het counseling werkveld THEMANUMMER P3 STROOK TIJDSCHRIFT VOOR TRANSACTIONELE ANALYSE maart 2010

Transcriptie

1 het counseling werkveld THEMANUMMER P3 STROOK TIJDSCHRIFT VOOR TRANSACTIONELE ANALYSE maart 2010 STROOK P3 MAART

2

3 Inhoudsopgave Inleiding bij Strook - het counseling werkveld 5 Bea Verzaal De identiteit van de counselor 7 Karakteristieke criteria voor de TA-counseling 8 Hans Jaspers Heerlijk die Volwassene, een zalige manier van zijn 12 Theo van der Heijden Aanspreken van de kracht in de cliënt met de Volwassene als 14 samenwerkings partner Bea Verzaal Rol en context van begeleider bepaalt groot deel van de grenzen 16 Roos Ikelaar Ik, counselor 17 Sander Reinalda Onderscheid tussen counseling en therapie en supervisie: een casus 19 Hans Jaspers Pensioen in zicht! Wat nu? 22 Roos Ikelaar Intuïtie 28 Sander Reinalda en Lieuwe Koopmans Imaginatie en TA: counselor aan het werk met de gevolgen van trauma 34 Bea Verzaal STROOK P3 MAART

4 4 STROOK P3 MAART 2010

5 Inleiding bij Strook het counseling werkveld Als gasthoofdredacteur voor deze speciale counseling editie van Strook nodigde ik mijn Nederlandse PTSTA Counseling collega s rond de tafel om te bespreken wat ons in ons vakgebied bezighoudt en inspireert en wat wij van belang achten om in deze editie te delen met u. Als eerste lag de identiteitsvraag op tafel. Bijzonder voor een toch niet meer piepjong vakgebied (als zelfstandig begrip vanaf midden jaren twintig vorige eeuw)? Counseling, in Nederland ontstaan vanuit schoolcounseling en leerlingbegeleiding, zich uitbreidend naar andere sectoren, werd sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw langzaam maar zeker populairder. Maar neemt i.t.t. bijvoorbeeld in Groot Brittannië, in de reguliere gezondheidszorg nog maar een beperkte plaats in. Op Amerikaanse en Britse universiteiten wordt counseling als post graduate studie aangeboden en verbonden aan een Master Degree. In Nederland ontwikkelde Erika Stern de opleiding Counseling in Context op zowel Bachelors als Master niveau. Toch moeten we constateren dat in de TA wereld counseling pas net op de kaart begint te komen. En opvallend genoeg juist in Amerika en Groot Brittannië, waar ook de meeste TA counseling literatuur vandaan komt, moet je TA gecertificeerde counselors en opleiders met een lampje zoeken en wordt er vaak geen verschil gemaakt tussen psychotherapie en counseling! Ook is opvallend dat op het komende ITAA wereldcongres in Montreal, waar 100 jaar Berne gevierd gaat worden, Clinical, Organisational en Educational symposia op het programma staan maar geen Counseling! Nog genoeg werk aan de winkel dus om ons als beroepsgroep zichtbaar te maken. Het wezen, de werking en effectiviteit van counseling onder de aandacht te brengen. En ook om werk te maken van ons toekomstperspectief. Welke plek willen wij binnen de TA innemen, welk beeld hebben wij van onze toekomst? Inmiddels kunnen wij ons in Nederland verheugen op een groeiend aantal TA gecertificeerde counselors en opleiders. Deze Counseling editie gaf een mooie verbindende aanzet tot samen in gesprek zijn en schrijven, leidend tot een raamvertelling over onze eigen identiteit, theorieverkenningen en -uitbreidingen en verschillende toepassingen in ons veld. Roos Ikelaar beschrijft een werkgerelateerde praktijkcase waarin zij aan de orde stelt wat de coach-counselor te bieden heeft aan de oudere werknemer met angst voor de pensionering en laat zien hoe zij zowel de TA als de thema s van The Elder in sprookjes gebruikt als houvast bij het counselen van ouderen. Sander Reinalda en Lieuwe Koopmans schrijven De Transactionele Analyse is geboren vanuit Berne s verlangen intuïtie te begrijpen In hun artikel over intuïtie vragen zij zich af in hoeverre intuïtie betrouwbaar is? Het antwoord hangt volgens hen af van de vorm van intuïtie waardoor we ons laten leiden. Om u een gevarieerde inkijk te geven in het brede werkgebied van de counselor (EATA onderscheidt complementary en primary counseling, zie de core competencies of counseling sectie 5 Training and Examination Handbook, EATA website) begeef ik me in mijn artikel over STROOK P3 MAART

6 werken met trauma s en imaginatie naar het grensgebied met psychotherapie. Daarin laat ik zien hoe de counselor kan werken met het Kind en de Ouder van de cliënt via de Volwassene en de meerwaarde van beelden daarbij. Scripts zijn opgebouwd uit beelden en veranderingen in het beeld veroorzaken veranderingen in het script. Ik hoop dat het lezen van dit nummer uw zicht op counseling en belangstelling voor het vakgebied zal vergroten Bea Verzaal, is zelfstandig gevestigd counselor, coach, systeemtherapeut en opleider bij de TA academie 6 STROOK P3 MAART 2010

7 DE IDENTITEIT VAN DE COUNSELOR Counseling is weliswaar één van de vier officiële specialisatievelden binnen de TA-wereld, maar dat wil allerminst zeggen dat het daarmee ook een algemeen geaccepteerde richting is. In een aantal landen zijn er bijvoorbeeld geen TA-counselors werkzaam of bestaan er geen opleidingen tot counselor. Daar wordt alleen gewerkt met de andere drie velden: Psychotherapie, Educatie en Organisatie. In (onder meer) Nederland is Counseling wel een breed geaccepteerd werkveld. Op dit moment zijn er vijf PTSTA/C s actief binnen onze landsgrenzen. Daarnaast zijn er drie CTA s en een flink aantal counselors is bezig met de voorbereidingen op het eerste examen. Hen wordt regelmatig gevraagd naar het waarom van dit werkveld, naar het onderscheid met bijvoorbeeld Psychotherapie. Op menig examen wordt aandacht besteed aan de ethische en professionele onderbouwing van de grenzen tussen Counseling enerzijds en Psychotherapie (of Organisatie) anderzijds. Met andere woorden: zowel binnen het veld als in soms nog sterkere mate daarbuiten is er behoefte aan een bepaling van de counselings-identiteit. Ook buiten de TA bestaat er aandacht voor dit onderwerp. Zeker nu er ook een aantal andere begrippen in zwang is, wordt het algemeen van belang gevonden om helderheid te hebben of te krijgen in wat nu eigenlijk wat is. Wat is, bijvoorbeeld in het werk met groepen, het verschil tussen een opleiding, een training, een cursus, een workshop? Is intervisie hetzelfde als intercollegiale consultatie? En in het werk met individuen: wat onderscheidt counseling van psychotherapie, van supervisie, van coaching? Enzovoort. Terug naar counseling: in dit artikel laten de vijf Nederlandse PTSTA/C s hun licht schijnen op de identiteit van de counselor. Zij geven hun persoonlijke opvattingen over de grenzen en de grensgebieden van hun counselingswerk, zowel in theoretische als in praktische zin. STROOK P3 MAART

8 Karakteristieke criteria voor TA-counseling Hans Jaspers Veel van wat de TA identificeert (script, strooks, OVK, drama, spelen, enz.) zijn elementen die in verschillende contexten en velden waar te nemen dan wel te vermoeden zijn en terug komen in allerlei situaties, of het nu in het groot is (bijv. organisatiescript) of in het klein (bijv. het script van een persoon), of het nu in het hier en nu is of in het daar en toen, of het nu in relatie tot een baas is of in relatie tot iemand van vroeger. Maarten Kouwenhoven spreekt van fractals : hetzelfde (beeld, idee, element) doet zich in verschillende situaties en in verschillende termen steeds weer voor. Toch gaat een TA-organisatieconsultant geen (klinische) therapie doen op organisatieniveau. De (klinisch) TA-therapeut en de TA-organisatieconsultant gebruiken de TA op een andere wijze, namelijk zoals die passend is binnen de overeengekomen doelstellingen en mogelijkheden van een context. De TA voegt altijd iets toe aan de (professionele) vaardigheden van een ieder die met mensen te maken heeft. Omdat de wijze van gebruik van het TA-gedachtegoed de plaats en rol van TA-counseling behoorlijk bepaalt, ben ik op zoek gegaan naar criteria die TA-counseling karakteriseren. En wel aan de hand van drie vragen: 1 op welke problemen richt TA-coseling zich? 2 op welke doelstellingen richt TA-counseling zich? 3 welke soorten interventies past TA-counseling toe? Problemen Last ondervinden van een probleem heeft twee verschillende elementen. Een probleem ontstaat als wij iets willen (behoeven) dat ons voldoening geeft of zal geven (voelen) maar wij geen idee of een inadequaat idee hebben wat voor plan we moeten maken (denken) en uitvoeren (doen) om ons doel te realiseren. Of als wij een quasibehoefte voor de echte authentieke behoefte aanzien en deze quasi-behoefte in handelen omzetten om te merken dat dan de echte voldoening uitblijft of onze boosheid als verdriet met tranen uiten en zo erin slagen om niet te krijgen wat we wel echt willen of nodig hebben van anderen. Willen en kunnen vormen twee kanten van dezelfde medaille: aan de ene kant onze behoeften en gevoelens, aan de andere kant ons denken en handelen dat wij als middelen hebben mee gekregen en nodig hebben om onze behoeften te realiseren gegeven de (on)mogelijkheden van een omgeving. Als wij onze authentieke behoeften niet of te weinig kunnen realiseren omdat wij niet adequaat probleemoplossend denken en handelen dan kan er last ontstaan die tot klachten overgaat als wij er maar lang genoeg in slagen om onze doelen niet te realiseren. Last en klachten kunnen ook ontstaan als wij onze quasi-behoeften voor de echte behoeften aanzien, verdriet voor onze boosheid plaatsen, enz. Mensen (individueel of in groepen) melden zich terecht bij de TA-counselor met klachten als: depressie, (irreële) angst, paniek, schuldgevoelens, onmacht, onbehagen, negatieve beelden over zichzelf of over anderen, vermoeidheid, fysieke pijnklachten zonder dat daar nu fysieke oorzaken voldoende voor zijn aan te wijzen, moeizaam kunnen beslissen, neiging tot ontwijking of tot afhankelijkheid, etc. Maar ook mensen met klachten als gemakkelijk betrokken raken in escalerende conflicten, eerder in de tegenwerking schieten dan in de samenwerking blijven, etc. zijn bij de TA-counselor aan het goede adres. Al deze klachten kunnen in uiteenlopende contexten optreden: politiek, het werk en het bedrijf, op school, maatschappij, de kerk, in relatie 8 STROOK P3 MAART 2010

9 tot een bepaalde ander of anderen, betrekking hebben op iemand zelf, etc. Soms blijft het niet alleen bij deze klachten. Als een bedrijf in zwaar weer de hulp van een TA- organisatieconsultant inroept dan zijn er vaak nog meer klachten aanwezig: de afnemers lopen weg, de cijfers worden rood, de kwaliteit van geleverde diensten of producten laat te wensen over, de arbeidsverdeling (structuur) klopt niet, het productieproces stagneert, de leiding en de medewerkers lopen achter de feiten aan en raken te vermoeid met als gevolg veel verzuim, etc. Bij een dergelijke grote hoeveelheid klachten is het raadzaam het niveau waarop de klachten spelen goed in kaart te hebben: individueel, relationeel (team) of op bedrijfsniveau en op het juiste niveau verbeterinterventies te doen. Problemen op bedrijfsniveau worden meestal niet opgelost door een individu in een verandertraject op te nemen. Aan de hand van deze klachten brengt de TAcounselor het probleem in kaart. Daarmee bedoel ik de wijze waarop en de mechanismen waarmee een cliënt of een groep of een systeem er in slaagt zijn klachten in stand te houden, in het algemeen of in bepaalde situaties. Dan is het afhankelijk van de professionele achtergrond en vaardigheden van de TA-counselor tot waar hij zich mee wil en kan bemoeien op een verantwoorde manier. Dat wil zeggen met welke klachten en achterliggende problemen hij zich wel en niet inlaat. TA-counselors laten zich niet in met klachten en problemen van mensen die een onvoldoende realiteitsbesef hebben (een geringe Volwassene) en die zich niet zelfstandig kunnen handhaven. Dat is dan in ieder geval het werkgebied van de klinische TA-werkers. Te denken valt dan bijvoorbeeld aan psychotische stoornissen (gesloten systeem, slecht of niet geïnformeerde Volwassene, interne oriëntatie, extreem herdefiniëren, bij stress in psychose schieten) of actief/passief sociopathische stoornissen (gebrekkig of afwezig waarden- en normensysteem, denkfouten of opportunistisch fouten vermijden, gebrekkige impulscontrole of juist niets doen want dan kan ik ook geen fouten maken, ikke, ikke, ikke en de rest kan stikken of juist af wachten). Doelstellingen Counseling is wat mij betreft gericht op het herstellen en ontwikkelen van (potentiële) kwaliteiten van mensen (individueel of in groepen) zodanig dat zij hun capaciteiten of bekwaamheden positief en zelfstandig inzetten en verder ontwikkelen om problemen op te lossen en doelen te realiseren die tot voldoening en verbetering leiden voor zichzelf, de ander en de omgeving. Daarbij ligt het accent op het heden en in de toekomst zonder voorbij te gaan aan het verleden. Elke TA-begeleider gaat het uiteindelijk om bij te dragen aan verbetering van het functioneren van mensen (individueel of in groepen) in het hier en nu en in de toekomst. Feitelijke gebeurtenissen uit het verleden zijn immers niet meer te veranderen. Wel kunnen mensen in hun functioneren in de ban zijn van hun verleden en huidige vanzelfsprekende, onbewuste gewoonten vertonen die in de realiteit van nu niet meer passen en tot bijvoorbeeld favoriete zie-je-wels of klotengevoelens leiden. In dit kader kunnen mensen dan piekeren voor realistisch denken aanzien, of machteloosheid voor bewegelijk doen aanzien of tranen (verdriet) verwarren met boosheid. Counseling richt zich in eerste instantie op het ombuigen van deze disfunctionele gewoonten naar functionele in het hier en nu: piekeren maakt plaats voor probleemoplossend denken, passiviteit voor doelgericht bewegen en handelen, enz. Een en ander met als einddoel dat mensen op grond van eigen overwegingen keuzes maken, gegeven de (on)mogelijkheden van een context, en daar verantwoordelijkheid voor nemen. Het zojuist omschreven verbeterproces kan soms ook haperen. Mensen blijven dan toch nog teveel in de ban van hun eigen verleden. Dan is het goed om als counselor de invloed van het verleden aan de orde te stellen zodat daarvan meer bewustzijn ontstaat en mensen zichzelf beter gaan begrijpen. Dat is vaak pijnlijk maar brengt wel wat op. De Volwassene leert zichzelf als Kind beter kennen en daar contact mee te houden in plaats van delen van zijn Kind apart weg te zetten en zo klachten en problemen in stand te houden. Het onderscheid tussen toen en nu, en het op een STROOK P3 MAART

10 gezonde wijze integreren van beide komt daarmee ook op gang zodat de Volwassene meer leert sturen in verdere eigen groei en ontwikkeling. Fases in de begeleiding Als het beoogde effect van counseling is dat mensen langdurig hun kwaliteiten positief en zelfstandig leren inzetten en ontwikkelen om problemen op te lossen en doelen te halen dan is de vraag hoe de weg eruit kan zien om dit doel te realiseren. Dit is belangrijk omdat gegeven is dat een counselor (of welke begeleider in welk veld ook) mensen of cliënten niet kan veranderen. Dat kunnen mensen alleen zelf realiseren. Een counselor kan niemand motiveren of een leerproces voor iemand voltrekken. Mensen kunnen alleen zichzelf motiveren door contact te maken met eigen behoeften en daarmee verbonden gevoelens. Wel kan een counselor cliënten stimuleren (Jaspers, 2010) door aan te sluiten op wat een cliënt nodig heeft, ook al is de cliënt zich daar nog niet zo van bewust. Dat lukt als de relatie tussen cliënt en counselor een samenwerkende is. Daarbij dient de counselor (of welke begeleider ook) over voldoende professioneel-inhoudelijke kennis en inzichten te beschikken en over de vaardigheid het gedrag van de cliënt in de richting van zijn herstel en ontwikkeling te stimuleren zodat de cliënt in beweging komt om eigen herstel en ontwikkeling ter hand te nemen. De eerder besproken klachten en problemen zijn in dit licht erg nuttig. Als de lijdensdruk groter wordt neemt de behoefte van de cliënt daar verandering in aan te brengen, meestal toe. De stimuleringskennis en -vaardigheden van de counselor veranderen en variëren met de fase waarin de cliënt zich in zijn traject bevindt. In de eerste fase spelen de klachten en daarachter liggende verholen problemen flink op: somberheid, passiviteit, vermoeidheid, negatieve fantasieën, gepieker, angst, onmacht, emotionele turbulentie, enz. Dan is informatie, acceptatie, veiligheid, vertrouwen, permissie van belang voor de cliënt. Dit om te voorkomen dat de klachten verergeren en te bevorderen dat een zekere overzichtelijke rust ontstaat o.a. omdat de cliënt beter begrijpt wat er speelt bij hem. Fase twee begint als de achterliggende problemen duidelijker zijn geworden voor de cliënt. Emoties komen dan meestal los: authentieke angst bij bedreiging van behoeften, authentieke boosheid bij frustratie van behoeften, authentiek verdriet bij ongewild verlies en authentieke blijheid bij realisering van behoeften. In deze fase moeten deze emoties voor gaan omdat anders het realistische denken en doen niet op gang kunnen komen. Dan is ondersteuning, permissie, protectie, aanmoediging om emoties hard op uit te spreken, in taal om te zetten en in verband te brengen met achterliggende behoeften en daarmee gepaard gaande negatieve fantasieën van belang. Ook om zo te merken dat het uiten ervan niet tot het veronderstelde verlies van contact leidt maar het contact juist opener en nabijer maakt. Daarnaast zijn van belang het informeren, het uitleggen van wat er gebeurt en confrontatie. In fase drie wordt het tijd om authentieke doelen te stellen en het logisch realistisch denken daarvoor te gebruiken zodat er plannen en opties kunnen ontstaan die uitvoerbaar en haalbaar zijn. De vroegere negatieve besluiten worden vervangen door positieve. Dat heeft nu ook een grotere kans van slagen omdat de negatieve gevoelens van onveiligheid die de vroegere authentieke behoeften inkapselden al voor een flink deel geuit en verwerkt zijn zodat er ruimte komt voor het logische, realistische denken. Wat dan van belang wordt, is dat het denken van de cliënt op gang komt en gevoed wordt door authentieke gevoelens en achterliggende authentieke behoeften. Daarbij is het te verwachten dat cliënten nog al eens in de ban komen van hun vroeger patroon omdat adequate plannen en opties bedenken een relatief nieuwe mentale activiteit is. Van belang is dan dat cliënt geconfronteerd wordt waarin het oude en het nieuwe vergeleken worden, dat de counselor spelenderwijs ook mogelijke opties inbrengt en dat de counselor waar nodig informatie geeft en elke poging van 10 STROOK P3 MAART 2010

11 de cliënt om tot nieuwe doelgerichte opties te komen, bekrachtigt. Fase vier begint als de gemaakte plannen en opties in handelen kunnen worden omgezet. Dat is een belangrijke maar ook moeilijke fase omdat gemaakte plannen en opties moeten worden uitgevoerd en in daden omgezet. Iets dat de cliënt vroeger nu juist uit de weg ging. Het oude vertrouwde patroon blijkt dan toch ook nog wel aantrekkelijk inclusief de daarbij behorende emoties. Veel cliënten hebben dan ondersteuning, voorbeelden, oefening hard-op, uitleg, bescherming en geloof van de counselor in het kunnen van de cliënt nodig. Al deze interventies zijn nodig om de kans zo groot mogelijk te maken dat de eerste ervaringen van de cliënt met het uitvoeren van nieuwe opties positieve ervaring oplevert en het nieuwe patroon bekrachtigd wordt. STROOK P3 MAART

12 Heerlijk die Volwassene, een zalige manier van zijn Theo van der Heijden Ben ik nu lief? Het centrale neurotische probleem is dat we als kind worden opgevoed door ouders die zelf zijn groot gebracht met voorwaardelijke liefde. We reiken als baby, peuter, kleuter vol vertrouwen uit. Wij zijn vanzelfsprekend vol vertrouwen in onze eigenheid, in onze smaak, ons nee, ons ja, ons bah en ons lekker. De grote traumatische schok vindt plaats wanneer we geleidelijk of plotseling moeten merken dat we níet goed zijn zoals we zijn. De vanzelfsprekende eigenwaarde die we hebben moeten we verlaten. We moeten de vertrouwdheid en de liefdevolle verbinding met onze innerlijke leiding verlaten. We moeten ons realiseren dat we niet goed zijn zoals we zijn. We moeten anders zijn. We gaan onze waarde ontlenen aan wat anderen van ons vinden. Anderen bepalen wanneer wij van waarde zijn. We gaan wennen aan voorwaardelijke liefde. We leren dat wanneer je van iemand houdt, je haar/zijn zin doet. Als je echt van me houdt, dan.... Dit is de centrale neurose: we worden er op geconditioneerd dat we liefde moeten verdienen, en dat we liefde zouden kunnen verdienen. De dramadriehoek en het negatieve miniscript zijn diep verankerd in onze existentiële overtuiging. We worden tot junk gemaakt... we kunnen liefde verliezen. De existentiële angst is gevestigd en wordt keer op keer bevestigd. Onvoorwaardelijke liefde Noem de voorwaardelijke liefde niet liefde. Noem het handel, noem het: het komt mij handiger uit als jij... echter: noem het geen liefde. Liefde is altijd onvoorwaardelijk! In alle grote bewegingen wordt deze doorbraak benoemd als essentieel. Ophouden liefde te verdienen. Jezus zegt tegen Maria wanneer hij met zijn openbare leven is begonnen en zijn moeder vraagt om een dienst: Vrouwe, wie bent U? Nietzsche heeft het over de Uebermensch als Zarathoestra zijn isolement verbreekt en besluit dat hij leeuwenkracht nodig heeft om naar het kind in zichzelf te luisteren, en het gij zult te weerstaan. Jean-Paul Sartre heeft het over de jaren des onderscheids wanneer een opgroeiende persoon zijn zelfstandigheid herneemt en zich onafhankelijk maakt van zijn opvoeding. In de Course in Miracles wordt veel aandacht besteed aan speciaalheid ; wanneer je speciaal moet zijn, ontken je je eigen heerlijkheid. Ontken je dat je Gods unieke Zoon bent voor wie zonde en schuld nooit kan bestaan. Byron Katie: Ik heb je liefde nodig, is dat waar? En natuurlijk Eric Berne: hij noemt autonomie het doel, waaraan door Ken Mellor terecht integriteit (naast bewustzijn, spontaniteit en intimiteit) wordt toegevoegd. Integriteit als trouw aan jezelf. Het gaat om je weer je Boeddha-kwaliteit toe te eigenen: dan ben je verlicht. Counseling Voor mij is het doel van counseling (en van therapie, alleen dan zijn er zwaardere trauma s te herstellen): weer onvoorwaardelijk van jezelf houden. Dat is een radicale ingreep en deze ingreep, deze herbeslissing, roept trauma op, paniek. De paniek van de verlating. Als ik mijzelf op de eerste plaats zet, verlies ik de liefde, wordt er niet meer van mij gehouden. Ik adviseer mijn cliënten de volgende alinea uit hun hoofd te leren en vele malen per etmaal -ook s nachts- te herhalen: 12 STROOK P3 MAART 2010

13 Nu op dit moment neem ik tijd voor mijzelf. Ik heet mijzelf volledig welkom. Ik kies voor een houding waarbij ik mijzelf onvoorwaardelijk lief heb. Ik besluit nu, op dit moment ALLES wat in mij leeft, mijn warme hart toe te dragen en ervol en diep naar toe te ademen, en in liefde te leven. Het doel van counseling is voor mij: deze warme, mateloos milde benadering naar jezelf weer geheel tot je beschikking te hebben. Dit kan je alleen maar zelf doen: ik noem dit wel het enige dat móet. Wanneer je dit gat in je boot niet dicht, blijf je heel je leven hozen. Je blijft verstrikt in rackets en psychologische spelen. En je trekt mensen aan die zelf ook almaar aan het hozen zijn, d.w.z. verstrikt zijn in de verwarring van voorwaardelijke liefde. Je met jezelf verzoenen is de grootste voorwaarde tot geluk. Je zelf weer herkennen als prachtig, onschuldig en als bron van liefde: je deed steeds alles naar beste kunnen. Wanneer je al je denken/voelen/handelen vanuit de visie van onvoorwaardelijke liefde analyseert, deed je steeds wat je naar vermogen kon. Het je toe-eigenen van deze visie is een vaardigheid in helder denken. Een kwaliteit van de geïntegreerde Volwassene. Gedachtes bepalen ons zijn. Denken we in angst of denken we in liefde. Het zijn twee onverenigbare werelden. Ik kies in mijn werk als counselor voor de visie mijzelf en mijn cliënten te benaderen vanuit onvoorwaardelijke liefde. Ik ga keer op keer bij mezelf te rade: hoe ziet het eruit als ik wacht op de onvoor waardelijke liefde? Dan wordt het antwoord mij, ons, gegeven. Het kenmerk van de egozijnswijze Volwassene Onze Volwassene is een wijze van zijn, waar we niet gedateerd leven. We zijn steeds weer aanwezig in het hier en nu. Hernemen steeds weer onze eigen plek, zetten onze voeten op onze eigen aarde en nemen ruimte. We gebruiken al onze bronnen als opgegroeide persoon. Steeds geldt: Denk ik nu helder? Is er angst? Zit ik nu in armoedebewustzijn? Moet ik een stukje werk doen? We zitten in angst wanneer we niet vertrouwen dat het universum ons ten diepste lief heeft en ons welgezind is. Wanneer ik helder denk is er rijkdomsbewustzijn. Mijn Volwassene is een wijze van in de wereld staan waarin ik luister naar mijn innerlijke wijsheid. Ik neem dan de ruimte om stop te zeggen en ook daadwerkelijk stil te staan en te wachten en zo nodig te schakelen, te switchen van egopositie. Te wachten en te luisteren naar wat van binnen uit omhoog kwispelt. Interessant : en deze innerlijke kwaliteit mag dit moment, dit uur, mijn dag, mijn leven invullen. Ik ben dan aanwezig in liefde bij wat er is. STROOK P3 MAART

14 Aanspreken van de kracht in de cliënt, met de Volwassene als samenwerkingspartner Bea Verzaal, PTSTA/C Zelfstandig gevestigd counselor, coach, systeemtherapeut en opleider bij de TA academie Wie ben ik als TA counselor, wat doe ik en wat is mijn specifieke werkterrein? Waarvoor moet de cliënt bij ons zijn? Waarvoor niet? Er valt veel te zeggen over de grenzen en grensgebieden in relatie tot andere TA werkvelden. Ik gebruik mijn ruimte hier graag om vooral te focussen op wat counseling en het werkterrein van de counselor in mijn ogen is. Counseling is het in een professionele contrac tuele relatie werken met individuen, relaties, groepen en organisaties. Het counselingproces stelt de cliënt, het cliëntsysteem in staat om bewust-zijn, opties en vaardigheden te ontwikkelen voor probleemoplossing en persoonlijke ontwikkeling in het dagelijkse leven. De counselor richt zich op het aanspreken en versterken van de kracht en de natuurlijke bronnen*, vanuit de visie dat de ander, het systeem zelf in staat is om zich verder te ontplooien en dat wat die ontplooiing in de weg zit aan te pakken. Het doel van de counselor is het vergroten van de autonomie in relatie tot de sociale, professionele en culturele omgeving. De rol van de counselor hierbij is meer faciliterend dan adviserend. De counselor biedt naast methoden en technieken een veilige en uitnodigende omgeving maar vooral de relatie als middel om mogelijkheden (hulpbronnen) en belemmeringen (stressbronnen) te exploreren; met name interpersoonlijke en groepsdynamische- maar ook (de wisselwerking met) intrapersoonlijke processen en patronen te ontdekken, opties te ontwikkelen, vaardigheden te oefenen met als doel vanuit eigen kracht vragen te leren stellen, begrijpen, beantwoorden, problemen op te lossen, pijn te verwerken en verdragen te leren vollediger, plezieriger te leven. De counselor werkt dus in het hier-en-nu vanuit een veilige stimulerende relatie met de cliënt aan het creëren van veilige en stimulerende relaties door de cliënt met zowel zichzelf als zijn omgeving. De focus hierbij is meer gericht op het heden en de toekomst dan op het verleden. Ter illustratie laat ik in mijn artikel over traumabehandeling elders in deze Strook zien hoe ik als counselor de cliënt begeleid bij het veranderen van de negatieve fysieke, psychische en sociale gevolgen van trauma s, en het ontwikkelen van opties in het hier en nu, door gebruik te maken van TA en imaginatie. Hiervoor maak ik een contract met de Volwassene van de cliënt die gedurende het traject ook voortdurend de samenwerkingspartner is. Voorwaarde of eerste doel om te realiseren is dan ook de aanwezigheid van voldoende Volwassene (structureel), door het versterken en decontamineren van de Volwassene ( social control cure, Berne 1961). Belangrijk is dat de cliënt leert de gevoelens, gedachten en gedragingen van de verschillende egotoestanden te onderscheiden zodat hij beter in staat is de regie te nemen, te kiezen voor autonomie door in Volwassene te blijven of in script, in Ouder en/of Kind, te gaan. Als counselor werk ik vervolgens via de Volwassene van de cliënt aan het beter leren kennen van en omgaan met zijn Kind en Ouder door te kijken wat nodig is en toegevoegd kan worden door de cliënt zelf. Dit leidt tot meer (h)erkenning van en samenwerking tussen de verschillende egotoestanden. Dit kan leiden tot symptoomverlichting ( symtomatic relief, Berne 1961) of opheffing van de symptomen en mogelijk zelfs script cure (Berne 1961) doordat de cliënt de zichzelf ontkennende of belemmerende overtuigingen die hij als bescherming tegen de traumatisering 14 STROOK P3 MAART 2010

15 ontwikkelde kan loslaten of veranderen. Als counselor ben ik niet gericht op structurele verandering (deconfusion) van de persoonlijkheid en moedig ik regressie niet aan om d.m.v. een overdrachtsrelatie en gezonde symbiose met mij opgelopen schade of tekorten, mogelijk t.g.v. vroegere relatiepatronen die leidde tot stoornissen in het zelf, te herstellen. Mijn doel is dat de cliënt zijn Volwassene zodanig kan versterken en ontwikkelen dat hij voor zichzelf (zijn Kind) kan zorgen en zo nodig een Nieuwe Ouder (self-parenting, Muriel James 1974) kan opbouwen die dit ondersteunt en aanmoedigt. Het herkennen en omgaan met regressie en gebruiken van overdracht en tegenoverdracht als diagnostisch instrument en interventierepertoire is echter wel heel belangrijk in counseling. Focus hierbij is de cliënt leren (h)erkennen en terugnemen van de projecties en vanuit de Volwassene de actuele situatie leren benaderen. De counselor werkt met 1ste en eventueel 2de graads impasses, afhankelijk van context en zijn/ haar deskundigheid. Belangrijk uitgangspunt bij counseling blijft voor mij steeds het werken met en via de Volwassene van de cliënt. * Physis: de intrinsieke drive om te groeien, verbeteren, heel te zijn. Door Berne gesymboliseerd door een verticale pijl (aspiratie pijl) vanuit (Natuurlijke)Kind omhoog door alle 3 de egotoestanden. Het concept is afkomstig van de Griekse filosoof Heraclites en de originele betekenis ervan is: verandering of groei komend uit de ziel van de persoon. STROOK P3 MAART

16 Rol en context van begeleider bepaalt groot deel van de grenzen Roos Ikelaar, PTSTA counseling Voor mij valt een opleiding, training, cursus en workshop niet onder counseling. Collegiale consultatie onder professionele begeleiding wel en groepswerk waarbij persoonlijke effectiviteit in werk of leven het onderwerp is ook. Groepswerk waarbij niet de individuele deelnemer maar de organisatieontwikkeling het doel is, is geen counseling, maar Organisational of Educational. Voor mij is het TA-counselor-zijn slechts één van mijn professionele rollen. Ik werk veel in organisaties. Daar begeleid ik teams bij onderwerpen waar zij graag externe ondersteuning bij hebben, geef ik een train de trainer -opleiding en geef ik les binnen het kader van bedrijfsopleidingen, bijv. aan mensen die conducteur op de tram worden en aan mensen die mentor willen worden. Bij dat werk gebruik ik veel TA, maar gedraag ik me niet als TA-counselor. Ik gebruik daarin de kwalificaties die ik in andere beroepsopleidingen behaald heb, nl. organisatieadviseur, educatief groepswerker/vormingswerker en ik gebruik mijn onderwijsbevoegdheid (didactiek voor sociaal pedagogen). Vanuit een andere opleiding heb ik mij gespecialiseerd in het professioneel begeleiden van mensen bij (levens)vraagstukken. Ter afsluiting heb ik daar de kwalificatie CTA-counseling op behaald. Als mijn werk in de tijd van mijn CTA-keuze een ander zwaartepunt had gehad, was ik CTA Educational of Organisational gaan doen. Ik noem mijn TA-counselingswerk alleen dat werk dat ik in individuele begeleiding doe en wanneer ik groepen begeleid met als onderwerp persoonlijke effectiviteit van de individuele deelnemer. Voor mijn counselor-zijn zet ik een ander petje op en boor ik andere bronnen aan dan voor mijn overige werk. De rol en de context van de begeleider is voor mij meer bepalend voor het TA-werkveld dan de problematiek van de klant. Hoe hanteer ik binnen dat counselingswerk de TA-grenzen? Ik werk niet met mensen aan problemen door verslaving (alcohol, drugs, gokken e.d.), problemen op het gebied van seksualiteit, misbruik, slachtoffers van geweld, of psychische trauma s. In een andere context denk ik dat een TA-counselor dat wel zou kunnen, bijv. binnen een organisatie waar een multifunctioneel team werkzaam is of als het de vakspecialiteit van de counselor is. In mijn praktijk hanteer ik dit als grens voor mezelf en voor mijn cliënten. Ik moet wel iets van de symptomen weten om het te kunnen signaleren en om professioneel te kunnen doorverwijzen. In de twaalf jaar als zelfstandig ondernemer heb ik als counselor één keer een non-suïcide- contract afgesloten, terwijl de cliënt wachtte op een plaats bij een psychotherapeut. En in mijn werk als trainer heb ik één keer meegemaakt dat ik mijn counselorsvaardigheden moest inzetten bij een sollicitatietraining. Een deelnemer raakte tijdens een oefening met een trainingsacteur in regressie. Ik zet mijn kennis en vaardigheden dan tijdelijk in, maar ga zo snel mogelijk terug naar de rol die gecontracteerd is. Die rol was trainer, geen counselor. Iemand die ik doorverwijs naar een psychotherapeut is b.v. iemand die zijn/haar Volwassen ego state niet voldoende paraat heeft of symptomen heeft van een harmatisch script. Ook als er geen vorderingen geboekt worden door een denk-, voel- of gedragsblokkade. Ik werk bewust met de Ware-sequenties om daar achter te komen. Mijn werk kenmerkt zich door korte ondersteuning. Maximaal 8 sessies en een doorlooptijd van maximaal 1 jaar. Dat de grenzen rekbaar zijn, blijkt ook bij het nalezen van de core competencies die de EATA voor de werkvelden beschrijft. Er zitten meer overeenkomsten in dan verschillen. 16 STROOK P3 MAART 2010

17 Ik, counselor Sander Reinalda, PTSTA/C Opleider / begeleiderbij Phoenix Opleidingen in Utrecht. Dit statement Ik, counselor is geen gemakkelijk verworven besef van identiteit voor mij geweest. Het is makkelijker gezegd dan onderbouwd, is tenminste mijn ervaring. Er is bij mij sprake geweest van een persoonlijk en professioneel proces voordat ik werkelijk wist wat ik zei en er helemaal (vanuit alle egotoestanden) achter stond. In de eerste plaats vraagt de term counseling zelf om een heldere definitie. Daarnaast vind ik het van belang te weten waarin counseling zich dan onderscheidt van therapie en van bijvoorbeeld coaching. Binnen de TA-wereld wordt gewerkt met vier velden van specialisatie. In dat kader wil ik ook met TA-begrippen aan kunnen geven wat het verschil is tussen counseling enerzijds en psychotherapie, organisatie en onderwijs anderzijds. Vroeger maakte ik mij niet zo druk om al die verschillen, om die grenzen tussen en de overlap van al die vormen. Begeleiding- onder die paraplu konden alle vormen schuilen. Begrijp me niet verkeerd: ik sloot heldere contracten met cliënten, zodat voor beiden duidelijk was wat wel en wat niet in onze werkrelatie paste. Met verschillende cliënten sloot ik (uiteraard) verschillende contracten en dat betekende dat ik, mede afhankelijk dus van de betreffende cliënt, ook de terreinen van therapie, van coaching, van supervisie betrad. En toen toen tekende ik mijn CTA-contract en werd alles anders. In de aanloop naar mijn CTA-examen ben ik, door mijn supervisoren, tijdens mock-examens, in discussies met TA-collega s, zeer frequent bevraagd en doorgezaagd over de grenzen van counseling. Aanvankelijk weigerde ik het onderwerp al te serieus te nemen: wat een gedoe over definities. Terugkijkend begrijp ik beter waar deze weerstand op gebaseerd was. Ik ervoer een soort diskwalificatie van counseling bij menig gesprekspartner. Daarnaast gingen die gesprekken vooral over wat er búiten de grenzen van counseling lag, dus over wat ik allemaal níet mocht doen als counselor. Het was een mooi en verrijkend proces om met mijn eigen afweermechanismes en dus met mijn eigen script geconfronteerd te worden door dit onderwerp. Maar er was meer. Het werd mij gaandeweg ook duidelijk dat er zeer verschillend gedacht wordt over de grenzen tussen de verschillende begeleidingsvormen. Ik hoorde ver uiteenlopende en zelfs tegenstrijdige definities. En wat de één tot het domein van de psychotherapie rekende, viel er voor de ander zonder enige twijfel buiten. Verwarrend én interessant! (Recent is de zesdelige serie Kijken in de ziel uitgezonden. Gesprekken met psychothera peuten en psychiaters. Ook daar bleken diametraal tegengestelde opvattingen over het vak te leven- heerlijk!). Op zoek dus naar een mij passende onderbouwing van het begrip counseling. Van Dale, ITAA- en EATA-websites, allerlei boeken: zij geven allemaal keurige en waardevolle definities. Gesprekken met collega s, zowel binnen als buiten de TA-wereld, in het counselingsveld en daarbuiten, leverden me telkens weer nieuwe gezichtspunten op, waarvan de meeste bijdroegen aan mijn gedachtevorming over dit thema. Ik zet een vijftal van die opvattingen op een rijtje: STROOK P3 MAART

18 1 De counselor werkt niet met het Kind van de cliënt. Deze visie heeft bij mij niet lang stand gehouden- elke vorm van goede begeleiding raakt volgens mij ook het Kind, in cliënt én counselor. 2 De counselor werkt niet aan het script van de cliënt. Idem dito. 3 De counselor kijkt naar de persoon van de cliënt, niet naar het (werk)systeem waarin deze opereert. Ook dat kan ik niet lang volhouden: de betekenis van de omgeving voor de cliënt is wat mij betreft van grote waarde in het counselingscontract. 4 De counselor houdt zich bezig met persoonlijke vragen van cliënten en dus níet met werkgerelateerde vragen. Interessant. Deze opvatting biedt mij een ingang om counseling te verbinden met en te onderscheiden van coaching. Ik kan in theorie en praktijk goed uit te voeten met de opvatting dat coaching primair gerelateerd is aan een werkvraag. Dat daarbij mogelijk (en eigenlijk zeer waarschijnlijk) ook persoonlijke issues aan bod komen is akkoord, zolang het werken aan die persoonlijke issues maar dienstbaar is aan de werkgerelateerde vraag. 5 De counselor bemoeit zich niet met impasses van de 2e en de 3e orde. Hmm. Als counselor kan ik dus wel werken op het niveau van de counterinjuncties en niet op het niveau van de injuncties en de somatische ervaringen. Op grond hiervan kan ik het onderscheid tussen counseling en psychotherapie goed maken. Voor mij een verrijkend inzicht. En extra smakelijk omdat de argumentatie op basis van TA-concepten is. Dat spreekt me aan. Maar ook is er een tekortkoming: uiteraard werk ik wél met injuncties. Het is toch ondenkbaar dat ik op dat niveau niet zou (mogen) interveniëren Het nadenken over onder meer bovenstaande perspectieven heeft mij gebracht bij mijn (nu geldende) opvatting over mijn counselingswerk: Het counselingscontract gaat over een persoonlijke vraag van de cliënt en het vooronderstelt dat deze in voldoende mate de beschikking heeft over alle drie egotoestanden, met name ook over de Volwassene. Coaching is de werkgerelateerde variant van counseling: het contract gaat over een actuele, werkgebonden vraag en voorondersteld wordt dat de coachee in voldoende mate de beschikking heeft over alle drie de egotoestanden, in het bijzonder over de Volwassene. Supervisie is ook werkgerelateerd, maar breder georiënteerd dan coaching: een langerdurend begeleidingstraject waarin de supervisant leert te reflecteren op zijn/haar beroepsmatig functioneren. Voor mij is het doel van supervisie dus een ander dan het doel van coaching. In zekere zin is het laatste meer oplossingsgericht en is supervisie meer ontwikkelingsgericht. Dat er ook hier soms overlap is tussen beide moge duidelijk zijn. Deze definities geven mij de gelegenheid om op alle niveaus en op alle mogelijke en wenselijke manieren met de cliënt/coachee/supervisant te werken. Belangrijk criterium daarbij is dus of deze cliënt/coachee/supervisant in staat is om vanuit autonomie aan de slag te zijn of aan de slag te gaan met wat hij door mij krijgt aangereikt of waarin hij door mij wordt aangeraakt. Zowel heden, toekomst als verleden van de cliënt kunnen aan de orde komen, afhankelijk van wat voor de cliënt dienend is. Aan mij de professionele en ethische taak om mij voortdurend gewaar te zijn van het goed (= niet gecontamineerd) functioneren van de verschillende egotoestanden bij de ander, in het bijzonder van de Volwassene. 18 STROOK P3 MAART 2010

19 Onderscheid tussen counseling en therapie en supervisie: een casus Hans Jaspers. Wat onderscheidt therapie, counseling en supervisie in TA van elkaar, in termen van problemen, doelen en vooral interventies? Supervisie heeft als doel de professionele ontwikkeling van TA-beoefenaren (in alle velden) in het hier en nu en de toekomst te stimuleren. De supervisant staat voor een actueel probleem in de uitvoering van zijn vak met een cliënt (of cliënten of cliëntsysteem) en vraagt hulp aan een supervisor. De supervisor is onder anderen gericht op bewustwording in het hier en nu. Therapie heeft als doel vroege(re) complexe (emotionele) problemen te ontwarren en een adequate vroege(re) verwerking ervan alsnog te bewerkstelligen bij cliënten. Cliënten melden zich met zware problematiek. B.v. zij hebben een gesloten systeem waarmee niet of moeilijk contact te maken is, hun Volwassene is ziek of slecht geïnformeerd, zij leven in hun eigen wereld en hebben een vreemde, bizarre presentatie of zij hebben een open systeem met een afwezig Oudersysteem, maken veel denkfouten, hebben een gebrekkige impulscontrole, leven vooral van opwinding en Drama, laten anderen lijden bij escalatie of zij hebben een open systeem met een gebrekkig Oudersysteem, hun denken is opportunistisch en gericht op het vermijden van fouten, zij tonen veel passiviteit, hebben een afwachtende oriëntatie en doen zo min mogelijk en melden zich gemakkelijk ziek of parasiteren bij escalatie. Counseling heeft als doel problemen die voor de rest normale cliënten anno nu ervaren, doelgericht op te lossen zonder voorbij te gaan aan het verleden. Cliënten melden zich met emotionele of gedragsproblemen die hun Volwassene niet begrijpt waarbij zij veelal in conflict of in spanning met zichzelf of anderen zijn, zij piekeren in bepaalde situaties, weten dat zij zich dan disfunctioneel gedragen maar zijn niet in staat om hier verandering in aan te brengen omdat hun emoties hen een andere, ongezonde richting opsturen waar zij geen andere opties voor zien en waar zij duidelijk last van hebben. Meestal hebben deze cliënten vroegere al of niet systematische pijnlijke gebeurtenissen apart gezet en geïsoleerd en raken zij in bepaalde situaties in een impasse. Casus Onderstaand doe ik een poging in kaart te brengen wat de verschillen zijn in doelgerichte interventies tussen supervisie, therapie en counseling aan de hand van een voorbeeld uit mijn eigen praktijk. Daarbij gaat het mij erom een indruk te geven van het verschil in focus. Iedere hulpverlener zal dat op zijn eigen wijze doen. Bij een groot detacheringsbedrijf werkt onder andere een manager van de stafafdeling kennisontwikkeling. Hij ontwikkelt programma s voor medewerkers waarmee zij hun kennis- en vaardigheidsniveau op peil kunnen houden. Deze manager meldt zich bij een TA-hulpverlener met als klachten: vermoeidheid, somberheid, angst en veel piekeren. Hij vreest dat hij over een jaar zijn baan niet meer zal hebben omdat de directie er een financiële puinhoop van maakt. Verontwaardigd meldt hij dat ze niet eens weten welke activiteiten tot financiële opbrengsten leiden en welke activiteiten vooral kosten met zich meebrengen. Naarmate hij er meer over spreekt des te bozer hij zich voelt en uit. Als dat zo doorgaat, zo vertelt hij, dan zijn we over een jaar failliet eh wat een ballentent. Supervisor: Ik begrijp dat je je daar boos om voelt wat is nu jouw vraag? Therapeut: Ja dat is een nare situatie voor je.. STROOK P3 MAART

20 heb je een idee welke problemen deze situatie inclusief jouw boze reactie daarop, met zich meebrengen voor je? Counselor: Ja ik kan me jouw reactie voorstellen gegeven die feiten wat betekent dat nu voor je? De manager: Tja ik wil mijn baan behouden en de vraag is hoe ik dat voor elkaar krijg. En daar heb ik ook een antwoord op gevonden. Ik ben 6 maanden geleden nagegaan hoe het totale financiële kosten- en opbrengstenplaatje eruit zag de afgelopen twee jaar en hoe dat eruit zal zien bij ongewijzigd beleid. Ik ben bij alle filialen langs geweest en heb alle relevante stukken uitgezocht. Nou, ik wist niet wat ik tegen kwam. Daar is nooit naar gekeken! De financiële directeur heb ik een totaaloverzicht gebracht zodat die er niet meer omheen kon. Later heb ik hem gesproken. Vrij nonchalant wimpelde hij het af en stelde hij dat het allemaal wel meeviel. Nou daar sta je dan. 1 Supervisor: Het lijkt wel alsof je op de stoel van de financieel directeur bent gaan zitten? Klopt dat? 2 Counselor: Ik kan me jouw gevoelens van boosheid nog beter voorstellen het lijkt erop alsof je in een machteloosheid bent terecht gekomen? Is dat zo? 3 Therapeut: Ik begrijp van je dat jouw optie voor de oplossing het probleem onopgelost heeft gehouden. Wat voor gevoelens brengt dat met zich mee voor je? 1 vervolg supervisie Manager: Eh ja nou daar lijkt het wel op ja. Supervisor: Alsof je in deze situatie de dingen maar allemaal zelf en alleen moet doen Manager: Ja eh dat kan wel eens kloppen. Dat heb ik me helemaal niet gerealiseerd. Supervisor: Gebeurt je dat wel vaker? Manager: Tja dat denk ik wel. Ik doe dat ook richting mijn medewerkers bijvoorbeeld. Supervisor: Ik denk dat dit iets is om verder uit te werken bij een counselor of therapeut. Manager: Oh ja. Dat lijkt me iets om over na te denken. Supervisor: Kun je ook nog andere opties bedenken om het financiële probleem op je werk aan te pakken? Manager: Eh ik zit daar al over na te denken maar zo een twee drie weet ik die niet. Supervisor: Nou ja, je kunt bijvoorbeeld naar de ondernemingsraad gaan. Wat van belang is, is dat jij je houdt aan de grenzen die bij jouw functie behoren en je verantwoordelijkheid neemt voor werk dat bij jouw functie behoort en niet voor werk dat bij een andere functie behoort. Manager: Ja dat is een idee, om naar de ondernemingsraad te stappen. Daar heb ik helemaal niet bij stil gestaan. Supervisor: Weet jij ook nog andere opties? Manager: Eh ik kan eventueel naar de afdeling P en O gaan, of misschien naar de bond, ik kan natuurlijk ook naar ander werk omzien. Supervisor: Ja, dan zijn allemaal adequate opties. Enz. 2 vervolg counseling Manager: Nou, eh ik voelde me met de rug tegen de muur staan en was ten einde raad. Ik had het gevoel dat ik er helemaal niet toe deed. Counselor: Je had het idee dat je niet gezien werd en onbelangrijk was in de activiteiten die je had ondernomen. Manager: Ja, ja, zo was het precies. Counselor: Wat voor gevoel bracht dat met zich mee voor je? Manager: Ik voelde me boos maar meer nog verdrietig en teleurgesteld. Ik had zo hard gewerkt en dan weg gewuifd worden alsof je de grootste flauwe kul naar voren brengt, terwijl het een urgente zaak was en is. Counselor: Zeg maar ik in plaats van je. Manager (krijgt tranen in zijn ogen en loopt rood aan): Het is ook zo n zak, die financieel directeur. Dat is al lange tijd zo. Ik voel me weer boos en verdrietig tegelijk. Counselor: Goed van je dat je jouw gevoelens laat zien. Welke behoeften zitten nu achter die gevoelens? Manager: Nou ja, ik wil gewoon dat mijn observaties van de financieel doodlopende weg serieus worden genomen en dat er waardering is voor mijn betrokkenheid bij het bedrijf. En beide mis ik, komen in de knel. Counselor: Ja dat begrijp ik. Nu heb je de 20 STROOK P3 MAART 2010