Eer en schande van Floris V. Twee oude twistpunten over de geschiedenis van een Hollandse graaf*

Transcriptie

1 Eer en schande van Floris V. Twee oude twistpunten over de geschiedenis van een Hollandse graaf* In de uitgebreide literatuur over Floris V, graaf van Holland en Zeeland en heer van Friesland ( ),' zijn er enkele kleine kwesties die in het verleden menigmaal de pen van de historici in beroering hebben gebracht, maar waarover desondanks geen consensus kon worden bereikt. Dat is het gevolg van de stand van het bronnenmateriaal: de bronnen geven over deze zaken weinig informatie, die bovendien lastig te interpreteren is. In het 'Florisjaar' 1996 zijn die oude problemen weer aan de orde gesteld, zonder dat men daarbij dichter bij een oplossing is gekomen. In het volgende zullen twee van die kwesties nogmaals worden belicht. Het betreft de vraag of Floris inderdaad in 1282 het lichaam van zijn vader Willem II in West- Friesland heeft gevonden, en de vraag of Floris inderdaad de vrouw heeft verkracht van zijn latere moordenaar Gerard van Velsen. Door al het beschikbare bronnenmateriaal naast elkaar te zetten, en door gebruik te maken van nieuwe informatie in de bekende bronnen, kunnen we wat dichter bij de waarheid komen dan tot nu toe het geval was. Met name wat de eerste kwestie betreft wordt met vrij grote zekerheid een einde gemaakt aan de twijfel. Tot voor kort waren de genoemde vragen, hoe heftig er bij tijd en wijle ook over werd gepolemiseerd, in de ogen van de moderne geschiedschrijver van ondergeschikt belang, petitehistoire die slechts vermelding in een voetnoot verdiende. De laatste tijd is evenwel het besef doorgebroken dat daarmee onrecht wordt gedaan aan het wereldbeeld van een middeleeuwse edelman als graaf Floris. Daarin immers vormden het streven naar eer en de angst voor schande voorname drijfveren van het handelen. Voor de Middeleeuwen is in dit verband de antropologische term 'schaamtecultuur' gebruikt. Met die term, voor het eerst geponeerd door Margaret Mead, duidt men een samenleving aan waarin de publieke reputatie van een persoon van het hoogste belang is om zich sociaal te kunnen handhaven. Verlies van de eer resulteert in schande, en die brengt een ernstige verzwakking van de positie met zich mee. Wanneer de eer van een middeleeuwse edele was aangetast, dan restte hem niets anders dan te trachten die schande uit te wissen, veelal door wraak te nemen op degene die de oorzaak was van zijn gezichtsverlies. 2 Ook voor graaf Floris V waren eer en schande waarschijnlijk belangrijke drijfveren; beide begrippen zijn trouwens prominent aanwezig in het werk van Flo- * Met dank aan drs G. van Herwijnen, die een eerste versie van dit artikel van kritisch commentaar voorzag. 1 Voor een overzicht van de Floris-literatuur zie J.W.J. Burgers, 'Graaf Floris V in de moderne geschiedschrijving. De oudere literatuur en enkele nieuwe studies', Holland29 (1997) De schaamtecultuur wordt vaak geplaatst tegenover een 'schuldcultuur', waarin niet de angst voor de mening van de ander de voornaamste toetssteen is, maar het eigen geweten. Over de toepassing van deze cultureel-antropologische en psycho-analyüsche begrippen in de middeleeuwse context bestaat een aanzienlijke, meest buitenlandse literatuur. In de Nederlandse situatie richtinggevend is het artikel van R.E. Kimzel, 'Over schuld en schaamte in enige verhalende bronnen uit de tiende en elfde eeuw', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 98 (1983) , met daarin ook verdere literatuur; een herziene versie in zijn recent verschenen proefschrift, Beelden en zei/heelden van middeleeuwse mensen. Historisch-antropologische studies mier groepsculturen in de Nederlanden (Amsterdam 1977) Zie nu ook A.J. Bijsterveld, 'Eergevoel en conflictbeheersing in aristocratische en geestelijke kringen in de twaalfde-eeuwse Nederlanden', Millennium 11 (1997)

2 ris' chroniqueur, de klerk Melis Stoke, die in zijn Rijmkroniek herhaaldelijk blijk gaf doordrongen te zijn van een diepe angstvoor schande. 3 Eer en schande spelen een grote rol in de twee kwesties die in het volgende behandeld worden. Floris' eer was aangetast door het feit dat de dood van zijn vader ongewroken was en dat diens lichaam ergens in West-Friesland in een geheim en naamloos graf rustte. Voor het aanzien van de graaf was het volstrekt noodzakelijk dat hij die schande zou uitwissen door de Friezen te verslaan en het lichaam van Willem op passende wijze ter aarde te bestellen. Wat de tweede kwestie betreft, wanneer graaf Floris zich inderdaad heeft vergrepen aan de vrouw van Gerard van Velsen, was daarmee de eer van Gerard dermate geschonden, dat hij in de ogen van de tijdgenoten een legitieme reden had om zich te wreken op zijn heer. Dit zou dan een extra aspect zijn in het complex van de omstandigheden die leidden tot Floris' dood. Het lijk van Willem II In de winter van ondernam graaf Willem II, Rooms-Koning van het Duitse rijk, een veldtocht tegen de weerspannige Westfriezen die zich maar niet aan zijn gezag wilden onderwerpen. Door de strenge vorst waren de Westfriese wateren bevroren, waardoor het land toegankelijk was geworden voor de grafelijke legermacht. Zoals bekend eindigde de expeditie in een catastrofe. Willem reed overmoedig voor zijn troepen uit op een aantal Friezen af, zakte met paard en al door het ijs en werd vervolgens afgemaakt. Het Hollandse leger trok zich daarop terug en was gedwongen het lichaam van de koning achter te laten in handen van de erfvijanden, die het stoffelijk overschot op een geheime plek begroeven. ' Deze gebeurtenissen betekenden een dubbele vernedering voor Willems zoon en opvolger Floris V. Die was toen zijn vader sneuvelde pas anderhalf jaar oud, maar al van jongsaf aan moet hem zijn ingeprent dat het zijn dure plicht was deze schande, deze smet op zijn eer, uit te wissen. Dit moest gebeuren door de nederlaag te wreken, en vooral door het lichaam van zijn vader uit West-Friesland te halen en op passende wijze te begraven. 5 Inderdaad richtte Floris zich, toen hij in 1266 zelfstandig de regering aanvaardde, allereerst op de 'Friezenkwestie'. In 1272 trok hij aan het hoofd van zijn troepen West-Friesland binnen, maar opnieuw eindigde de tocht in een fiasco. Bij Oudorp leed het grafelijk leger een gevoelige nederlaag, waarbij vele edelen de dood vonden. 6 Deze poging had dus een averechtse uitwerking: het gezichtsverlies voor de jonge graaf was alleen maar groter geworden. Tien jaar later, in de zomer van 1282, probeerde Floris het voor de tweede maal, en nu 3 Over het gebruik van de begrippen eer en schande door Melis Stoke zie mijn binnenkort te verschijnen studie naar Stoke en dc Rijmkroniek. 4 Stokes beschrijving hiervan in W.G. Brill (ed.), Rijmkroniek van Melis Stoke (Utrecht 1885; Werken uitg. door het Historisch Genootschap (gevestigd te Utrecht), nieuwe serie 40 en 42; ongewijzigde herdr. in 1 bd. Utrecht 1983) III ZieF.W.N. Hugenholtz, Floris V(Bussum 1966, herdr. 1974) 38-39, cn W.G. Brill, Betwiste bijzonderheden op het gebied der studie van de geschiedenis van ons vaderland (Utrecht 1889) 31-35, die vermeldt (31-32) hoe in 1395 Willem van Oostervan t, de zoon van Albrecht van Beieren, aan het Franse hof voor eerloos werd verklaard zolang zijn oud-oom, graaf Willem IV van Holland en Henegouwen, ongewroken met schild en wapen in Friesland begraven lag. Zie daarover ook F.P. van Oostrom, Het woord van eer. literatuur aan het I lollandse hoj'omstreeks 1400 (Amsterdam 1987) 136; aldaar tevens meer over het eergevoel aan het Hollandse hof rond Over deze en de volgende krijgstocht zie H. Obreen, Floris V, graaf van Holland en Zeeland, heer van Friesland, (Gent 1907) 49-57, en nu ook R.P. de Graaf, Oorlog om Holland (Hilversum 1996) Het verslag van de expedities in Rijmkroniek IV ,

3 Eer en schande van Floris V boekte hij succes. In de Rijmkronieklezen we hoe in een briljante amfibische operatie de Westfriezen bij Hoogwoud werden verslagen, waarop de graaf het lichaam van Willem II wist op te sporen. De manier waarop dat gebeurde, en de daaropvolgende gebeurtenissen beschrijft Melis Stoke in gloedvolle bewoordingen als volgt: De coninc hadde XXVII jare Begraven gheweest te Hoechoutwoude; Dat ne wiste jonc noch oude Dan si viere, ende niet mere, Waer begraven was de here. Daerof was bleven dene doot, Dandre dre dor lives noot Waren ghelopen in de kerke; Anders ne waren pape noch clerke Die twe sloeghen de boeven doot. De derde bat ghenaden groot Ende riep: 'Edel gravekijn, Laet mi behouden tleven mijn; Ic salt doen, du moghest prisen, Den coninc dinen vader wisen.' Van deen woerde wart hi verblijt Ende gaf hem op sijn lijf tier tijt. Doe sprac de Vrese te hem waert: 'In dit huys, achter den haert, So suldi den coninc vinden, Dat wil ic mi in verbinden Ende mijn lijf setten te pande.' Doe namen si spaden inde hande Ende dolven II mans langhe diep. Die onder stont opwaert riep: 'Hier ligghen grote balken onder!' Die Vriese sprac: 'Dan es gheen wonder. Heft se op, al wort u te pine; Daer leit de coninc in een scrine.' Teerste dat si ter scrine quamen Ende tghebeente daer vernamen, Spraken si; 'Grave, edel here, Nu seit blide vorwaert mere; Wi hebben uwen vader vonden!' Die grave sprac in corten stonden: 'Des moete God ghelovet zijn!' Thoeft nam hi inde handen sijn Ende dancte Gode ende onser Vrouwen: 'Dat ic so vele dus mach scouwen Van den vader, de mi ghewan!' Tehebeente van den hoghen man 3

4 Dede men nemen harde zaen, Scone wasschen ende dwaen, Ende deet voeren haestelike In enen scrine suverlike Te Middelborch in de abdie. 7 Als we Stoke mogen geloven, heeft Floris V in 1282 dus het lichaam van zijn vader teruggevonden, onder de haardplaats van een Westfriese woning. Het lijkt bijna te mooi om waar te zijn. Is de graaf er inderdaad in geslaagd na zesentwintig jaar het lichaam van zijn vader op te sporen in vijandelijk gebied? Het is duidelijk dat Floris er veel aan gelegen zal zijn geweest om dat kunststukje te volbrengen, en het is dus denkbaar ofwel dat dit succes afkomstig was uit de koker van de propagandamachine van de grafelijkheid, ofwel dat Floris, wat al te begerig om zijn vader te vinden, zich met een willekeurig stoffelijk overschot tevreden heeft gesteld. De eventuele twijfels over de ware toedracht worden bovendien niet verminderd door het feit dat dit verslag uit de tweede redactie van Stokes Rijmkroniek komt, waar hij het verhaal, dat in eerste instantie aanzienlijk korter was, heeft verlevendigd met details die heel goed verzonnen kunnen zijn. Dat geldt met name voor de passages in de directe rede, maar ook het spannende relaas van de vier Friezen, van wie er op het nippertje één gespaard bleef, doet niet erg realistisch aan. 8 Het gaat ons echter vooral om de kern van het verhaal: is het waar dat Floris onder een Westfries huis het lijk van zijn vader terugvond, en heeft hij het lichaam daarop in de abdij van Middelburg laten bijzetten? De meeste historici die zich met deze materie bezighielden, aanvaardden het feit dat Floris inderdaad uit Friesland terugkeerde met een lijk, maar lieten zich niet uit over de 'authenticiteit' van de door de graaf gevonden botten, waarschijnlijk omdat de waarheid in deze toch niet meer te achterhalen zou zijn. 9 Een enkeling ventileerde daaromtrent wel degelijk zijn twijfel, 10 en in het Florisjaar heeft de mediëvist Willem Kuiper in zijn column op Internet geprobeerd definitief aan te tonen dat Floris door de Friezen inderdaad met een kluitje in het riet is gestuurd, en met het lichaam van een vreemde naar huis is gekomen." Kuiper ontleende een en ander in zijn betoog aan een artikel van H. Bruch van een jaar tevoren, die ook 7 Rijmkroniek IV , hier geciteerd naar het zogenoemde handschrift A (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 128 E 3, f. 32r-v): 'De koning [Willem II] had 27jaar begraven gelegen-te Hoogwoud. Niemand, jong noch oud, behalve deze vier [Friezen], wist waar die heer begraven was. Van hen was één gesneuveld, en de drie anderen liepen in doodsnood de kerk in; daar waren verder geen priesters of geestelijken. De krijgsknechten doodden twee van hen. De derde smeekte om genade en riep: "Edel graafje, spaar mijn leven, dan zal ik, dat zult u waarderen, uw vader de koning aanwijzen." Om die woorden was hij [Floris V] blij, en liet hem toen in leven. Toen sprak de Fries tot hem: "In dit huis, onder de haard, zult u de koning vinden; dat garandeer ik, met mijn leven als onderpand." Toe n nam men spaden ter hand en groef men een gat ter diepte van twee mannen. Degene die onder stond riep naar boven: "Hieronder liggen grote balken!" De Fries sprak: "Dat is geen wonder. Til ze op, al kost het moeite; daar ligt de koning in een kist." Toen zij de kist bereikten en het gebeente daar zagen, spraken zij: "Graaf, edele heer, wees nu voortaan blij, wij hebben uw vader gevonden!" De graaf sprak meteen: "Prijs God hierom!" Hij nam het hoofd in zijn handen en hij dankte God en onze Vrouwe: "Dat ik zo dit mag aanschouwen van mijn vader, die mij verwekte!" Het gebeente van de voorname man deed men onmiddellijk opnemen, schoon wassen en reinigen, en haastig in een mooie schrijn naar de abdij van Middelburg voeren.' 8 In de eerste redactie van de kroniek is slechts sprake van één oude Fries, die werd gedwongen het graf van de koning te wijzen; die lezing zal eerder conform de werkelijkheid zijn, temeer daar die ook wordt gevonden in de kroniek van Willem Procurator: C. Pijnacker Hordijk (ed.), Willetmi rapellani in Brederode, postea monachi elprocuratoris Egmondensis, Chronicon (Amsterdam 1904) Zo bijvoorbeeld Hugcnhohz. Floris V, Zoals Brill, Rijmkroniek, dl. 1, xxxi, en dezelfde, Betwiste liijzoiidcrliedrii, W. Kuiper, 'Liefde is blind', Neder-L, Elektronisch tijdschrift voor de neerlandistiek,

5 Eer en schande van Floris V Afb. 1. 'Floris V vindt het Lijk zijns Vaders'. Ets naar en doorj. Steijn, eerste helft 19e eeuw, uit: De leidsman, der jeugd, 18 dln. (Amsterdam ) dl. 2. Afbeelding overgenomen uil: F.W.N. Hugenhollz, Floris V vermoord en getekend (Nieuwkoop 1977) 61. twijfelde aan de echtheid van het door Floris gevonden lijk. 12 We komen aanstonds terug op de argumenten van beide auteurs. Aangaande deze kwestie kunnen we dus twee vragen formuleren: heeft Floris V inderdaad een lijk gevonden, en zo ja, was dat echt Willem II? Ter beantwoording daarvan zetten we alle argumenten die ons ter beschikking staan eens op een rij. Wat de eerste vraag betreft, het is wel zeker dat Floris inderdaad met een stoffelijk overschot uit West-Friesland terugkeerde. Dit blijkt in de eerste plaats uit mededelingen in een ruim aantal contemporaine bronnen; daarbij laten we de Rijmkroniek buiten beschouwing, want die geeft mogelijk uit propagandistische motieven de officiële grafelijke lezing van de gebeurtenissen. 13 Van groot belang zijn in ieder geval twee brieven die Floris V vlak voor en kort na de Friese campagne van de zomer van 1282 schreef aan koning Eduard I van Engeland, waarin hij deze op de hoogte bracht van het verloop van de gebeurtenissen. In een eerste brief kondigde de graaf de veldtocht aan, die hij samen met de graven van Gelre en Kleef en vele anderen zou houden tegen zijn 'aartsvijanden' (nostri capilales inimici), de Westfriezen. 14 In het volgend schrijven meldde Floris triomfantelijk zijn overwinning, in vier veldsla- 12 H Bruch, 'Het geraamte van Willem II', Macloc. Tijdschrift mierde Middeleeuwen 1?) (1995) Bruch proefde ook bij Hugenholtz (zie hierboven, n. 5) een zekere, zij het niet uitgesproken scepsis. 13 F. van Oostrom, Maerlanls wereld (Amsterdam 1996) , hecht geloof aan het verhaal in de Rijmkroniek, want de auteur ervan, Melis Stoke, had ooggetuigen als informanten. Dit kan best kloppen, maar de vraag is of Stoke de intentie had de waarheid op te schrijven. 14 L.Ph.C. van den Bergh (ed.), Oorkondenhoek van Holland, en Zeeland, 2 dln. (Amsterdam en 's-gravenhage 1866(1868)-1873; hierna aangehaald als OH/) II, nr

6 gen, op zijn 'doodsvijanden' (mes anemis morteus), en de vondst van het lichaam van zijn vader, 'waarnaar hij boven alles verlangde' (la quele choseje desiroie sur toutes riens). Ul Natuurlijk is er reden om het waarheidsgehalte van deze brief, die rechtstreeks uit de grafelijke kanselarij komt, 16 te wantrouwen, maar het is toch wel onwaarschijnlijk dat Floris zo koelbloedig zou hebben gelogen over het lichaam van zijn vader wanneer er in het geheel geen sprake zou zijn geweest van een gevonden lijk. Zulk een flagrant bedrog zou zeker aan het licht zijn gekomen, want het bericht over de gebeurtenissen zal het Engelse hof ook via andere wegen hebben bereikt. We hebben over deze zaak bovendien contemporaine vermeldingen die niet in de omgeving van de Hollandse graaf zijn opgesteld, en die dus weerspiegelen wat onafhankelijke waarnemers elders toentertijd wisten of meenden te weten. Het spectaculaire verhaal moet in de Nederlanden en de aangrenzende gebieden meteen de ronde hebben gedaan, want op tal van plaatsen vinden we korte tijd later een echo ervan in annalen en kronieken die niet zijn ontleend aan de enig mogelijke Hollandse bron, Stokes kroniek: feitelijke details en bewoordingen wijken meestal af van Stokes werk, en bovendien zijn bijna alle op schrift gesteld vóór 1305, het jaar waarin de eerste redactie van de Hollandse Rijmkroniek op zijn vroegst was voltooid. 17 Dicht op de gebeurtenissen zaten in elk geval de monniken van Egmond, die een mededeling erover opschreven in het handschrift van de Egmondse Annalen, een in het klooster berustende codex. Daarin vinden we een rijmpje, dat gezien het schrift in het laatste kwart van de 13e eeuw aan het perkament is toevertrouwd. Dit gedicht vermeldt de overwinning op de Friezen, en de overbrenging naar Middelburg en de begrafenis aldaar van Willem II: 'Bovendien is in dat jaar [1282] koning Willem opgenomen en in Middelburg begraven, nadat veel Friezen waren gedood, beroofd en gevangen'. 18 Ook in verder weg gelegen plaatsen raakte het voorval bekend, want enkele contemporaine Zuid-Nederlandse geschiedwerken maken melding van Floris' overwinning op de Friezen en de vondst van de Rooms-Koning. In de rond 1292 te Gent geschreven Annales Blandinienses staat geschreven dat 'in het jaar ons Heren 1282 Floris, graaf van Holland, een groot leger verzamelde en de Friezen aanviel; hij versloeg hen en onderwierp hen in eeuwigdurende dienstbaarheid. Met vreugde bracht hij de beenderen van zijn vader, die de Friezen hadden gedood, naar Middelburg'. 111 Ook monnik Boudewijn van het klooster Ninove tekende in 1294 iets dergelijks op in zijn kroniek, met toevoeging van de mededelingen dat Floris zo zijn vader had gewroken en dat Willem in eigen land eervol was herbegraven. 20 In het begin van de veertiende eeuw werd in het klooster van 15 Van den Bergh, OH/AI, nr. 472; een betere transcriptie van de tekst van deze brief vindt men in J.W.J. Burgers, Depa- Uografie van (In documentaire tnonnen in Holland en Zeeland in de. dertiende eeuw, 3 dln. (Leuven 1995) , nr Hoewel de hand niet is geïdentificeerd als een van de kanselarijscribenten; zie Burgers, De paleografie van de documentaire bronnen, nr Rond is Stoke vermoedelijk al wel met zijn werk begonnen, maar het is niet waarschijnlijk dat toen al een incomplete versie van de kroniek in omloop is gebracht. Op het ontstaan van de Rijmkroniek wordt uitvoerig ingegaan in de aangekondigde studie van auteur dezes. 18 Londen, British Library, MS Cotton Tiberius C XI, f. 169v: 'Insuper hoe ipso rex est Wilhelmus in anno / Fresonibus multis occisis, despoliatis, / Captis, translatus ac in Middelburg tumulatus'; de editie in O. Oppermann (cd.), Fontes F.gmundenses (Utrecht 1933) L. Bethmann (cd.), Annales Blandinienses, MGH SS 5 (Hannover 1844) 33: 'Anno Domini Florensius comes Hollandie, congregato exercitu copioso, Fresones agressus expugnat et perpetua servitute subiugavit, et ossa patris sui, quem occidcrant, apud Middelboerch cum gaudio reportavit.' 20 O. Holdcr-Egger (ed.), Balduini Ninovensis Chronicon, MGH SS 25 (Hannover 1880) 545: '1282. Florentius comes Hollandie, collecto robore exercitus, Frisones bello aggressus est; qui adeptus victoriam, plurimos interfecit et ali- 6

7 Eer en schande van Floris V Sint Truiden genoteerd dat in het jaar 1281 'Floris graaf van Holland met een menigte volgelingen Friesland binnentrok, ten einde zijn vader Rooms-Koning Willem te wreken, die door de Friezen was gedood. Floris versloeg de Friezen en onderwierp velen aan zijn gezag. Onder hen was een Fries die, om aan het doodsgevaar te ontkomen, aan de graaf het lichaam van zijn vader bezorgde, door het op te graven van onder de vuurplaats van zijn huis, waar het in een kist was begraven. De graaf voerde het lijk met de grootst mogelijke eer mee naar zijn eigen land, en begroef het eerbiedig.' 21 Deze versie van het gebeuren stemt dus wel bijzonder goed overeen met die van de Rijmkroniek, maar ook dit relaas, dat vanwege de tijd van ontstaan theoretisch aan de Hollandse kroniek kan zijn ontleend, vertoont details - de Fries die onthulde dat het lichaam van de koning in zijn eigen huis lag, en vooral het foutieve jaartal - die zulks onwaarschijnlijk maken. Ook in verder van Holland verwijderde plaatsen deed het verhaal de ronde, zij het met klaarblijkelijk verzonnen details. In Colmar, in de Elzas, tekenden de plaatselijke dominicanen in hun Annales Colmarienses maiores, een contemporaine bron, het volgende bericht op: 'De zoon van heer Willem van Holland, Rooms-Koning, wreekte zich op de Friezen en doodde 1400 man van hen, en ontrukte met geweld het lichaam van zijn vader aan hun handen.' 22 Het verhaal werd tevens in opgeschreven in een klooster in het Duitse Goslar: 'koning Willem werd in 1251 de 91e heerser na Augustus van het Roomse rijk; hij regeerde negen jaar. Hij sneuvelde tegen de Noordfriezen en werd door een machtige Fries onder diens huis begraven. Willems zoon Floris vocht later tegen de Friezen, doodde er 12000, liet de machtige Fries ophangen, zijn vader opgraven en eervol begraven in een klooster genaamd Daff.' 2 ' 3 Er hoeft al met al niet aan te worden getwijfeld dat graaf Floris inderdaad onder de haard van een Westfriese woning een lichaam heeft gevonden, dat heeft meegenomen en in Middelburg heeft laten begraven. Gezien de toonzetting van de zojuist genoemde brief aan de Engelse koning was Floris er zelf bovendien van overtuigd dat hij het lijk van zijn vader had gevonden. Het valt ook moeiquam partem terre eorum sibi subiugavit in ultionem palris sui Wiliclmi Romanorum rcgis ab eis interfecti. Cuius etiam ossa inveniens inde transtulit et in terra sua honorifice sepelivit.' 21 R. Koepke (ed.), Gesta abhaluiu Trudonensium, MGHSSlö (Hannover 1852) 405: Hodem anno [1281] Florencius comes Hollandie cum multitudine suorum Frisiam in ultionem patris sui Wiliclmi Romanorum regis, a Frisonibus occisi, intravit, qui Frisones devicit et plures illorum sue ditioni subegit. Inter quos Friso unus, ut mortis pcriculum evaderet, comiti patris sui corpus in tnmco repositum et retro focum domus sue sublen atum efi odit et tradidit, quod ille cum maximo honore secum ad propi ia ailerens, l everenter sepelivit.' I Iet/elf de vei haal, in iets andere bewoordingen, vinden we in het vóór 1320 in hetzelfde klooster geschreven vervolg op de wereldkroniek van Martinus van Troppau; I.. Weiland (ed.), Coulinuoliones C.hrouiei Martini Ojt/iavieusis, MGH SS 24 (Hannover 1879) 264: 'Huius tempore [namelijk van koning Rudolf van Habsburg, ] Florentius comes Hollandie, deviclis Frisonibus occidenlalibus, et ultione recepta de morte patris sui Willelmi rcgis,... [lacune] quidam Friso ipsum regem retro ignem suum sub terra in trunco ligneo penden tem demonstravit, mortem sic evadendo. Quem comes cum magna reverentia Hollandiam reportavit.' 22 Ph.Jaffé (ed.), Annales Colmarienses maiores, MGH SS 17 (Hannover 1861) 210: 1282: 'Filius domini Wilhelmi de Horlandia [sic], regis Romanorum, vindicavit se de Frisonibus, et interfecit ex eis mille quadringentos viros, et accepit corpus patris sui de eorum manibus violen ter.' Weiland (ed.), Chronik des Stiftes S. Simon und Judas in Goslar, MGH Deutsche Chronikenl (Hannover 1877) 597: 'Na Goddes bort 1251 greve Wilhelm von Hollant, de 91. von Augusto, heft entfangen dat Romesche rike unde regert 9 jar Dusse heft gevechtet mit den Nortfresen, unde dar ward he gedodet, unde ein mechtig Frese groif on in sin bus Darna sin sone, greve Florentius, vechtede aver mit den Fresen unde dodede 12 dusent. Aver dussen Fresen, de sinen vader hadde graven in sin hus, den hengede hi unde led den vader wedder upgraven unde led on erlike graven in ein closter geheten Daff.' De Duitse tekst is een rond 1294 gemaakte vertaling van de oorspronkelijke Latijnse versie (ibidem, ). Deze plaats wordt ook aangehaald door Hugenholtz, 'Floris V in de ogen van het buitenland' in: E.H.P. Cordfunke e.a (red.), Holland in de dertiende, eeuw. Leven, wonen en werken in Holland aan hel einde van de. dertiende eeuw ('s-gravenhage 1982) 41-49, aldaar 46. Het is onbekend welk klooster met de naam Daff wordt aangeduid: de naam is mogelijk het een verbastering van de naam Delff (Delft), welke vergissing paleografisch goed is te verklaren: de lettercombinatie el kan gemakkelijk voor een hoge a worden aangezien. 7

8 lijk in te zien hoe hij vlak na de slag in vijandelijk gebied een opgraving had kunnen ensceneren. 24 Ook elders, van Egmond tot Colmar en Goslar, meende men blijkbaar zonder meer dat zulks het geval was. We blijven evenwel zitten met de tweede vraag: waren de in 1282 geborgen resten inderdaad die van Willem II, of hebben de Friezen de Hollandse graaf voor de gek gehouden? Bezien we de argumenten die Bruch deden twijfelen aan de echtheid van het lijk en die Kuiper brachten tot de overtuiging van de onechtheid ervan. Bruch vond een vermelding in de uit het midden van de 15e eeuw daterende Coronike van Vrieslant, dat in Friesland het verhaal ging dat aan de graaf niet het gebeente van de Rooms- Koning was geleverd, maar dat van een dode monnik. Nu heeft deze ene op zichzelf staande mededeling in een twee eeuwen na dato geschreven werk nauwelijks enige bewijskracht, temeer daar de laat-middeleeuwse Friese geschiedschrijving terecht berucht is om haar gefabuleer en fel-nationalistische inslag. 23 In dat kader kan de anonieme auteur van de Coronike de betreffende bewering heel goed uit zijn duim hebben gezogen; het feit dat andere Friese geschiedschrijvers van niets weten verhoogt het vertrouwen in deze mededeling allerminst. 26 Over naar Kuiper, die meer argumenten aandraagt om aan te tonen dat het in Hoogwoud opgegraven lichaam in werkelijkheid niet Willem was maar een willekeurige Fries. Ten eerste zegt hij dat Willems lijk niet gevonden kon worden, omdat het na zesentwintig jaar in de bodem allang vergaan was. Dit is natuurlijk geen serieus argument, want het wordt onmiddellijk gelogenstraft door de menselijke skeletten die archeologen met grote regelmaat opgraven, en die honderden tot duizenden jaren oud zijn. Voorts stelt Kuiper, zonder nadere toelichting, dat de Friezen hun familieleden onder hun huis begroeven, ter afwering van de boze geesten. Nu is in het verleden veel lelijks over de Friezen beweerd, door hun vijanden de Hollanders en met name door de Egmondse monniken, maar nooit dat ze zich overgaven aan dergelijke heidense praktijken. En inderdaad, al sinds de Karolingische tijd, toen Willibrord en Bonifacius met de bekeringen begonnen, waren de Friezen gekerstend, en begroeven zij hun doden zoals het hoorde in gewijde grond, bij voorkeur in of bij de kerk. Dit blijkt onweerlegbaar uit de resultaten van archeologisch onderzoek; men hoeft maar enkele afleveringen door te lopen van de Archeologische kroniek van Holland, die ieder jaar in dit tijdschrift wordt gepubliceerd, om te kunnen constateren dat ook in West-Friesland de doden in grafvelden ter aarde werden besteld. Tekenend is bijvoorbeeld de recente vondst van het kerkhof van Vronen, het Westfriese dorp dat, in dit verband pikant genoeg, in 1297 door de Hollanders werd verwoest bij de expeditie die volgde op de Friese opstand van Ook elders 24 Minstens één geval van een in scène gezette vondst van een graf is bekend. Rond 1190 is het graf 'ontdekt' van de legendarische koning Arthur en diens echtgenote Guinevere. Die opgraving, door de kroniekschrijver Gerald van Wales tweemaal beschreven met levendige details, diende ongetwijfeld om een einde te maken aan de droom van de inwoners van Wales dat op zekere dag koning Arthur terug zou keren om hen aan te voeren in een opstand tegen de Engelse overheersing (Gerald of Wales, The Journey through Wales and the Description of Wales, vertaald door L. Thorpe (Harmondsworth etc. 1978) ). 25 Zie het oordeel van J. Romein, Geschiedenis van de Noord-Nederlandsehe geschiedschrijving in de Middeleeuwen. Bijdrage lol de beschavingsgeschiedenis (Haarlem 1932) , met name 142, over het 'volkomen irreële' verleden dat in die werken wordt beschreven, waar de geschiedenis niet meer is dan een 'wensdroom'. Over de Coronike van Vrieslant zie Bruch, Sujfplemeul hij de geseh/edeu/s van de Noonl-Seilerlandsehe geschiedschrijving in de Midileleeuwen van dr. jan Romein (Haarlem 1956) Voorts meende Bruch dat in de Rijmkroniek liet verslag over de vondst van het lijk van Willem door de auteur Melis Stoke achteraf was aangepast ten einde een mooi kloppend verhaal te verkrijgen, hetgeen in Bruchs ogen de betrouwbaarheid ervan niet vergrootte. Het gaat te ver hier nader op die kwestie in te gaan, maar Bruch heeft hier niet goed gelezen; men zie mijn binnenkort te verschijnen studie over Melis Stoke en de Rijmkroniek. 27 'Archeologische kroniek over 1991', Holland 24 (1992) : een te Sint-Pancras gevonden grafveld, waar circa 8

9 Eer en schande van Floris V was steeds sprake van bijzettingen in of vlak bij de kerk, terwijl daarentegen onder de vele huizen en woonplaatsen die werden blootgelegd nooit menselijke resten werden aangetroffen. 28 Er is kortom geen sprake van dat de Westfriezen hun doden onder hun huizen begroeven; bovendien zou juist een monnik, die volgens de Coronike van Vrieslant aan Floris V was meegegeven, zeker in gewijde grond begraven zijn geweest. Het is dus wel zeker dat het lichaam dat graaf Floris onder de Hoogwoudse woning aantrof, daar inderdaad heimelijk was verstopt. Daarop wijst ook de mededeling van Stoke dat de beenderen zeer diep waren begraven; zij lagen op een diepte van twee manslengten. 29 Nu verbergt men een lijk niet zonder reden. Het heeft er alle schijn van dat in 1256 de Friezen, geschrokken door hun doodslag van de Rooms-Koning en beducht op wraak, het lichaam van Willem heimelijk onder de haardplaats van een dichtbij het slagveld gelegen woning hebben begraven, welke plaats zesentwintig jaar later onder dwang werd onthuld. Hiermee wilden zij waarschijnlijk proberen om wraakneming vanwege de dood van Willem II te voorkomen. In de toenmalige rechtsgang diende bij een geval van doodslag het slachtoffer in het proces te worden getoond, als bewijs dat het misdrijf inderdaad had plaatsgevonden. 30 De Friezen zullen hebben geredeneerd dat het ontbreken van het lijk actie tegen hen van hogerhand, bijvoorbeeld een ban door de paus of een strafexpeditie door de nieuwe Rooms-Koning, zou bemoeilijken. Ook Willem Procurator verklaart het feit dat de Friezen het lichaam van Willem verborgen en elkaar geheimhouding bezwoeren, uit hun angst om voor eeuwig te worden beschuldigd van de misdaad van majesteitsschennis. 31 Dat men de moeite heeft genomen om het lichaam in een woning te begraven, is gemakkelijk te begrijpen: door de strenge vorst was de Westfriese bodem hard bevroren en was het delven van een graf ter plaatse op het slagveld onmogelijk. Eerder citeerden we al twee bronnen die melding maken van het feit dat de Rooms-Koning onder een huis was begraven. Bovendien hebben we nog een bron die datzelfde feit vermeldt, welke bron, en dat weegt in dit verband zwaar, kort na 1256 is geschreven, lang voordat graaf Floris met een lijk uit Friesland terugkwam. In de kroniek van het Groningse klooster Bloemhonderd lichamen werden aangetroffen, in graven die aan de hand van keramiekfragmenten waren te dateren van de Karolingische periode tot in de 13e eeuw. 28 Geraadpleegd werd de 'Archeologische kroniek' over de jaren , Holland ( ). Voorbeelden van middeleeuwse Westfriese bijzettingen in grafvelden, veelal in of rond de kerk: Holland 19(1987) 309, idem 20 (1988) en idem 24 (1992) 345: 43 graven uit de 12e-13e eeuw in rle kerk van Oosterland, Wieringen; idem 26 (1994) : begraafplaats onder de 12c-eeuwse kerk van Medemblik; «ten 22 (1990) : middeleeuws grafveld bij de 1 le-eeuwse kapel van Uitgeest; in de buurt zijn ook Merovingischc en Karolingische huizen opgegraven, deels zelfs daterend van vóór de kerstening van het gebied, en daaronder is geen spoor van begravingen aangetroffen. Andere voorbeelden van opgegraven Westfriese woningen, steeds zonder graf eronder: idem 19 (1987) 304: Broek in Waterland, vanaf 13e eeuw; ibidem, 307: boerderij in De Rijp uit de ontginningsperiode; idem 20 (1988) 304: bewoningssporen in Blokker bij Hoorn, inclusief haardplaatsen; ibidem, 308: woonterp uit de 12e eeuw bij Assendelft: idem 23 (1990) 320: 13e-eeuws huis in Hoorn, inclusief haardvloer; ibidem, : huisplaatsen in Medemblik uil de 8e-9e eeuw en de fase daarna, inclusief haardplaatsen; idem 25 (1993) : Merovingische en Karolingische huizen te Limmen; idem 28 (1996) 300: Laatmerovingische en Karolingische gebouwen te Castricum; ibidem, : een 14e-eeuws huis te Alkmaar, inclusief stookplaats. Geïsoleerde begravingen komen in West-Friesland zeer zelden voor, en kunnen niet goed worden verklaard; genoemd wordt een geval bij Limmen (idem 25 (1993) 315). 29 Rijmkroniek IV R. Fruin, 'Over het bewaren van het lijk voor het proces bij de Friezen', in: R. Fniin, Vers/ireide geschriften VlU ('s-gravenhage 1903) ; dezelfde, 'Over den aanbreng van doodslag bij de vierschaar in Kennemerland en in hel Noorderkwartier van Holland', in: R. Fruin, Verspreide geschriften VI ('s-gravenhage 1902) , in hel bijzonder Procurator, Chronicon,

10 hof schreef in de jaren abt Menko het verhaal van de dood van Willem II, en ook hij vermeldde dat de koning 'in het geheim in iemands huis in de grond is begraven'. 32 Die vermelding door een Fries, kort na 1256, gevoegd bij de identieke mededeling in enkele van Menko onafhankelijke bronnen van na 1282, 33 maakt toch wel een einde aan alle twijfels. De Friezen hebben Rooms-Koning Willem heimelijk begraven, onder een huis; het onder een huis verborgen lijk dat in 1282 aan graaf Floris werd gewezen moet wel dat van zijn vader zijn geweest. Dat het inderdaad het lichaam van Willem II is, dat is gevonden en in Middelburg is herbe graven, wordt tenslotte bevestigd door het onderzoek van het in de Middelburgse abdij rustende skelet, uitgevoerd door de medicus B.KS. Dijkstra. Deze concludeerde, na studie van de beenderen die in 1980 in de tombe werden aangetroffen, dat dit een man betrof met als kenmerken 'ongeveer 28 jaar, omstreeks 174 cm, waarschijnlijk brachycephaal, rechtshandig, ruiter, mogelijk ziek geweest op 6-7-jarige leeftijd, gebitsklachten op jarige leeftijd, gewelddadige dood'. 34 Als doodsoorzaak stelde hij vast de verbrijzeling van de schedel door één of twee zware klappen met een zwaar stomp voorwerp, zoals een strijdvlegel, gevolgd door een klap op de onderbenen. 35 Leeftijd en aard van de verwonding komen precies overeen met wat we weten over Willem II. Bovendien is dit skelet ooit behandeld met een zwarte kleurstof, wat weer klopt met het feit dat Willems beenderen op last van Floris V zijn schoongemaakt en behandeld en daarna in een kostbare schrijn zijn bijgezet. 36 Deze geverfde beenderen, gevoegd bij de aard van de dodelijke verwonding, sluiten uit dat we hier te maken hebben met het lichaam van Willems broer Floris de Voogd, die in 1258 eveneens in de Middelburgse abdij is begraven, op ongeveer dezelfde leeftijd als Willem. Floris stierf aan een infectie ten gevolge van een verwonding opgelopen tijdens een toernooi, en is voor zover bekend nooit meer opgegraven. 37 We kunnen dus concluderen dat het verhaal over de vondst van het lichaam van Willem II, zoals dat door de bijna-tijdgenoot Melis Stoke het eerst en het uitvoerigst wordt beschreven, in grote lijnen naar alle waarschijnlijkheid klopt. In verschillende contemporaine bronnen wordt melding gemaakt van het heimelijk begraven van Willems lijk onder een Westfries huis, van Floris' overwinning in 1282 op de Friezen en de ontdekking van het gebeente, en van het overbrengen van het lijk naar Middelburg. Het betreffende lichaam, dat onder een huis werd aangetroffen, moet inderdaad wel dat van de inderhaast weggemoffelde Rooms-Koning zijn geweest. Die identificatie wordt ten volle bevestigd door het onderzoek van de stoffelijke resten in Middelburg. Er is dus geen enkele reden om de historiciteit van het verhaal in twijfel te trekken. In 1282 heeft Floris inderdaad het lijk van Willem II gevonden en het laten begraven 32 H.P.H. Jansen en A. Jan se (cd.), Kroniek van het klooster Bloemhof te Wiltewierum (Hilversum 1991) 392: 'in domo cuiusdam occulte terre infossum est.' De datering van Menko's werk in de Inleiding, XXXIII. 33 H.C. Peeters, De rijmkroniek van Holland, haar auteur en Melis Stoke (Antwerpen (op omslag: 's-gravenhage) 1966) 54-55, , heeft ooit betoogd dat de auteur van de Rijmkroniek gebruik heeft gemaakt van Menko's werk, maai' dal is niet juist; zie mijn aangekondigde studie over de Rijmkroniek. 34 B.K.S. Dijkstra, Een stamboom in been. Vier eeuwen graven en gravinrum van hel Hollandse huis. Onder-zoek van de stoffelijke resten opgegraven op het terrein van de voormalige abdijkerk Ie Rijnsburg in 1949 en 1951 en te Egmond in 1979 en 19H0 en aangetroffen in de tombe in de abdijkerk te Middellmrg in 1980 (Amsterdam 1991) , citaat op Dijkstra, Een stamboom in been, Dijkstra, Een stamboom in been, 134; Rijmkroniek IV Willems schrijn, een met ijzeren banden dichtgesmede kist, stond tot 1556 bovengronds in de kerk; in genoemd jaar werd de praalkist op last van landvoogdes Maria van Hongarije bijgezet in een tombe (Dijkstra, ibidem, 124). 37 Dijkstra, Een stamboom in been,

11 p Eer en schande van Floris V m out SicD / Mn #iaef flm0 enöcfcan «5era«tem öelfm. ge toiï Dooien ecu feu Hiet/ n öat faf icfc u vnaen/ feoe Ocrncrt bnu idelfen < 2tief jplocigtocrrici / 't $ntoonöcrlöe&edingen. ozttaef f iodg tot Ccrocrr bm t\{mfp2adtx «erseptban elfen olr)pmoeün><üc[mi/ Sïïacu een eeujen 5 g öeeftöütt geneert*/ nfpi$al* foof«?berïtjcïtt* ^e ftfjatto* en gefwrtctet nimmermeer / &math «Beraeu bon idclfcn iot fijnen SanfctS Heet: ct q\\p nm fmt üiengen in fulcb beroet / Öouöe^f rfletgn fcïjöencn en urn tch nfet. Aib. 2 Een blaadje met het volkslied over Floris V en Gerard van Velsen, verkocht door liedjeskramer Klein Jan aan het begin van de 18e eeuw. Houtsnede. Afbeelding overgenomen uit: F.W.N. Hugenholtz, Floris V - vermoord en getekend (Nieuwkoop 1977). 1 11

12 in Middelburg, in het favoriete klooster van de Rooms-Koning. Daarmee had Floris ten langen leste zijn waarschijnlijk belangrijkste taak volbracht: hij had zijn vader gewroken en op passende wijze ter aarde besteld. Zijn geschonden eer was daarmee hersteld. De verkrachting van de vrouw van Gerard van Velsen Sedert meer dan een eeuw laait in de Floris-historiografie herhaaldelijk de vraag op of Gerard van Velsen, één van de in 1296 tegen de graaf complotterende edelen, inderdaad een sterk motief had voor zijn verraad. Want: heeft Floris V nu wel of niet de vrouw van Gerard verkracht? In de Hollandse geschiedschrijving dook deze beschuldiging voor het eerst op in het midden van de 15e eeuw, in het Oude Goudse Kroniekje (circa 1440) en bij Jan van Leiden (circa 1460), waarna het verhaal via Aurelius' Divisiekroniek onderdeel werd van het populaire historische bewustzijn. Zo vond RC. Hooft in deze vertelling de stof voor zijn toneelstuk Geeraerdt van Velsen. 38 Twijfels rezen pas in de hernieuwde kritische, op de originele bronnen gebaseerde geschiedschrijving van de 19e eeuw. L.Ph.C. van den Bergh hield het nog voor historisch, maar W.G. Brill en H. Obreen verwierpen het met kracht. 39 Men ontkomt niet aan de indruk dat de felheid van de toen gevoerde discussie samenhing met de mate van waardering van de protagonisten voor graaf Floris; ook lijkt de toenmalige preutse moraal niet vreemd aan de heftigheid waarmee men de graaf veroordeelde om de schokkende daad of hem daarvan juist vrijpleitte. 40 Van den Bergh noemt Floris een 'dwingeland, die de rechten des volks en de belangen des lands meermalen aan zijn eigen belang of aan zijn luimen ten offer bracht'; hij acht de graaf heel goed in staat tot een verkrachting, want het is bekend 'dat Floris in de grootste ongebondenheid en echtbreuk leefde en de edelste jonkvrouwen des lands aan zijne lusten opofferde'. 41 Obreen daarentegen was vol lof over Floris' regering; hij bagatelliseerde dan ook enerzijds de schanddaad, en hield anderzijds staande dat die niet te bewijzen was. Vanaf de jaren zestig van deze eeuw flakkert de discussie bij tijd en wijle weer op. Peeters en Hugenholtz betoogden dat het verhaal een historische kern van waarheid zou kunnen bevatten, Verkaik verzette zich onlangs daar weer krachtig tegen. 42 Ook nu lijken de standpunten van de auteurs soms te worden ingegeven door bijkomende factoren: Peeters kwam de verkrachting als motief voor de moord goed van pas omdat hiermee zijn hypothese over het ontstaan van de Rijmkroniek werd verstevigd, 43 Verkaik wilde juist alle nadruk leggen op zijn cen- 38 Voor de overlevering van het verkrachtingsmotief zie Hugenholtz, Floris V, ; B. Ebels-Hoving, 'Floris V in de Nederlandse geschiedschrijving', in: D.E.H. de Boer, E.H.P. Cordfunke en H. Sarfatij (red.), WiFUmms... De Hollandse graaffloris Vin de samenleving van de dertiende eeuw (Utrecht 1996) ; J.W. Verkaik, De moord op graaf Floris V (Hilversum 1996) hoofdstuk I. 39 L.Ph.C. van den Bergh, 'De geslachten van Velsen en Woerden', Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde nieuwe reeks 7 (1872) 29-41; Brill, Betwiste bijzonderheden, 35-41; Obreen, Floris V, XLII-XLVII. 40 Zie Obreen, Floris V, 25, waar ons wordt verzekerd dat de zeven bekende bastaarden van Floris V geen bewijs waren voor een 'zedeloozen levenswandel', omdat dit 'de gewoonte dier dagen' was. 41 Van den Bergh, 'Geslachten van Velsen en Woerden', 41, Peeters, Rijmkroniek van Holland, ; Hugenholtz, Floris V, 94-96, Verkaik, De moord op Floris V, hoofdstuk I, met name Daarnaast zijn D.E.H. de Boer, 'Wi Horens... Grafelijk machtsspel in een Europees decor', in: Wi Fier rem..., 10-18, aldaar 17 n. 23, en E.H.P. Cordfunke, 'Der keerlen God?', in: WiFUmms..., , aldaar 353 n. 7, geneigd de verkrachting van de vrouw van Velsen voor waar te houden. 43 Peeters, Rijmkroniek van Holland, , waar wordt gesteld dat over de verkrachting wordt gesproken in een (zo dadelijk nader tc behandelen) aanhangsel bij de herziene versie A van de Rijmkroniek, welke omwerking inclusief aanhangsel volgens Peeters rond 1310 door Melis Stoke was vervaardigd voor Jan I van Polanen. Jan was verwant met de moordenaars van Floris V, en werd daarop aangevallen door zijn politieke tegenstanders; het aanhangsel over de 12

13 Eer en schande van Floris V trale these dat de moord verklaard moet worden uit de politieke omstandigheden, en wel uit Floris' relatie met de Engelse koning. In het debat zien we steeds dezelfde argumenten pro en contra terugkeren. De beperktheid van de discussie komt voort uit de omstandigheid dat de contemporaine bronnen over de verkrachting zwijgen, of die slechts als gerucht vermelden. We zagen dat pas in de loop van de 15e eeuw dit verhaal doordrong in de Hollandse geschiedschrijving. Algemeen is men het er over eens dat het motief daarin terechtkwam via een volkslied, dat lang na de tijd van Floris in twee versies is opgetekend. In het lied wordt in dertig strofen beeldend beschreven hoe graaf Floris Gerard wilde laten trouwen met zijn maitresse, maar de laatste bedankte feestelijk voor de eer ('U ouwe versleten schoenen en wil ick niet'). Floris dreigde daarop dat hij ervoor zou zorgen dat Gerard hoe dan ook zijn afdankertjes zou dragen. Kort daarop trouwde Velsen met de dochter van Herman van Woerden. Graaf Floris gelastte Gerard schriftelijk om naar Henegouwen te reizen, en in zijn afwezigheid misbruikte hij zijn vrouw. Toen Velsen bij thuiskomst hoorde van het gebeurde, zwoer hij de graaf te zullen doden. In de resterende achttien strofen werd omstandig verhaald hoe de graaf werd gevangen en gedood, en hoe daarop Gerard aan zijn einde kwam. 44 Over dit lied bestaat een uitgebreide literatuur; G. Kalff, R.G Boer, A.C. Bouman en H.S. Lucas hebben erover geschreven. 45 Vooral de eerstgenoemde auteur heeft aangetoond dat het lied, dat pas aan het einde van de 16e eeuw opdook, al in de 14e eeuw gezongen moet zijn; een variante versie die in een 15e-eeuws handschrift is overgeleverd, is waarschijnlijk een van dit volkslied afgeleide sproke, voorgedragen voor een adellijk publiek. Door Boer werd als eerste gewezen op volksliederen in Denemarken, waar het motief van de koningsmoord als wraak vanwege een verkrachting eveneens opduikt. Die constatering ondergraaft natuurlijk de mogelijke historiciteit van het lied; vorstenmoord vanwege een verkrachting was blijkbaar een literaire topos. We moeten daarbij weer wel bedenken dat ook een topos conform de historische werkelijkheid kan zijn. Sterker nog, het feit dat een topos ontstaat wijst er al op dat het daarin beschrevene beantwoordde aan de reële werkelijkheid, zodat het voor de toehoorder of lezer geloofwaardig was. Bovendien moeten we in het oog houden dat een volkslied geen historische bron is in de gewone zin van het woord; het is dan ook onnodig, zoals Lucas heeft gedaan, om alle details in het lied te vergelijken met de gegevens uit de bronnen. 46 Het lied geeft waarschijnlijk weer wat in de 14e eeuw in de volksverbeelding leefde omtrent de moord op Floris V, en niet de historische feiten. Zulks laat onverlet dat de kern van het lied, het verhaal van de verkrachting, op waarheid kan berusten. We moeten dus terug naar de contemporaine historische bronnen. De oogst is mager: in de I4e-eeuwse Hollandse kronieken van Melis Stoke (circa 1305), Willem Procurator (1322) en Jan Beke (circa 1350) wordt geen melding gemaakt van de verkrachting. In dit verband is verkrachting wilde Jan ontlasten door alle schuld aan de moord bij Velsen te leggen. Deze hele hypothese over de relatie tussen Stoke en Polanen moet naar het rijk der fabelen worden verwezen; zie mijn aangekondigde studie over de Rijmkroniek. 44 Een editie van dit lied in Verkaik, De moord op Floris V, (en aldaar, 39-40, een deel van de variante 15e-eeuwse versie). Het lied is op cd tol klinken gebracht door Camerata Trajectina, Paexkeu van Minnen, middeleeuwse muziek uil de Nederlanden (1992). 45 G. Kalff, Het lied in de middeleeuwen (Leiden 1883, ongew. herdr. Arnhem 1966) ; R.G. Boer, 'Het lied van Geraert van Velsen', De Gids 63 (1899) ; A.C. Bouman, 'Het lied van Geraert van Velsen', rijdschrift voorgeschiedenis 49 (1934) ; H.S. Lucas, 'The problem of the poems concerning the murder of count Floris V of Holland', S/ieculum. a joumalof mediaeval studies 32 (1957) Er is trouwens veel in het lied dat conform de werkelijkheid is, of een vervormde weergave biedt van de werkelijkheid: Gerard van Velsen als moordenaar van de graaf, de gevangenneming bij Utrecht tijdens de valkenjacht, de rol van de kastelen van Muiden en Kronenburg. Zie Bouman, 'Lied van Geraert van Velsen', "»

14 Afb. 3. Floris V en de vrouw van Gerard van Velsen. Ets, anoniem en zonder titel, tweede helft 17e eeuw, Atlas van Stolk. Afbeelding overgenomen uit: F.W.N. Hugenholtz, Floris V - vermoord en getekend (Nieuwkoop 1977) 43. slechts van belang een opmerking van de Procurator, die schrijft dat de ontevreden heren van Amstel en Woerden graaf Floris zwart probeerden te maken door middel van een 'lied over diens slechtheid' (pravitatis carmen); mogelijk een aanwijzing dat het zojuist behandelde volkslied rond 1320 al in omloop was. 47 Dit zwijgen over de verkrachting door de belangrijkste bronnen wordt door degenen die het verhaal niet geloven natuurlijk dankbaar aangegrepen om hun gelijk te halen. Een doorslaggevend argument is dat evenwel niet; ontbreken van een gebeurtenis in de bronnen kan nooit een bewijs zijn dat die gebeurtenis niet heeft plaatsgevonden. Bovendien is het goed mogelijk dat Melis Stoke, de auteur van de primaire bron, de Rijmkroniek, die door de Procurator en door Beke veelal werd nagevolgd, zijn aandrang niet heeft kunnen bedwingen om graaf Floris schoon te wassen van die wandaad, door die gewoon te verzwijgen. Stoke, hoewel over het algemeen zeer betrouwbaar, kan wel vaker worden betrapt op een verdraaiing van de feiten, wanneer dat de zaak van de graven goed uitkomt Procurator, Chroniam, 47. Zie E. Hattinga van 't Sant, 'Willem Procurator en de Brederodes', in: Convivium, aangeboden aan prof. jkvr. dr. f.m. van Winter bij haar afscheid als hoogleraar rum de Rijksuniversiteit te Utrecht (Hilversum 1988) Zo stelt hij expliciet (Rijmkroniek VI ) dat in november 1299 graaf Jan van Henegouwen eerst zijn neef graaf Jan I van Holland begroef alvorens zich te wijden aan zijn politieke belangen, de opvolging in Holland. Dat dit 11

15 Eer en schande van Floris V Toch is in de eerste helft van de 14e eeuw in Holland tenminste één maal de beschuldiging van verkrachting op schrift gesteld. Dit gebeurde in het zogenoemde handschrift A van de Rijmkroniek, waarin na de tekst van de kroniek een colofon volgde waarin ene Wouter de klerk verklaarde het boek geschreven te hebben en hij Gods zegen afsmeekte voor Jan van Polanen en diens vrouw en kinderen. Jan was blijkbaar de patroon in wiens opdracht Wouter een kopie van de Rijmkroniek vervaardigde. Wouter heeft vermoedelijk in de jaren de kroniek afgeschreven. Het handschrift A, dat niet de door Wouter vervaardigde kopie is maar een afschrift daarvan, is op paleografische gronden te dateren in het tweede kwart van de 14e eeuw. 49 Na Wouters colofon volgt onmiddellijk een korte notitie, van 18 verzen, waarin melding wordt gemaakt van wat Floris V Gerard van Velsen had aangedaan: Al dede Gherijt van Velsen quaet, Dat quam alleen bi suiker daet Dat sijn wijf was jamerlike vercraft; Daer toe dede de grave sijn macht Ende onsuverde sijn goede wijf. Hi had se liever dan sijn lijf. Daer na, mi ghelovet, Smeet hijn met ene roede opt hovet, Dat hem de huve boven spleet. Doe dochte Gheraert om dat leet Dat hem de grave hadde ghedaen, Ende hem niet ten besten mochte vergaen. Daer men' 0 de waerheit wil verstaen Ende redene te redene mach gaen, So wast misdaen herde sere Van enen groten lantshere. Wat soude hier meer of ghesproken, Dat sijnt so seer wert ghewroken? 51 niet waar kan zijn. bewijst het itinerarium. van graaf' Jan II, dat voor november-decembcr 1299 gemakkelijk gereconstrueerd kan worden aan de hand van de inhuldigingsoorkonden van en voor de verschillende Zeeuwse en Hollandse steden. Stoke, die deze oorkonden notabene eigenhandig schreef, verdraait in de Rijmkroniek (VII 1-6) dan ook de route die door de graaf werd gevolgd. Zie daarover mijn aangekondigde studie: over Stokes betrouwbaarheid zie voorts J.W.J. Burgers, 'Melis Stoke, literator of geschiedschrijver?', Millennium. Tijdschrift voor Middeleeuwse studies 10 (1996) Peeters, Rijmkroniek van Holland, meende dat Wouter de eerste auteur was van de Rijmkroniek, en Melis Stoke slechts de latere omwerker ervan, maar die hypothese is volstrekt onhoudbaar. Zie daarover mijn studie over de kroniek. Daar zal men ook de verantwoording vinden voor de datering van Wouters kopieerarbeid en van de vervaardiging van handschrift A. 50 Er staat mem. 51 Rijmkroniek X, p. 380 (hier geciteerd naar het zogenoemde handschrift A (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 128 E 3) f 90v) 'Al deed Gerard van Velsen kwaad, dat kwam alleen maai door het feit dal zijn vrouw op ellendige wijze was verkracht; de graaf deed met haar waf hij wilde en bezoedelde Gerards goede vrouw. Gerard hield meer van haar dan van zijn eigen leven. Daarna, geloof me, sloeg de graaf Gerard met een stok op het hoofd, zodat zijn helm spleet. Toen dacht Gerard aan het leed dat de graaf hem had aangedaan, en dat het met hem niet goed zou aflopen. Naar waarheid en in alle redelijkheid gesproken, dit was een zeer grote misdaad van die grote landsheer. Wat moet men nog meer zeggen van deze daad, die sindsdien zo afdoende werd gewroken?' 15

16 Deze optekening bewijst dat al in de eerste helft van de 14e eeuw men in Holland, en wel in hoge kringen, die nauw waren gelieerd aan de grafelijkheid, meende dat Floris V de vrouw van Velsen had verkracht. Bovendien staan deze regels los van de volksoverlevering waaruit mogelijk toen al het volkslied was ontstaan; de bewoordingen doen totaal niet denken aan die van het lied, 12 en het gegeven dat Floris Gerard van Velsen op het hoofd had geslagen vinden we in het lied evenmin. Al zwijgt dus het grootste deel van de Hollandse historiografie uit het begin van de 14e eeuw over Floris' misdaad, dat wil nog niet zeggen dat de graaf vrijuit gaat. Het is in ieder geval zeker dat in de eerste decennia van die eeuw in het nabije buitenland, in dit geval Brabant, het gerucht de ronde deed dat Floris V was vermoord vanwege een kwestie met een vrouw. Zo schreef een onbekende hand in de omstreeks 1320 in de abdij van Sint Truiden vervaardigde continuatie van de wereldkroniek van Martinus Polonus (Martinus van Troppau) de marginale aantekening bij het relaas van de moord op de graaf, dat deze niet viel 'door verraad, maar omdat hij overspel had gepleegd met een vrouw'. 3 Eerder was Lodewijk van Velthem nog specifieker. Rond 1315 schreef deze zijn continuatie van Maerlants Spiegel historiael, waarin hij uitgebreid stilstond bij de dood van Floris V, en de omstandigheden die tot de moord hadden geleid. Daarbij gaf ook Velthem als oorzaak de machinaties van de Engelse koning, woedend op de graaf vanwege diens overlopen naar het Franse kamp. 'Maar' vervolgde Velthem, Ander secgen dat om I vrouwe quam Datmen hem sijn leven nam, Daer hi met soude hebben te doene, Die wijf was I van sinen baroene, Ende datten diegene daerom lagen Leiden van der stont alle dagen. 54 Velthem deelde daarop echter mee dat hij het verhaal zou weergeven zoals de Hollanders dat hem hadden verteld, waarna min of meer de versie van Stoke volgt. Na het relaas van de moord kwam hij nog eens terug op de kwestie van de verschillende verhalen die de ronde deden: Aldus doent die Hollanders verstaen, Entie Vriesen oec, sonder waen, 52 Zoals later de auteur van het Oude Goudse Krouiekjewc] zinsneden ontleende aan het lied; vergelijk in R. Fruin, 'Aantekening op het voorafgaande', IJI/dragen voor vaderlandse/ie geschiedenis en inidheiduunde nieuwe reeks 7 (1872) 42-43, in het aldaar uitgegeven fragment van de 'geschreven tekst' de passage vanaf'ende Gheryt van Velsen en had gheen wijt' tot en met "t wek my graef Floris ghedaen heeft', waarvan de inhoud duidelijk het lied reflecteert (de tekst ervoor en erna is ontleend aan de Rijmkroniek). In het genoemde fragment zijn de zinnen 'doe hi zijn willen gedaan hadde' cn 'doe Gheryt van Velsen weder thuys quam so en ghemoetede hem sijn wijf niet als si plach te doen' bijna letterlijk overgenomen uit het lied, strofen 8 ('Doe hy syn willetgen hadde ghedaen') en 10 ('Doe Geraert van Velsen weder thuyswaert quam / Daer hi syn liefgen plach te groeten: / Wat isser mijn weerde vroutgen ghesciet, / Dat sy my niet en komt te moete?'). Ook Verkaik, De moord opfloris V, 38, ziet een verband tussen het lied en de kroniek. 53 Geciteerd bij Verkaik, De moord ofi Floris V, 59: 'Nota: non per proditionem, sed quia commiserat adulterium (...) cum uxorc' Deze optekening ook al geciteerd door Obreen, Floris V, p. xxxvi, en in de uitgave, L. Weiland (ed.), Gontinualiones Chronici Martini Oppaviensis, MGH SS 24 (Hannover 1879) H. vander Linden, W. de Vreese en R de Keyser (ed.), Lodewijk van Velthem's voortzetting van de Spiegel historiael ( ), 3 dln. (Bruxelles ) boek III, caput 45; het citaat aldaar verzen : 'Anderen zeggen dat men heni [Floris V] van zijn leven heeft beroofd vanwege een vrouw waarmee hij gemeenschap had, de echtgenote van een van zijn baronnen, en dat zij daarom vanaf die tijd steeds eropuit waren hem in een hinderlaag te lokken'. 16

17 Eer en schande van Floris V Ende en willen niet anders secgen, Dat mer iet toe soude lecgen, Dat elre af yewent quam Dat haer grave die doet nam, Dan dit ocsoen ende dese raet. Alsoe alst hier gescreven staet; Ende ic laet mi oec genoegen wel, In strider nietjegen, al wistic iet el. 85 Dat Velthem, een intelligente en goedgeïnformeerde geschiedschrijver, die Stokes Rijmkroniek als bron gebruikte voor het verhaal van de moord op graaf Floris, maar daarbij ook over informatie uit andere bronnen beschikte, zich liefst tweemaal zo expliciet conformeerde aan de 'officiële' Hollandse lezing van de gebeurtenissen, geeft toch wel te denken. Men krijgt de indruk dat hij in dit geval de praatjes niet zomaar als onzin terzijde wil schuiven: 'Ik zal het maar niet tegenspreken, ook al zou ik beter weten'. 56 In ieder geval is duidelijk dat vrij kort na de moord in Brabant het gerucht circuleerde dat Floris vanwege een vrouw was gedood. Bovendien ging dit gerucht niet (of niet alleen) om in het volk; Velthem verkeerde in de hoogste kringen. Alles afwegend kunnen we stellen dat het op grond van het bronnenmateriaal niet valt uit te maken of Floris V inderdaad de vrouw van Gerard van Velsen heeft verkracht. Het is slechts duidelijk dat vrij snel na de moord op de graaf het gerucht de ronde deed, zowel in Holland als daarbuiten. Of het gerucht op waarheid berust weten we niet, hoe stellig de uitspraken in dit debat soms ook zijn. Het verstandigste standpunt lijkt nog dat van Hugenholtz, die voorzichtig oppert dat de verkrachting waar zou kunnen zijn, omdat we dan tenminste een motief hebben voor Gerard van Velsens moord op de graaf." Daarmee roert Hugenholtz een serieus punt aan. Immers, het staat buiten kijf dat Floris slachtoffer werd van een complot dat goeddeels in het buitenland werd gesmeed, maar het is evenzeer zeker dat moord niet de bedoeling was van de samenzweerders. Floris is gedood door Gerard van Velsen, die in blinde drift op de vastgebonden en weerloze graaf inhakte. Ook zou Velsen, volgens Stoke, als eerste het idee van een samenzwering hebben opgevat. 58 Velsen moet de graaf wel diep hebben gehaat. Dat mannen als Gijsbert van Amstel en Herman van Woerden reden hadden om uit te zijn op de val van Floris, is duidelijk; in de jaren tachtig waren zij door toedoen van de graaf op een vernederende manier beroofd van hun zelfstandigheid. Wat Velsen betreft is evenwel in het oorkondenmateriaal niets te vinden dat 55 Velthem, Spiegel historiael, boek HI, caput 47, verzen : 'Aldus vertellen de Hollanders en ook de Friezen het, werkelijk waar, en zij willen daarover niets anders kwijt dan dat men aan die lezing niets moet veranderen, en dat de graaf op geen andere wijze stierf dan vanwege deze aanleiding en handelwijze, precies als het hier beschreven slaat. En ik neem daar genoegen mee en bestrijd dit niet, ook al had ik andere informatie.' 56 In andere gevallen is hij heel kort over geruchten. Zo meldt hij, vlak na het in de vorige noot genoemde citaat, tussen neus en lippen door dat hem is verteld dat graaf Jan I vergiftigd was (Velthem, Spiegel historiael, boek III, caput 47, vers 3256), een beschuldiging met veel grotere politieke consequenties dan Floris' misdaad. Overigens zijn bij een recent onderzoek in de botten van Jan I geen sporen van gif aangetroffen: B.K.S. Dijkstra, Graven en gravinnen van het Hollandse huis. Onderzoek van de stoffelijke resten, opgegraven op hel terrein van de voormalige abdijkerk te Rijnsburg in 1949 en 1951 (Zutphen 1979) Hugenholtz, Floris V, Aldus Rijmkroniek IV Ook Velthem, Spiegel historiael, boek III, capita 46-47, noemt Velsen als de moordenaar, volgens hem tot de moord aangezet door Herman van Woerden. 17

18 wijst op een verstoorde relatie met Floris V."" 9 Voor de tegenstanders van de 'verkrachtingshypothese' was Velsens plotselinge haat dan ook een moeilijk punt. Obreen hield hem voor een 'gewone landjonker' die eropuit was zijn lage positie te verbeteren en die niets te verliezen had, 60 een op niets gebaseerde opmerking die bovendien niets verklaart. Verkaik gelooft dan nog liever het verhaal dat Floris een neef van Velsen zou hebben laten terechtstellen, hoewel dat feit zo mogelijk nog slechter gedocumenteerd is dan de verkrachting. 61 Ook Verkaiks constatering dat Gerard van Velsen misschien gewoon een driftkop was, zet weinig zoden aan de dijk. Zo is uiteindelijk de weegschaal min of meer in balans: de verkrachtingstheorie wordt niet ondersteund door de belangrijkste bronnen, maar levert wel een afdoende motief voor Velsens haat jegens de graaf. In deze evenwichtstoestand kan de balans naar één kant doorslaan wanneer men een nieuwe aanwijzing zou kunnen vinden. Zulk een aanwijzing staat volgens mij in de Rijmkroniek van Melis Stoke, de auteur die volgens iedereen over deze kwestie niets zegt. Inderdaad, Stoke zwijgt in alle talen over deze specifieke wandaad van Floris V jegens de vrouw van Gerard van Velsen, maar toch laat hij zich onwillekeurig wel degelijk ontvallen dat de graaf iets op zijn geweten had jegens de edelen die hem hebben verraden. In de Rijmkroniek lezen we dat na de moord Floris' lijk naar Alkmaar werd gebracht en daar werd opgebaard in de kerk. Stoke vertelt dat al die tijd zijn trouwe jachthonden niet weken van de baar, en zelfs niet wilden eten. 62 Dan grijpt hij de gelegenheid aan om die hondentrouw te vergelijken met de trouweloosheid van de edelen die de graaf hadden gedood: Kersten mensche, hoer dit wonder, Dat die hondekijn besonder Minde haren here soe, Dat si bi hem bleven doe, Daermen vinc ende sloech. Daer togheden si hem ghenoech, Dat sine minden van rechter scout. Daer die moordenaers waren so bout Dat si vermoerden haren here, Die hem ghedaen hadde sulc ere, Te menigher ure ende stonde; 59 Het enige wat zou kunnen wijzen op onenigheid tussen Velsen en de graaf vinden we in een oorkonde van 22 juni 1290 (Van den Bergh, OHZ II, nr. 726), waarin Floris V aan Gerard van Velsen de helft van de visserij in de Zaan schenkt, ter compensatie voor 'alre hande eyskinghe die hi [Velsen] ons cyskende was'. Men zou kunnen denken dat Floris hier zijn misdaad heeft 'afgekocht', maar het is toch veel waarschijnlijker dat het hierbij gaat om een normale transactie van goederen of rechten tussen beide mannen, temeer daar er nog sprake is van de zeevang bij Noordwijk waar Velsen afstand van doet. Bovendien zou Gerard, wanneer de verkrachting inderdaad vóór 22 juni 1290 heeft plaatsgehad, wel heel lang hebben gewacht met zijn wraak. We moeten trouwens wel bedenken dat eventueel voor Floris belastend archiefmateriaal, zoals een zoen tussen hem en Velsen, na juni 1296 uit het archief zal zijn verwijderd (ook Velsens bezit, en daarmee diens archief, verviel toen aan de grafelijkheid). 60 Obreen, Floris V', XIVI. 61 Verkaik, De moord op Floris V, 62. De terechtstelling van de neef van Velsen bij Velthem, Spiegel historiael, boek III, caput 45, vs ; die neef had, volgens het verweer van de graaf, te Leiden de vrede gebroken en voor het gerecht iemand doodgeslagen en ook nog dc rechter verwond. Misschien steekt er waarheid in dit verhaal, getuige de opmerking van de Procurator, Chronicon, 46, over Floris strengheid in deze: 'Want wee de edele die ook maai hel minste vergrijp tegen de gerechtigheid pleegde' ('Nam vc nobili, si minimum contra iustitiam provocavit'). 62 Rijmkroniek V Wat deze passage betreft, ook hiervan is niet zeker of het de historische waarheid betreft of een literair topos, of een via een topos opgesmukt waargebeurd feit. 18

19 Eer en schande van Floris V Hier waren si argher dan honde. Al had hi te voren misdaen, Jane hadden si die soene ontfaen, Ende was vergheven altemale, Ende scenen vrienden also wale, Als enighe lieden mochten wesen. Dus so dinket mi in desen, Dat honden niet sijn so quaet: Es hem ghedaen enighe misdaet Van sinen here, hoe groet het si, Hi come tot hem, op dat hi Hem anespreke lieflike Ende verghevet ewelike, Al had hi hem gheslegen den voet Of; mer dese moerders verwoet Hebben haren here verbeten.'' 3 Stoke zinspeelde hier dus tot twee maal toe op een misdaad die Floris V gepleegd zou hebben jegens de edelen die hem vermoordden, of jegens één van hen. Eerst schreef hij dat zij onrecht deden om de graaf te doden, 'al had hij eerder iets misdaan'; de tweede maal stelde hij dat de hondjes beter zijn dan die edelen, omdat zij hun heer trouw blijven, ongeacht diens misdaad jegens hen, 'hoe groot ook'. Men zou kunnen denken, gezien de vermelding van zoen en vergeving die op de misdaad waren gevolgd, dat Stoke doelde op de vroegere twisten tussen de graaf en de heren van Amstel en Woerden; die waren immers in een zoen bijgelegd. Misschien dacht Stoke inderdaad aan deze verzoening, ten gevolge waarvan immers de aanslag door Amstel en Woerden tot een verraderlijke daad was geworden. Maar ook Floris' eventuele misdaad jegens Velsen moet met een formele verzoening zijn afgehandeld, die dan zal zijn afgedwongen door de graaf. 64 Aan die zoen zal Stoke dan gerefereerd hebben, want het lijkt niet waarschijnlijk dat hij met de 'misdaden' doelt op de strijd tussen de graaf enerzijds en Amstel en Woerden anderzijds, aangezien hij de handelwijze van Floris in die twisten niet als een misdaad kan hebben gevoeld. Dit betrof immers feodale conflicten tussen een landsheer en enkele edelen, waarbij de graaf volgens de gangbare mores geen scheve schaats had gereden. Hij had op rechtmatige wijze enkele weerspannige en half-onafhankelijke vazallen 63 Rijmkroniek V (hier naar hel zogenoemde handschrift C (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 128 E 5), f. 44v-45r): 'Christenmens, hoor dit wonder: de hondjes beminden hun heer zozeer, dat ze bij hem bleven toen men hem gevangennam en doodde. Zo lieten ze afdoende blijken dat zij hun heer beminden, zoals ze verschuldigd waren. De moordenaars evenwel waren zo boud, dat zij hun heer vermoordden, die hun menigmaal veel eer had bewezen; in dat opzicht waren zij slechter dan de honden. Al had hij (Floris V) eerder iets misdreven, dat was toch verzoend en geheel vergeven; men scheen op zulke vriendelijke voet te verkeren als maar mogelijk was. Daarom dunkt het mij dat de honden in dezen goed handelen: wanneer hun heer jegens hen een misdaad heeft gepleegd, hoe ernstig ook komen zij naar hem toe wanneer hij hun vriendelijk toespreekt, en vergeven zij hem voor eeuwig, ook al had hij hun een poot afgehakt. Deze dolle moordenaars echter hebben hun heer verscheurd.' 64 Er is in de Hollandse geschiedenis een vrijwel parallel geval van een misdaad door een graaf en een afgedwongen verzoening. In 1354 werd Gerard van der Wateringc vermoord door graaf Willem V, vermoedelijk in een van diens eerste vlagen van waanzin, waarop Gerards adellijke verwanten moesten beloven die daad niet te zullen wreken op de vorst, noch Gerards naaste familie daartoe te zullen helpen. Zie R. Fruin, 'De moord van Gerrit van de Wateringe', in: Verspreide geschriften 8 ('s-gravenhage 1903) ; zie ook H.M. Brokken, Het ontslaan van de Hoekse en Kabeljauwse twisten (Zutphen 1982)

20 onder zijn gezag gebracht, en dat zulks met geweld was gebeurd was hem niet aan te rekenen; hij had adequaat gereageerd op de militaire activiteiten van Amstel en Woerden. 1,5 Nee, uit deze terloopse opmerkingen van Stoke blijkt dat de graaf wel degelijk iets op zijn kerfstok had, een grote misdaad, die blijkbaar ook in Stokes ogen voor de betrokken edelen een grond moet hebben verschaft om zich tegen de graaf te verheffen. De verkrachting door Floris van de vrouw van één van hen was zo'n grond; daardoor was de eer van Gerard van Velsen dermate aangetast, dat hij in ieders ogen wel gedwongen was zich te wreken. Bovendien was een verkrachting traditioneel één van de aanleidingen die een vazal de vrijheid gaven om de feodale band met zijn heer op te zeggen,'* terwijl het hem volgens het heersende gewoonterecht ook het recht gaf zich te wreken op de verkrachter. 67 Tenslotte zij nog opgemerkt dat Stoke goede redenen had om Floris' misdaad, wanneer de graaf zich inderdaad aan Velsens vrouw had vergrepen, te verzwijgen. Stoke schreef in het begin van de 14e eeuw in opdracht van de graven Jan II en Willem III, de eerste Hollandse graven uit het Henegouwse huis. Dezen voerden een bewuste politiek van uitschakeling van de oproerige oude adel, waarmee Floris V zoveel te stellen had gehad. 6S In die politiek speelde de moord op Floris een belangrijke rol; het is niet voor niets dat Stoke de moord tot een van de centrale thema's van de Rijmkroniek maakte. Door de moord waren veel adelsfamilies direct of indirect gecompromitteerd en aan de macht van graven overgeleverd, zo ze al niet waren verbannen. Bovendien waren de omvangrijke bezittingen van de verbannenen uiteindelijk in handen gekomen van de graven en hun familieleden, die daarmee hun rijkdom en machtsbasis in het graafschap aanzienlijk hadden vergroot. Het zou Jan II en Willem III dus in alle opzichten bijzonder slecht zijn uitgekomen wanneer achteraf was gebleken dat de moord op Floris V in juridisch opzicht gerechtvaardigd was: de betrokken edelen, die in dat geval noch als moordenaars noch als verraders konden worden bestempeld, zouden in hun positie hersteld moeten worden en zouden hun goederen terugeisen, waardoor de graven zowel politiek als materieel ernstig zouden worden verzwakt. 69 Wanneer Floris inderdaad de vrouw van Velsen heeft verkracht, zou Stoke die misdaad dus niet publiek hebben kunnen maken, zo hij dat al had gewild. Stokes autoriteit verklaart dan waarom het verhaal zich pas later kon doorzetten in de Hollandse geschiedschrijving, hoewel het in de buitenlandse kronieken vrijwel meteen opdook, en ook in de Hollandse volksoverlevering al snel een plaats kreeg. Het verkrachtingsverhaal zou al met al op waarheid kunnen berusten. Kort na de moord deed het al de ronde, zowel in Holland als daarbuiten, in hoge kringen en onder het volk. Voorts zou Stoke hierop gedoeld kunnen hebben waar hij in bedekte termen zinspeelde op een grote misdaad die Floris V had begaan. Bovendien levert het een afdoende motief voor 65 Ook de in deze kwestie objectieve Velthem, Sjiiegel hisloriael, boek III, caput 45, verzen , meent blijkbaar dat Floris in deze conflicten in zijn recht stond, getuigt: hel verweer dal hij in zijn kroniek Floris in de mond legt op dc beschuldigingen van zijn ontvoerders: Amstel en Woerden waren door de graaf terecht bestreden, omdat zij de graaf en diens medestanders wilden aantasten; bovendien was Gijsbert van Amstel hoofs behandeld, en had Floris met deze heren later op inschikkelijke wijze de zaak afgehandeld. 66 ZieJ.M. van Winter, Kiddersehap, idmrnl en merkelijkheid (Bussum 1965) Zie R.C. van Caenegem, Geschiedenis van liet strafrecht in Vlaanderen van de XI' tol de XTV eeuw (Brussel 1954) : op verkrachting staat absoluut de doodstraf; : de familie is gerechtigd wraak te nemen bij een haar aangedane misdaad. 68 Zie J.W.J. Burgers, 'Het beeld van de adel bij Melis Stoke. De adelspolitiek van de Hollandse graven in het begin van de veertiende eeuw', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden I 12 (1997) De relatie tussen de adel en de Hollandse graven in de dertiende eeuw, met name Floris V, wordt belicht in J.MA. Coenen, Graaf en grajelijhhrid. Ken onderzoek naar de graven van Holland en hun omgeving in de der/irnde eeuw (diss. Utrecht 1986), en A. Janse, 'Adel en ridderschap in de hveede helft van de dertiende eeuw', in: Wi Florens