verdwijnen. Cultureel gezien wordt het dan langzamerhand steeds meer van hetzelfde. Authenticiteit wordt zeldzaam. We eten tegenwoordig ook in Tokio croissants en drinken er cappuccino, dus daarvoor hoef je niet meer naar verre landen toe. 36

38 Wie naar verre streken reist, ziet dat er tegenwoordig overal radio, tv en internet is. Tot in de kleinste dorpjes in Nepal of Nicaragua vind je draagbare radio s, schotelantennes en vaak zelfs internetcafés. Dat heeft gevolgen voor de manier waarop de wereld in elkaar zit. ICT heeft bijvoorbeeld de democratisering in veel vroegere dictaturen een forse duw in de goede richting gegeven. De mondiale publieke opinie is nu via de nieuwe media, maar ook via de oude media en via de toegenomen mobiliteit (wereldhandel en internationaal toerisme) veel beter geïnformeerd dan vroeger. We spreken in dit verband wel van de drie C s. Connected, Communication en Consiousness. Mensen worden zich steeds beter bewust van de wereld waarin zij leven. Internet ondergraaft daarbij de positie van de autoriteiten. De geschiedenisboeken beschrijven ook bij ons een verleden waarin een kleine politieke elite vaak met harde hand regeerde over een onderdrukte massa. Voor het eerst in de geschiedenis zien we nu (bijna) overal op aarde groepen goed geïnformeerde, goed opgeleide burgers ontstaan. Hoewel er nog veel moet gebeuren, zien we nu ook in de Derde Wereld, dus daar waar het grootste deel van de mensheid leeft, de opkomst van een middenklasse. Deze middenklasse is via radio, televisie, telefoon, fax, internet, mobiele telefoon en satellietontvangers aangesloten op de elektronische snelweg. Zij vormt een nieuwe politieke macht binnen iedere staat. En wanneer deze middenklasse eenmaal de smaak van vrijheid en welvaart heeft geproefd, wil zij die niet meer afstaan. Deze mondiale middenklasse heeft baat bij stabiliteit en een vrije uitwisseling van goederen en informatie en wordt zo de motor van sociale vernieuwing. Dankzij radio, tv en internet verandert ook de verhouding tussen arme en rijke landen. In Nicaragua weten ze nu ook of dat denken ze in ieder geval dat in de USA iedereen een huis heeft met een oprijlaan en groen gras en met twee auto s voor de deur. Dat leidt er ondermeer toe dat er een grote stroom immigranten, al of niet legaal, via Mexico op zoek gaat naar hun stukje van de welvaart in de USA. Omgekeerd worden wij in de rijke landen er nu ook dagelijks aan herinnerd dat er honger en burgeroorlog is in grote delen van Afrika en het Midden Oosten. Dankzij de tv en het internet liggen die landen tegenwoordig vlakbij. Wij kunnen ons als rijke Westen niet langer meer veroorloven te doen, of al die problemen niet ook ons probleem zijn. 37

39 Kortom we komen als mensheid, als volkeren van de aarde door ICT steeds meer over elkaar te weten. We zullen ons daardoor ook langzamerhand steeds meer verbonden met elkaar gaan voelen. Uiteindelijk zal dit ook leiden tot meer begrip. Bekend maakt bemind, luidt immers een oud gezegde. 38

40 10 - Naar een planetair bewustzijn? Bijna iedereen van boven de vijftig kent de foto van het Vietnamese meisje Kim Phuc dat half verbrand, wegrent na een napalmbombardement van de Amerikanen. Deze foto werd indertijd een icoon in het protest tegen de oorlog in Vietnam. Tegenwoordig stellen de elektronische media ons voortdurend in staat bijna real-time mee te kijken bij rellen, oorlogen en politieke ongeregeldheden. Denk aan de studentenprotesten op het Plein van de Hemelse Vrede in Being, de monnikenprotesten in Birma en Tibet en recent nog de demonstraties na de verkiezingen in Iran en voor de val van de regimes in Tunesië, Egypte en Libië. Maar dat geldt niet alleen voor ongeregeldheden en oorlogen. Wij zijn nu voor het eerst in de wereldgeschiedenis in staat rechtstreeks in andere landen mee te kijken bij verkiezingen, natuurrampen en allerlei andere nieuwsfeiten. Daardoor ontstaat wereldwijd het besef dat misstanden niet meer ongezien kunnen blijven voortbestaan. Machtshebbers kunnen daardoor niet meer zo maar doen wat ze willen. De internationale media hebben geleid tot het begin van een mondiale gemeenschap met een mondiale publieke opinie en een mondiale ethiek. Buitenlandse politiek zal daardoor nooit meer hetzelfde zijn. En niet alleen is er iets ontstaan als een mondiale publieke opinie, voor het eerst in de wereldgeschiedenis kunnen gewone burgers nu wereldwijd samenwerken met andere mensen die ze niet kennen en waarschijnlijk ook nooit in levende lijve zullen ontmoeten. Ik denk dan aan de tienduizenden nongouvernementele organisaties die zijn ontstaan en werkzaam zijn op alle terreinen van binnen- en buitenlandse politiek. Die internationale samenwerking is ook nodig, want niet alleen foto s zijn grensoverschrijdend, ook goederen, diensten, mensen, misdaad, ziekte, vervuiling, terrorisme, klimaatverandering et cetera houden zich niet aan grenzen. Onze instituties (politiek, rechtspraak, zorg, onderwijs) zijn hier nog niet of nauwelijks op voorbereid. Door de globalisering raakt alles niet alleen steeds meer met elkaar verweven, maar door de nieuwe media gaan dit ook steeds sneller. Dit traditionele check and balances in het nationale en mondiale politieke en sociale systeem 39

41 kunnen dit niet meer aan. De natiestaten zijn al lang niet meer in staat om individueel de belangen van hun burgers te behartigen. Daarom is het versterken van de internationale organisaties noodzakelijk. Zo langzamerhand zijn er wel al duizenden internationale samenwerkingsverbanden ontstaan: de EU, het IMF, de G20, de OESO, de ICO, WTO, het Internationale hof van strafrecht, de Verenigde Naties en natuurlijk de duizenden NGO s en internationale bedrijven die over de grenzen samenwerken. Hoewel ik die internationale samenwerking nog uitermate gebrekkig en oppervlakkig vind, zou wat er nu al bestaat voor de 19e eeuwse mens waarschijnlijk op een utopie geleken hebben. Veronderstel eens dat er geen EU zou zijn geweest, hoe zou de geschiedenis dan zijn verlopen? Of veronderstel eens dat we tijdens de recente economische crisis geen euro zouden hebben gehad? Zouden we dan ook in Nederland een IJslandscenario hebben gehad met een compleet faillissement van Fortis en ABN-AMRO? Wij zijn de eerste generatie die de kracht van een mondiale publieke opinie en van een mondiale ethiek, kunnen combineren met mondiale organisaties en samenwerkingsverbanden. Die combinatie is belangrijk want voor het verder versterken van de internationale instituties is steun vanuit de publieke opinie nodig. Politici en bestuurders kunnen immers alleen wetten en regelingen aanpassen, als daarvoor voldoende draagvlak aanwezig is onder de bevolking. Daarvoor is een verandering nodig in de beleving van mondiale rechtvaardigheid en een mondiaal verantwoordelijkheidsbesef. En ook al bestaat er - ondanks televisiezenders als CNN en het Internet en andere grensoverschrijdende media - nog geen echte wereldopinie, er bestaat al wel een groeiend mondiaal gevoel van verbondenheid. Ook de verdere mondialisering van de economie draagt bij aan deze mondiale beschaving. In multinationals leren mensen van verschillende nationaliteiten immers samenwerken. De belangen van de multinationale ondernemingen zijn gediend bij meer internationale samenwerking. Met hun bezittingen over de gehele wereld hebben zij veel te verliezen en daarom zullen zij alles in het werk stellen om oorlogen en internationale spanningen te voorkomen. Zelfs "bloedeloze" cyberoorlogen zijn voor multinationals onacceptabel vanwege de schade aan hun elektronische infrastructuur. 40

42 Persoonlijk zie ik overigens ook wel iets in de stelling dat de NASA een belangrijke rol heeft gespeeld in het ontstaan van een mondiaal bewustzijn. Het valt niet te ontkennen dat de publicatie van de eerste foto s vanuit de ruimte ons wel deed beseffen dat wij met z n allen een kleine, mooie planeet delen. 41

43 11 We hebben twee kansen De Japans-Amerikaanse wetenschapper en filosoof Michio Kaku heeft deze gedachten over een mondiale beschaving verder uitgewerkt. Volgens hem staan wij als mensheid nu op een tweesprong. Hij ziet op dit moment de geboorteweeën van wat hij een Type 1 mondiale beschaving noemt. Dat is een wereldgemeenschap die in staat is om de gehele planeet duurzaam te beheren. Hij stelt daarbij dat het lang niet zeker is dat de mensheid in staat is deze overgang te maken. De komende honderd jaar kan de mensheid een grote sprong voorwaarts maken naar een echte mondiale beschaving, maar ook ten ondergaan in een stortvloed van met elkaar samenhangende rampen zoals grote oorlogen om de steeds schaarser wordende grondstoffen, wetenschappelijke ontsporingen, ineenstortende milieusystemen, terroristische aanslagen, falende natiestaten, vreemdelingenhaat, groeiende criminaliteit, epidemieën en allerhande onbeheersbare virussen en bacteriën. Een tussenweg bestaat volgens hem niet omdat de globalisering ook rampen, schaarste, milieuvervuiling en ander ongerief naar de nu nog relatief veilige gebieden op aarde zal verspreiden. In de visie van Kaku is naast de politieke wil tot internationale samenwerking vooral de verdere technologische ontwikkeling cruciaal. Nieuwe technische toepassingen kunnen de mensheid voorzien van nieuwe (nu nog ondenkbare) hulpbronnen of en dat is de andere kant - leiden tot de totale ondergang van de mensheid. Ik ga hier niet verder in op de gedachten van Kaku over een type II en een type III mondiale beschaving ook al biedt hij zeer interessante perspectieven. Een Type II beschaving is in staat de buurplaneten te koloniseren en is dus ruimtevarend. Een type III beschaving is tot nog veel meer in staat. Ik deel Kaku s analyse. We staan nu inderdaad op een cruciaal moment in de wereldgeschiedenis. De wereld globaliseert in een steeds sneller tempo. We zien inderdaad geleidelijk aan het begin van een mondiaal bewustzijn en een wereldgemeenschap ontstaan. Hiervoor heb ik beschreven hoe de mensheid zich heeft verspreid over onze aardbol en daarbij veel verschillende culturen heeft ontwikkeld. Hoe de mensheid daarbij eerst uiteen viel in steeds meer verschillende groepen, religies, taalfamilies en natiestaten, maar dat er op een gegeven moment een tegenbeweging is ingezet. Na enkele eeuwen van langzaam van elkaar leren en naar elkaar toegroeien is dit proces de laatste jaren door de komst van de digitale media enorm versneld. In vele landen hebben de mensen intussen instituties opgezet die hebben gezorgd voor vrede en voorspoed. Recent is het door televisie, telefoon en vooral internet mo- 42

44 gelijk om, zonder in levende lijve naar andere continenten of landen af te reizen, toch in real time contact te hebben met onze medeaardbewoners. Dit heeft geleid tot de eerste stappen in de richting van een mondiale beschaving, met mondiale organisaties en een mondiale ethiek. De wereldgemeenschap begint langzaam vorm te krijgen met een besef van een wederzijdse verbondenheid en afhankelijkheid en een gemeenschappelijke toekomst. Maar tegelijkertijd zien we de spanningen op verschillende plaatsen oplopen en verhardt zich de strijd om de steeds schaarsere natuurlijke hulpbronnen. Deze ontwikkeling heeft zich redelijk spontaan voltrokken, althans zonder duidelijke sturing van bovenaf. Kennelijk werken de krachten in de manier waarop wij mensen ons organiseren, in ons sociale systeem, ondanks kleinere en grotere momenten van terugval (de twee grote wereldoorlogen bijvoorbeeld) in deze richting. Maar wij staan nu voor het belangrijkste moment in de geschiedenis van de mensheid. We kunnen of een grote sprong voorwaarts maken naar een echte mondiale beschaving, of we gaan met zijn allen ten onder aan een combinatie van rampen als grote oorlogen, wetenschappelijke ontsporingen en een ineenstortend ecosysteem. Het is het paradijs of de hel. De tussenweg, gewoon doormodderen, is onbegaanbaar doordat de wetenschappelijke ontwikkelingen steeds sneller verlopen en doordat de verschillende machtsblokken en invloedsferen elkaar steeds meer zijn gaan raken. Criminaliteit, milieuvervuiling, veranderende klimaatsystemen, grondstofschaarste, terrorisme, epidemieën, en ander ongerief houden zich niet meer aan nationale grenzen. Tenzij we daar iets aan doen, zal deze ellende zich ook verspreiden naar de nu nog veilige en rijkere delen van de aarde. Het is heaven on earth of een megacrisis. Niet meteen vandaag of morgen, maar op zeker wel ergens in de komende decennia. We hebben misschien nog tijd, maar ruimte voor een minder drastisch scenario is er niet meer. Misschien kunnen we nog jaren langzaam doormodderen op de weg omhoog, maar voor het zelfde geld glijden we morgen al met z n allen de afgrond in omlaag. Dat brengt mij terug naar de centrale vraag voor dit boek. Hoe kan ICT bijdragen aan een betere wereld voor ons allemaal? Een wereld waarin wij allemaal gelukkiger zijn? Het antwoord op deze vraag is vooral politiek. We constateren dat er al een planetair bewustzijn aan het ontstaan is. Het is nu zaak dit te vertalen in mondiale instituties. De techniek ontwikkelt zich intussen gewoon door. In de rest van dit boek zal ik daar de nodige voorbeelden van geven. 43

45 12 - Big Brother maakt het leven leuker en makkelijker In 1948 schreef George Orwell een meeslepende toekomstroman met als titel: In dat jaar zou de overheid alle burgers 24 uur per dag via tv-camera s en af- luisterapparatuur in de gaten kunnen houden. Privacy bestond niet meer. De overheid zou in 1984 ook alle media beheersen. Via radio, tv, film, kranten, boeken en onderwijs beheerst de overheid de weergave van de werkelijkheid en zelfs die van het verleden. Voortdurend herschrijft de overheid in 1984 de geschiedenis en past zij deze aan de nieuwe weergave van de feiten aan. Dit gaat zelfs zo ver dat de overheid voortdurend de taal herschrijft. De overheid in 1984 is dan geen totalitair regime, maar is big brother, de grote broer die zorgt voor zijn onderdanen. Die onderdanen zijn geen burgers, maar broeders. Woorden die ongewenst gedrag beschrijven worden gewoon geschrapt. Vrienden worden vijanden, wit wordt zwart. Het ministerie van Vrede houdt zich met oorlog bezig, het ministerie van Voorlichting met censuur. Gelukkig is deze voorspelling niet uitgekomen. Daar mogen we blij om zijn, want veronderstel eens dat overheden zoals in het voormalige Volksrepubliek Oost-Duitsland of Roemenië de beschikking zouden hebben gehad over de huidige digitale technologie. Om nog maar niet te spreken over de technologie die momenteel in ontwikkeling is. Want op dit moment komen er nieuwe technologieën beschikbaar waarvan de oude communistische dictators alleen maar konden dromen. Big 44

46 Brother of grote broer is zo langzamerhand echt mogelijk. En wat blijkt? De moderne Big Brother heeft het leven al veel leuker en handiger gemaakt en het mooiste moet nog komen. Privacy begint zo langzamerhand iets ouderwets te worden. Wie wil er nou volledig onbekend en ongekend door het leven gaan? In ruil voor een bonuskorting of airmiles zijn wij bereid al onze aankopen in grote databases te laten opslaan. Onze mobiele telefoon vertelt intussen voortdurend tot op een paar meter nauwkeurig waar we zijn en ook dat vinden de meesten van ons geen enkel probleem. Op de tv zijn wij bereid onze meest intieme details uit ons seksleven openbaar te maken. In ruil voor onze 10-minutes of fame laten wij anderen tot diep in ons gevoelsleven meekijken. We maken ook dankbaar gebruik van alle mogelijkheden van een wereld zonder privacy. Miljoenen mensen hebben op profielsites zoals Facebook of Hyves, een pagina ingericht met daarop behalve een foto van zichzelf, allerlei gegevens over hun hobby s, hun vrienden en over hun voorkeuren. Miljoenen mensen bloggen en publiceren regelmatig over hun belevenissen of over hun opvattingen. De wereld is weer een dorp geworden via dit soort sites. Potentiële geliefden of zakenpartners kun je tegenwoordig via Facebook of Google opzoeken en zo kun je hun hele doopzeel lichten. Pre-internet generaties moesten het hebben van informatie van buren of bekenden, maar internetdaten, chatten en zelfs een niet-virtueel avondje uit worden steeds minder gevaarlijk omdat ons hele leven tegenwoordig on-line staat. Door mobieltjes en door internet is ons leven echt anders geworden. Als je via je mobiel voortdurend te traceren bent is het leven een stuk eenvoudiger. Afspraken hoef je tegenwoordig niet meer echt precies te maken omdat je toch altijd nog kunt bellen voor nadere specificaties. Ex-en verdwijnen nooit meer uit je leven omdat je ze via hun blog of Facebook pagina kunt blijven volgen. Vakanties worden minder vakantie als je ook vanuit Thailand je mail blijft checken. Big Brother blijkt geen dictator, maar gewoon een handige hulp die het leven een stuk makkelijker heeft gemaakt en het einde is nog niet in zicht. Er zijn nu al bedrijven die zogenaamde plaatsgebonden diensten leveren. Stel dat je bijvoorbeeld ergens in Portugal rijdt en je zoekt een hotel. Je spreekt dan wat in en er dan komt er de boodschap op het scherm, of uitgesproken door een mooie vrouwen- of mannenstem: In welke prijsklasse zoekt u? Met of zonder zwembad? Zullen wij alvast voor u reserveren? Ja? Dan moet u dadelijk bij de tweede afslag rechtsaf. 45

47 Welke technieken zitten hier nu achter? Om te beginnen het koppelen van digitale gegevensbestanden. Iedere Nederlander is intussen al lang in duizenden gegevensbestanden opgenomen. Op dit moment mogen de gegevens uit al deze bestanden nog niet zomaar worden gecombineerd of gekoppeld, zoals dat in vaktermen wordt genoemd. Maar koppelen heeft wel grote voordelen. Illegale onderhuur, belastingontduiking of uitkeringsfraude worden dan wel een stuk moeilijker. Omgekeerd wordt het recht op een uitkering of vergunning ook veel eenvoudiger te bepalen. Met koppeling wordt de kans op verkeerde of verouderde gegevens een stuk kleiner. Vooral in de medische wereld zal dat grote voordelen gaan krijgen. Maar ook voor ons als consumenten wordt alles daardoor een stuk gemakkelijker. U hoeft bijvoorbeeld nooit meer voor de zoveelste keer uw gegevens in te vullen of door te geven. De tweede technische ontwikkeling is de komst van steeds betere zogenaamde datamining systemen. Google is een bekend voorbeeld van zo n systeem dat die in een honderdste milliseconde miljarden gegevensbestanden kan doorzoeken. Zo n zoeksysteem maakt het mogelijk uit die gekoppelde bestanden heel eenvoudig de gewenste gegevens te verzamelen. Met zo n systeem zijn bijvoorbeeld heel eenvoudig psychologische profielen samen te stellen. Mijnheer A eet geen vlees, reist regelmatig naar Saoedi-Arabië, betaalt altijd met zijn creditcard, heeft onlangs een vliegcursus gevolgd, maar is geen piloot en heeft nu een vliegticket gekocht naar de VS. Ik vermoed dat de Amerikaanse overheid wel extra aandacht zal hebben voor meneer A. Met een beetje fantasie zijn de mogelijkheden van zo n systeem voor grote broer onuitputtelijk. Mevrouw B heeft geen inkomen, geen bezit, maar koopt wel een nieuwe auto. Hoe kan dat? Ook klantvriendelijke verkopers moeten smullen van de mogelijkheden. Mijnheer C rijdt Opel, gaat al enkele jaren op vakantie naar Italië en is toe aan een nieuwe auto. Misschien is hij wel in voor een nieuwe Fiat zeker als hij daarbij een gratis 14- daags arrangement krijgt aangeboden in Florence of Verona. Een derde ontwikkeling zijn de steeds betere systemen van biometrie. Bij biometrie kun je iemand elektronisch identificeren aan de hand van een uniek kenmerk van die persoon, bijvoorbeeld een vingerafdruk, een foto, deel van de iris of zelfs aan de hand van bepaald gedrag. Dit kenmerk wordt elektronisch opgeslagen en kan 46

48 worden vergeleken met een op een ander tijdstip verkregen versie. De huidige technologie is in staat een groot aantal van zulke kenmerken snel en nauwkeurig vast te stellen, op te slaan en te vergelijken. Bijvoorbeeld je elektronische vingerafdruk of het patroon van je iris, het patroon van de bloedvaten op je netvlies, je stemgeluid, je lichaamsgeur, je gelaatstrekken, je handschrift en zelfs je DNA. Hiermee kun je dus op afstand bepalen of iemand inderdaad is wie hij zegt dat hij is. Door de voortdurende prijsdaling van opslag van digitale gegevens en de toenemende betrouwbaarheid van de software is het zelfs al mogelijk op afstand via elektronische gezichtsherkenning iemands identiteit vast te leggen en te bewaren. Dit maakt het voor het eerst in de geschiedenis mogelijk zeer betrouwbare en eenvoudig doorzoekbare persoonsregisters aan te leggen. Als je zo n biometrische kenmerk gebruikt om iemand toegang te geven tot een bepaalde dienst of een terrein (bijvoorbeeld een vliegveld of een gebouw) wordt zijn of haar lichaam als het ware de sleutel of een wachtwoord. De vierde ontwikkeling is tracking en tracing. Er komen steeds betere en goedkopere chips op de markt om voorwerpen en zelfs mensen op afstand te volgen. In duurdere auto s en fietsen en in sommige huisdieren en in paarden zitten al jaren zulke op afstand afleesbare chips. Die chips fungeren dan als een soort radio die een signaal kan uitzenden. In vaktermen staan ze dan ook bekend als RFID chips, ofwel Radio Frequency Identity chips. Op de plaatjes hiernaast zie je voorbeelden van die chips met daar omheen een hele grote antenne. Omdat die chips steeds goedkoper worden en ook steeds kleiner, zal het zal niet lang meer duren totdat in elk denkbaar voorwerp, tot aan mensen aan toe zulke chips zullen zitten. Die chips maken tracking mogelijk. Je kunt met een speciale ontvanger die signalen opvangen en zo nagaan waar die chip (en dus dat voorwerp) zich bevindt. Tracking biedt vele voordelen. Tracking chips in fietsen en auto s dienen vooral om diefstal te ontmoedigen, waardoor nu al de verzekeringspremie verlaagd kon worden. Chips in dieren kunnen bijvoorbeeld ook informatie geven over de eigenaar van het dier, de vervoerhistorie en het medicijngebruik. Dit soort chips kan zo ook worden gebruikt om de verspreiding van ziektes en fraude met Europese subsidies te voorkomen. Nu die chips snel goedkoper worden, passen sommige bedrijven deze chips ook al toe in consumentenproducten en vervangen zo de oude vertrouwde barcode. Alle producten die zijn uitge- 47