Hoofdstuk 5. Hugo's De sacramentis als sluitstuk: sacramentum in het centrum van de liturgieallegorese

Transcriptie

1 SACRAMENTUM Hoofdstuk 5 Hugo's De sacramentis als sluitstuk: sacramentum in het centrum van de liturgieallegorese 5.1. OVERZICHT VAN TE BEHANDELEN KWESTIES In hoofdstuk 3 ben ik uitgebreid ingegaan op de grondbeginselen die Hugo er voor zijn denken op na houdt. Meer dan verwacht blijkt zijn denken zeer nauwkeurig te zijn opgezet en maakt hij haarfijn inkepingen in de moeilijke materie. Zonder deze opmaat kan zijn latere werk niet begrepen worden, al moet worden opgemerkt dat Hugo's gedachten zich steeds verder ontwikkelen. Dat kon men vooral opmaken uit hoofdstuk 2, waar bleek dat Hugo door de lectuur van de Hierarchia Coelestis een geheel nieuwe materie openlegt en in zijn denken incorporeert. Zijn denken over de symboliek in het kader van de hiërarchieën zoals door Dionysius was uiteengezet, heeft het Hugo mogelijk gemaakt om de kosmische dimensies van het onderwerp, de allegorie van de liturgie, te doordenken en daarmee zijn gehele ideeënwereld te verdiepen. En het is juist dit onderwerp van de symboliek van de liturgie waar zijn interesse voornamelijk naar uit gaat, zo bleek overduidelijk. Ik heb zaken opnieuw geordend, knopen doorgehakt en de verschillende denklijnen met elkaar trachten te verbinden en/of te verzoenen. Het is mijn overtuiging dat ik hiermee Hugo geheel recht doe en bovendien het centrale thema van zijn denken tot uitdrukking breng 647. Nu de behandeling van Hugo's laatste werk, zijn De sacramentis christianae fidei (hierna: De sacramentis), nog openstaat, lijkt het me goed de aandacht in het bijzonder te richten op bepaalde kwesties die eerder reeds ter sprake kwamen en nu nog in hun definitieve versie moeten worden overdacht. Het De sacramentis is verreweg het meest uitputtende boek van Hugo, telt rond de 450 pagina s (in de kolommenversie van Migne) en bestaat uit twee delen. Het zou geheel buiten de reikwijdte van dit onderzoek vallen om alle dertig onderdelen (partes) in evenzovele kwesties te behandelen. Daarom beperk ik mij er toe de centrale kwestie van de symboliek van de liturgie, het centrum van Hugo's ideeënwereld, verder te onderzoeken en hier eerst aan te geven welke problemen nog behandeld dienen te worden. Daarna volgt een poging om een overkoepelende karakteristiek van De sacramentis te geven (paragraaf 5.2). Waar nodig worden verwijzingen naar eerder behandelde kwesties opgenomen. Wanneer veranderde opvattingen van Hugo zich in relatie tot de hier te behandelen symboliek van de liturgie in de periferie bevinden, blijven die onbehandeld. Ik begrijp dat deze keuze tot op zekere hoogte een hachelijke is. Niettemin 647 Ik verwijs hier ook nadrukkelijk naar Colish 1994, en speciaal naar pagina 62/3, waar zij aangeeft Hugo inconsistent te vinden; Colish kan geen centraal thema in Hugo's denken ontdekken. 138

2 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE blijf ik vasthouden aan het uitgangspunt dat ik in de inleiding tot dit hoofdstuk heb neergelegd: er is geen breekpunt in Hugo's reflectie op de essentiële benodigdheden van het christelijke leven. In paragraaf 5.2 zal bovendien een poging worden ondernomen om de vertaalslag van bijbeluitleg naar liturgieuitleg, die in de vorige hoofdstukken (vooral 3.3; 4.4.; 4.4.7; 4.5) reeds werd behandeld, opnieuw te enten op dit centrale werk van Hugo. De verhouding van allegorie en tropologie staat centraal, alsook het onderscheid tussen dogmatiek en liturgiek. Hier zal ook de kwestie opgelost worden van de verhouding tussen de zes betekenisdragers uit De scripturis en de drie pijlers res, facta en verba van de allegorische taal van God, als begrepen binnen de hermeneutiek. Daaruit volgt als vanzelf de plaats die moet worden toebedacht aan de allegorie van de geschiedenis. Volgt paragraaf 5.3, dat een overzicht wil zijn van de materie van de sacramenten zoals Hugo die in het eerste deel van De sacramentis behandelt. Ik onthoud me hierbij grotendeels van commentaar; de materie komt in de er op volgende paragrafen uitgebreid aan de orde. Centraal staat in de daaropvolgende paragrafen 5.4, 5.5 en 5.6 de sacramentsdefinitie die Hugo in De sacramentis geeft. Deze definitie in drie delen is zeer vernieuwend geweest omdat het, voortbordurend op het denken van Augustinus, voor het eerst in honderden jaren tot een geheel nieuwe omschrijving van het idee van de sacramenten kwam. Ook voor de ontwikkelingen na Hugo is deze definitie bepalend geweest voor welhaast elke verhandeling over de sacramenten 648. Wat opvalt uit de onderzoekingen van Weisweiler is dat ten aanzien van de sacramenten niet duidelijk is geworden op welke bron Hugo zich hier baseert. Dit bevestigt het vermoeden dat Hugo hier heel zelfstandig zijn ideeën formuleert en daarin vooral afhankelijk is van zijn commentaar op Dionysius, waaruit hij bovendien citeert. In paragraaf 5.4 komt de definitie in samenhang met de heilseconomie aan de orde. Dit onderwerp, de heilseconomie (zie ook hoofdstuk 3.4), wordt nu behandeld in samenhang met de noties van opus conditionis met de erbij behorende elementen en het opus restaurationis met zijn sacramenten en toegepast op de drievuldigheid. Dat de definitie zoals Hugo die gaf in de Dialogus verschilt van de uiteindelijke versie in De sacramentis, is een onderwerp dat in paragraaf aan de orde wordt gesteld. Hier wordt alvast vooruit gelopen op de materie die nog bespreking behoeft, hoe namelijk de beide definities hun weerklank hebben gevonden in de overlevering (zie hoofdstuk 6 en 7). De kosmologische connotaties (zie ) van het sacramentsbegrip worden in paragraaf 5.5 verbonden met nieuwe begrippen die Hugo presenteert. Opnieuw wordt het thema van de liturgie als heilige werkelijkheid opgenomen in paragraaf 5.6. De bestanddelen van Gods taal van symbolen in res, facta en verba (zie hoofdstuk 3.3 en 3.8) worden hiertoe ingebracht in de onderscheiden onderdelen van de definitie om te zien of er een betekenisvol verband uit voort kan komen. Nadien volgt een slotparagraaf, waarin de conclusies ten opzichte van de onderzoeksvraagstelling en werkhypothese worden getrokken. 648 Weisweiler 1949: Hugo bewerkt zijn eerdere werken vrijelijk, vult ze aan en verbetert. Het citaat in De sacramentis II, 8.5/6/7 is genomen uit en gelijk aan Expositio II,

3 SACRAMENTUM 5.2. INHOUD, INDELING EN KARAKTERISTIEK VAN DE SACRAMENTIS Zoals Hugo vaker gewoon is te doen, vinden we aan het begin van zijn werken al het materiaal dat een succesvolle lezing van het werk garandeert. Het is steeds weer met nadruk aan het begin van elk werk dat Hugo ons de elementaire kennis uit de doeken doet. En bij De sacramentis christianae fidei is het niet anders. Zo kwamen reeds in de inleiding op hoofdstuk 3 Hugo's vooropmerkingen (Praefatiunculae) op dit handboek De sacramentis aan de orde: hij had al eerder dingen geschreven, maar hij voelde zich er niet steeds gelukkig bij, en daarom onderneemt hij nu een definitieve verwoording van zijn denkbeelden. Hugo heeft het werk opgedeeld in twee boeken om zo orde in de materie te brengen en het de lezer mogelijk te maken ook de boeken apart aan te schaffen en te lezen 649. Deze opmerkingen van Hugo zijn de moeite waard en bevatten een sterke aanmaning om al zijn vorige werken te toetsen aan het onderhavige boek. Hugo doelt hier bij het begin van zijn De sacramentis vooral op de Dialogus de sacramentis naturalis et scriptae legis 650 en dat ligt voor de hand, omdat hij alle onderwerpen die hierin waren besproken opnieuw gaat doorvorsen in De sacramentis. Ook even later in een soort voorwoord op zijn Voorwoord (Prologus) 651 legt Hugo een verbinding met eerder werk. Hij zegt daar dat hij al eerder een kort werk heeft geschreven over het eerste onderricht van de heilige Schrift die bestaat in de historische lezing. Nu heeft hij dit werk geschreven voor hen die ingeleid moeten worden in het tweede onderricht (van de heilige Schrift) die bestaat in de allegorie 652. Met dit boekwerk biedt hij een zeker fundament van geloofskennis en als men zich daarop vastlegt, zal men onverslagen blijven, ook al leest of hoort men vele andere dingen. Het is een soort Summa, zo besluit Hugo. Ongetwijfeld doelt Hugo hier op zijn belangrijkste inleidende werk over het lezen van de heilige Schrift, het Didascalicon. Daarin worden alle regels en gebruiken uiteengezet die men nodig heeft om een tekst goed te kunnen lezen en hoe men de bijbeltekst dient te benaderen. De tweedeling van een letterlijke lezing (historica lectio) 653 en een daarop 649 De sacramentis I, Praefatiuncula, 173/ Zie mijn hoofdstuk 3.1/2, en Weisweiler 1946, 179/ In totaal kent De sacramentis I drie voorwoorden: de Praefatiunculae (p. 173/4), een Prologus (183a-186d), die ook zelf weer is voorzien van een inleiding (183/184); alle drie zijn te vinden in de door mij onderzochte hss. te Parijs (B.n.F., lat. 2533, 2534, 7531), en te Rome (Bibl. Apost., Vat. lat. 7590, Pal. Lat.318, 319). In B.n.F., lat en Vat. Lat ontbreken alle drie prologen. 652 De sacramentis I, Prologus, 183/4: 'Cum igitur de prima eruditione sacri eloquii quae in historica constat lectione, compendiosum volumen prius dictassem, hoc nunc ad secundam eruditionem quæ in allegoria est introducendis praeparavi; in quo, si fundamento quodam cognitionis fidei animum stabiliant, ut cætera quæ vel legendo vel audiendo superaedificare potuerint, inconcussa permaneant. Hanc enim quasi brevem quamdam summam omnium in unam seriem compegi, ut animus aliquid certum haberet, cui intentionem affigere et conformare valeret, ne per varia Scripturarum volumina et lectionem divortia sine ordine et directione raperetur'. 653 De historica lectio openbaart de letterlijke betekenis, de allegorica lectio leidt tot de spiritualis intelligentia, het diepere geestelijke begrip van de bijbeltekst, zie Didascalicon VI.4, 118. Zo ook in De sacramentis I, Prol., 185a: 'Historia est rerum gestarum narratio, quae in prima significatione litterae continetur'. 140

4 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE volgende allegorische lezing (allegorica lectio), die zich verhouden als een fundament tot de structuur die er bovenop wordt opgetrokken (fundamentum-superaedificare), is een overduidelijke verwijzing naar het Didascalicon en de daar gehanteerde terminologie 654. Hugo lijkt hier echt één werk op het oog te hebben 655, het Didascalicon dus, hét inleidende werk voor bijbelstudie; dat blijkt ook wel uit zijn introducendis als doelgroep. Roger Baron komt er evenwel toe dit werk over de historische lezing te identificeren met Hugo's Chronica 656. Deze aperte misvatting geeft me aanleiding nog eens nader stil te staan bij de verschillende begrippen en de zogenaamde allegorie van de geschiedenis. Een kroniek als waar Baron op doelt, beschrijft de wereldgeschiedenis, niet de historische lezing van de heilige Schrift. Eventueel wordt aan de beschrijving van de wereldgeschiedenis een allegorische uitleg gegeven om aan te geven hoe Gods hand in de geschiedenis is op te merken. Deze allegorische uitleg van de geschiedenis die in kronieken voorkomt, is pertinent niet de historica lectio waarvan Hugo nu in zijn inleiding op De sacramentis gewag maakt. De historica lectio hier is het best te vertalen met 'de letterlijke lezing', zoals die wordt begrepen uit de eerste betekenis van de tekst 657. Gaat men op zoek naar de diepere betekenis van de bijbel, het spirituele begrip van de tekst, dán pas is er sprake van allegorie. Ook allegorische uitleg van de geschiedenis bestaat, bijvoorbeeld in kronieken. Deze vorm van allegorie lijkt bij Hugo geen aparte plaats te zijn toegemeten. In De scripturis zijn de gesta wel een aparte betekenisdrager in de rij van zes onderscheiden zaken 658. Deze gesta als basis van een allegorische uitleg komen we zo niet opnieuw in De sacramentis tegen. Ik stel daarom voor de gesta uit De scripturis onder te brengen bij de facta in de trits die het materiaal levert voor de allegorische uitleg van de tekentaal in res, facta, verba. De allegorische uitleg van historische gebeurtenissen is de allegoria facti, en als zodanig één van de drie uitingsvormen van God in zijn taal van tekens, en aldus geldig binnen de grenzen van de drie deelgebieden van de werkelijkheid die ik heb onderscheiden: schepping, bijbel en liturgie 659 : Keren we terug naar het voorwoord op de Proloog aan het begin van zijn hoofdwerk, dan is misschien nog belangrijker voor mijn studie Hugo's constatering dat dit werk over de sacramenten zich bevindt op het gebied van de allegorie. Hier bevestigt Hugo wat ik hierboven al heb betoogd: dat de sacramenta de opbrengst zijn van de allegorische bijbeluitleg 660. Deze duidelijke verwijzing naar het Didascalicon vindt zijn vervolmaking in wat op basis van De scripturis en de Dialogus kon worden geconcludeerd: dat die sacramenta worden beschreven in de terminologie van de allegorie 661. En dus, zo zou ik 654 Didascalicon VI.2-6, en hoofdstuk In iets mindere mate kan Hugo hier ook verwijzen naar zijn De scripturis omdat dat ook inleidt tot de bijbelstudie, maar wel meer al ingaat op de allegorische uitleg van de bijbel, op bijvoorbeeld de taal der dingen en de zes betekeniswijzen. 656 Baron 1969, Zie Didascalicon VI.2-6, naar aanleiding van De sacramentis I, Prol. 185a. 658 De scripturis 16, 23/ Zie hoofdstuk Didascalicon VI.4, 118/9 en hoofdstuk De scripturis 3, 12b: 'Dicitur allegoria quasi alieniloquium, quia aliud dicitur et aliud significatur'; vergelijk Dialogus 38a: 'D. Quare dicitur sacramentum sacrae rei signum? M. 141

5 SACRAMENTUM willen concluderen, blijft Hugo ook in De sacramentis trouw aan de hoofdlijnen van zijn denken zoals hij die eerder heeft uiteengezet. Of Hugo ook verderop consistent blijft in zijn denken, zal hierna aan de orde komen. De Proloog vervolgt met informatie die reeds in het vorige hoofdstuk ter sprake kwam op basis van Hugo's vroege werk. Zo behandelt de tweede paragraaf van de Proloog de materie van de heilige Schrift, het onderwerp, dat bestaat in de werken van de restauratie van de mens. Door de conditio is gemaakt wat niet was, in de restauratio worden de dingen beter gemaakt die waren teloor gegaan. Dus bestaat het scheppingswerk uit de schepping met al zijn elementen, terwijl het restauratiewerk bestaat uit de menswording van het Woord met al zijn sacramenten 662. Verderop wordt dit zo voorgesteld: het geïncarneerde Woord is de koning die strijdt tegen de duivel, samen met zijn soldaten, de heiligen. De wapens, namelijk de gebruiken en sacramenten, mogen in alle tijden veranderen, toch strijden allen dezelfde strijd, achtervolgen ze dezelfde vijand en willen gekroond worden met die ene overwinning 663. In juist deze zaken moeten we, aldus Hugo, acht geven op de werken van de restauratie en hierom draait alles in de goddelijke geschriften. De heidense of seculiere geschriften hebben de opera conditionis als materie, terwijl het onderwerp van de heilige Schrift de werken van het herstel is 664. Het element van wapens in een strijd doet vooral terugdenken aan de Dialogus, terwijl het verschil tussen Gods beide werken direct herinnert aan de woorden van Hugo in De scripturis. Wel moet worden opgemerkt, zo vervolgt Hugo in zijn Prologus op De sacramentis, dat de bijbel begint met te vertellen over hoe de mens geschapen werd, wat zijn toestand was volgens het opus conditionis. Men zou immers niets begrijpen van het herstel van de mens, als men niet eerst geïnformeerd is over zijn val. Allereerst beschrijft de bijbel derhalve de schepping van de wereld, die vanwege de mens is gemaakt; dan verhaalt het hoe de mens op de weg van gerechtigheid en discipline is geplaatst, vervolgens hoe hij viel en tenslotte hoe hij is gerepareerd 665. Hier horen we de echo van het onderscheid dat in Didascalicon naar voren kwam, tussen een historische leesorde van de bijbel op basis van de historische, letterlijke lezing én een leesorde die uitgaat van kennis over de inrichting van Gods reddingsplan, op basis van de allegorische lezing van de heilige Schrift. Hiermee hangt Quia per id quod foris cernitur, aliud interius invisibile significatur'. Zie hoofdstuk 3.8 en De sacramentis I, Prol.2, 183ab: 'Materia divinarum Scripturarum omnium, sunt opera restaurationis humanæ. Duo enim sunt opera in quibus universa continentur quae facta sunt. Primum est opus conditionis. Secundum est opus restaurationis. Opus conditionis est quo factum est, ut essent quæ non erant. Opus restaurationis est quo factum est, ut melius essent quae perierant. Ergo opus conditionis est creatio mundi cum omnibus elementis suis. Opus restaurationis est incarnatio Verbi cum omnibus sacramentis suis'. Vergelijk De scripturis 2, 11ab en de behandeling in hoofdstuk De sacramentis I, Prol.2, 183bc; zie Dialogus 29b ev. (strijd tegen duivel); Dialogus 31c-32d; 37d; 40c (sacramenten als wapens) en hoofdstuk De sacramentis I, Prol.2, 183bc; I, 1.28, 203/4; zie De scripturis 2, 11ab en hoofdstuk 3.2/ De sacramentis I, Prol.3, 184a-c. 142

6 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE nauw samen de hele materie van het onderscheid tussen een historisch tijdsverloop versus heilseconomische inrichting 666. Op basis van deze kennis uit het Didascalicon is het daarom volledig te begrijpen dat Hugo vervolgens (in de Proloog op De sacramentis) komt te spreken over de verschillende betekenisaspecten van de bijbel. De heilige Schrift uit zich volgens een drievoudig begrip: historie, allegorie en tropologie. De historia is de vertelling van de gebeurtenissen zoals die begrepen wordt uit de eerste betekenis der letters. Van allegorie is sprake wanneer door dat wat gebeurd is iets anders in het verleden, heden of in de toekomst wordt aangeduid. Van tropologie is sprake wanneer door wat gebeurd is, iets wordt aangeduid dat moet worden gedaan 667. In onderdeel 5 van de Proloog gaat Hugo in op het verschil tussen heidense en heilige geschriften dat is gelegen in het feit dat in de bijbel ook nog eens de dingen een betekenis hebben 668. De behandeling doet sterk denken aan De scripturis, waar het probleem in volle hevigheid werd uitgevochten tegen de achtergrond van het belang van de letterlijke lezing van de bijbel 669. Als de betekenis tussen woorden en dingen onduidelijk is, zo meent Hugo in De sacramentis, heeft men kennis nodig van woorden. Als de betekenis tussen dingen en hun mystieke daden onbekend is, is kennis van de dingen nodig. Kennis van woorden krijgt men door het trivium te leren. De kennis van de dingen bestaat uit twee: de vorm en de natuur. De vorm is in de uiterlijke dispositie, de natuur in de innerlijke kwaliteit. De vorm wordt beschouwd onder het getal in de aritmetica, onder de proportie in de musica, onder de dimensie in de geometrie, onder de beweging in de astronomie. Naar de innerlijke natuur van de dingen kijkt de fysica 670. En hieruit trekt Hugo de gevolgtrekking dat de artes naturales de goddelijke wetenschap onderdanig zijn, iets dat hij eerder in De scripturis had gedaan voor wat de artes liberales betreft 671. Gaat het om de verhouding tussen woorden tot de dingen die ermee worden aangeduid (de verhouding van voces ad res), dan zijn het de drie vakken grammatica, dialectica en retorica die daaraan dienstig zijn, zo vervolgt Hugo in De sacramentis. Gaat het om de betekenis echter van de dingen die verwijzen naar mystieke feiten (in de 666 Didascalicon VI.2-4, ; zie de behandeling hiervan in hoofdstuk De sacramentis I, Prol. 4, 184c-185a: 'Historia est rerum gestarum narratio, quae in prima significatione litterae continetur; allegoria est cum per id quod factum dicitur, aliquid aliud factum sive in praeterito sive in praesenti, sive in futuro significatur; tropologia est cum per id quod factum dicitur, aliquid faciendum esse significatur'. Duidelijk weerklinkt hier de formulering uit De scripturis 3-5, 11d-15a. Vergelijk Didascalicon VI.2-5, Zie de behandeling in hoofdstuk De scripturis 3-5, 11d-15a; 14, 20d-21d. 670 De sacramentis I, Prol.5, 185a-c. 671 Ibid., 6, 185cd: 'Ex quo constat quod omnes artes naturales divinae scientiae famulantur'. De scripturis 13, 20c: 'Omnis divina Scriptura refertur ad hunc finem. Septem liberales artes huic scientiae subserviunt'. 143

7 SACRAMENTUM allegorie) 672 en van dingen met verwijzingskracht naar mystieke opdrachten, dan zijn er vijf vakken gedienstig: de aritmetica, de muziek, de geometrie, astronomie en de fysica 673. Als eindconclusie van de hele materie die in de Proloog op De sacramentis is behandeld, noemt Hugo dit: boven al deze vakken staat de goddelijke wetenschap waartoe de bijbel leidt via de allegorie en de tropologie; via allegorie leert men goed geloof, door tropologie leert men goede werken. Daarin bestaat de kennis van de waarheid en de liefde voor de deugd, en dit is de ware reparatie van de mens 674. Mijns inziens zijn we zo beland bij de kern van Hugo's denken: wat nodig is voor het herstel van de mens leren we via de allegorische en tropologische lezing van de bijbel, respectievelijk leidend tot kennis en deugd. Heel sterk grijpt Hugo zo bij de basis van zijn denken terug op zijn drie vroege werken, waarin in soortgelijke bewoordingen de materie is uiteengezet 675. Hugo heeft in deze korte Proloog teruggegrepen op zijn vroege werk. De sacramentis leunt hierin stevig aan tegen de bewoordingen die eerder in het Didascalicon en de Dialogus gebezigd waren, terwijl Hugo in de onderwerpskeuze heel duidelijk vaart op het door De scripturis aangereikte kompas. Bijna alle onderwerpen die hij reeds eerder in dit werkje de revue had laten passeren, keren hier aan het begin van De sacramentis terug. Dat is ook logisch, gezien de aard van De scripturis als inleidend boekje op de lezing van de heilige Schrift. Nu de bijbel in De sacramentis op basis van de allegorische lezing wordt uitgelegd, is het nuttig de grondbeginselen ervan nog eens in de Proloog door te nemen. Des te opvallender zijn wellicht de onderwerpen uit De scripturis die Hugo niet heeft behandeld in deze Proloog. Drie zaken vallen op: Bij de behandeling van de betekenisniveaus van de bijbel schenkt Hugo geen aandacht meer aan de anagogie, iets wat hij nog wel deed in De scripturis, al viel reeds daar op hoe verwarrend zijn uiteenzetting was. Ook later heb ik betoogd dat de anagogie als vierde betekenisniveau bij Hugo geen rol van betekenis speelt 676. Opvallend is ook dat Hugo geen pleidooi houdt voor de letterlijke uitleg van de bijbel, die toch een belangrijke plaats heeft in De scripturis 677. Dat valt op twee manieren uit te leggen. Enerzijds is de letterlijke lezing in dit boek over de allegorie niet aan de orde (maar wel in het Didascalicon), terwijl anderzijds zijn vroegere betoog toch ook niet echt sterk en overtuigend kan heten, zoals ik hierboven heb trachten te verwoorden Bij Hugo betekent 'mystiek': allegorisch of symbolisch. Zie Baron 1957, 167 ev.: Mysticus is bij Hugo synoniem met allegoricus. Mystiek kan ook betekenen: symbolisch (vergelijk Baron 1969, 931: mysticus is allegoricus (Didascalicon VI.1) of symbolicus (Expositio VI, 1143a). 673 Vergelijk de behandeling van de wetenschapsindeling in Didascalicon VI.14, De sacramentis I, Prol.6, 185d, vergelijk hoofdstuk 3.4 en 4.3. De proloog eindigt met de opsomming van alle canonieke en apocriefe boeken van de bijbel. 675 Didascalicon I.8, 15/6; VI.3, 116; De scripturis 13, 20c; Dialogus 40a (het geloof, als uitkomst van de allegorische lezing, heet hier het begin van het goede en aanvang van de restauratie). 676 De scripturis 3, 12b en mijn hoofdstuk 3.6 en De scripturis 5, 13a-15a. 678 Zie hoofdstuk

8 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE Derde opvallende uitblijver in deze Proloog in vergelijking met De scripturis is de uiteenzetting over de zes betekenisdragers die in de bijbel zouden voorkomen 679. Het lijkt mij dat als de materie van de allegorie nog eens wordt uiteengezet, men moeilijk aan een zo belangrijk (of wellicht liever: in het huidig onderzoek belangrijk gevonden 680 ) onderwerp kan voorbijgaan. Nu Hugo dat toch doet ben ik geneigd dit op te vatten als een vingerwijzing dat hij zijn idee over de zes betekenisdragers bij nader inzien toch niet zo bevredigend vond. Bovendien, en dat is voor mijn betoog belangrijker, vestigt het weglaten ervan de aandacht op een bredere en alles omvattende benadering en omschrijving van Gods tekentaal (in de dingen, feiten en woorden) door Hugo. De elementen van deze Godstaal van dingen, feiten en woorden reiken veel verder en strekken zich uit over de hele aardse werkelijkheid 681. Hugo raakt in zijn Proloog op De sacramentis slechts zijdelings aan de materie van de sacramenta, die juist in mijn behandeling in hoofdstuk 3 (3.4 en 3.8) van zeer doorslaggevend belang voor de typering van Hugo's denken werden geacht. Bij Hugo zijn sacramenta de opbrengst, de vrucht van de allegorische bijbeluitleg. Het zijn de 'heilstekenen' en daarmee de heilsbeginselen van de christelijke leer. Ik wil aan deze materie nu niet voorbijgaan, maar laten zien dat Hugo de sacramenta ook in dit werk een zeer bijzondere plaats heeft toebedeeld en wel in de indeling van De sacramentis. Dit leidt vanzelf tot een karakteristiek van zijn hoofdwerk. De sacramentis bestaat uit twee boeken. Het eerste boek behandelt de tijd van de schepping tot aan de Incarnatie van het Woord, tot aan Christus' geboorte dus. Het tweede deel vervolgt met het verhaal van de Incarnatie tot het einde en de vervulling van alle dingen 682. Een indeling dus op basis van tijd of een historische indeling van De sacramentis, zo lijkt het op het eerste gezicht, met in het midden hét draaipunt van de christelijke geschiedenis: de menswording van Christus. Deze indeling staat garant voor verschillende misconcepties 683 : alsof het eerste werk alleen zou handelen over de tijd van de natuurlijke wet en geschreven wet der Joden, terwijl we dan bij het tweede boek aanbelanden bij het tijdperk van de christelijke kerk. Of als zou het eerste boek alleen handelen over het opus conditionis, terwijl het tweede aan het opus restaurationis zou zijn gewijd. Dat klopt niet want in het eerste deel worden ook reeds onderwerpen behandeld die onmiskenbaar onderdeel zijn van de restauratie (zoals de instelling van de sacramenten, geloof en de vroegere sacramenten). Bovendien zijn opus conditionis en restaurationis geen 'tijdelijke', historische begrippen, terwijl Hugo met zijn indeling wel een historische opeenvolging op het oog lijkt te hebben. Het lijkt mij het beste deze discussie te beslechten door te verwijzen naar wat ik in hoofdstuk 3.4 heb behandeld. Daar kwam de historische leesorde naar voren zoals Didascalicon die voorstelt, terwijl ook 679 De scripturis 14-16, In elk geval binnen het kader van de Münstersche Mittelalterforschung, zie hoofdstuk Zie hoofdstuk De sacramentis I, 173/4c. Boek I: 'A principio mundi usque ad Incarnationem Verbi narrationis seriem deducit'. Boek II: 'Ab Incarnatione Verbi usque ad finem et consummationem omnium ordine procedit'. 683 Bijvoorbeeld bij Baron 1957, 125 ev., die de verschillende begrippen door elkaar heen gebruikt. Zie ook Colish 1994, 57/8, die de uitkomsten van Hugo's gedachten nogal 'confusing' vindt. 145

9 SACRAMENTUM sprake is van een allegorische leesorde, die de grondbeginselen van het christelijke geloof opsomt op basis van acht onderscheiden sacramenta. Het is vanuit deze ordening van de materie dat De sacramentis is opgebouwd, zoals ik zal aantonen. Achtereenvolgens zijn de onderwerpen die aan bod komen in De sacramentis: Boek I 684 : Proloog 1: over de schepping en de constitutie van deze zintuiglijk waarneembare (sensibilis) wereld. 2: over de reden van de schepping van de mens en over de oorspronkelijke reden van alle dingen. 3: over de kennis van God, hoe Hij vanaf het begin bekend was als zijnde één en drie. 4: over de wil van God en over de diverse manieren waarop de heilige Schriften over de wil van God plachten te spreken. 5: over de schepping van de engelen, over hun bevestiging en val en over de andere dingen die op hen betrekking hebben. 6: over de schepping van de mens en zijn staat vóór de zondeval. 7: over de zondeval. 8: over de reparatie/ het herstel. 9: over de instelling van de sacramenten. 10: over het geloof. 11: over de sacramenten van de natuurlijke wet. 12: over de sacramenten van de geschreven wet. Boek II: 1: over de Incarnatie van het Woord en de tijd der genade. 2: over de eenheid van de kerk (de unitate ecclesiae) 3: over de kerkelijke orden (de ecclesiasticis ordinibus) 4: over de heilige gewaden (de indumentis sacris) 5: over de inwijding van de kerk (de dedicatione ecclesiae) 6: over het sacrament van de doop (de sacramenti baptismi) 7: over de confirmatie/ het vormsel (de confirmatione) 8: over het sacrament van het lichaam en bloed van Christus (de sacramento corporis en sanguinis Christi) 9: over de kleinere sacramenten en heilige zaken (de minoribus sacramentis et sacris) 10: over simonie (geestelijke handel; de simonia) 11: over het sacrament van het huwelijk (de sacramento conjugii) 12: over beloften (de votis) 13: over ondeugden en deugden (de vitiis et virtutibus) 14: over boete, berouw en vergeving van de zonden (de confessione et poenitentia et remissione peccatorum) 15: over de ziekenzalving (de unctione infirmorum) 16: over de stervenden of het einde der mensen (de morientibus seu de fine hominibus) 17: over het eind der tijden (de fine saeculi) 18: over de status van het hiernamaals (de statu futuri saeculi). 684 De sacramentis I, 173/4. 146

10 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE De Proloog meegerekend omvat het boek dus 31 onderdelen. De sacramentis gaat over sacramenta, die ik in paragraaf 3.4 heb omschreven als heilstekens die de opbrengst, het resultaat zijn van de allegorische wijze van bijbeluitleg. Er kwamen toen acht onderscheiden sacramenta aan de orde, die vervolgens in dogmatische en liturgische sacramenten werden onderscheiden. Koppelen we nu de inhoud van De sacramentis aan die acht sacramenten uit Didascalicon 685, dan ziet dat er zo uit: De eerste orde is het sacrament van de Triniteit, want van eeuwigheid was God al drie en één. Locus de deo, zie De sacramentis I, 1, 3 en 4. De tweede orde is het maken van de schepping uit niets, zowel het zichtbare als onzichtbare. Locus de creatione, zie De sacramentis I, 2, 5 en 6. De oorsprong van de zonde, wat zonde is en wat de straf op zonde is. De restauratie van de mens, eerst via de sacramenten van de natuurlijke wet. De sacramenten onder de geschreven wet. Volgt het sacrament van de Incarnatie van het Woord. Samen (3-6) locus de redemptione, zie De sacramentis I, 7-12; II, 1. Sacramentum 7 en 8 gaan over de nieuwtestamentische sacramenten, de locus de sacramentis: De sacramenten van het nieuwe Verbond, zie De sacramentis II, Tenslotte het sacrament van zijn opstanding, zie De sacramentis II, De sacramenta 4-6 kan men de dogmatische benadering van de sacramenten noemen, corresponderend met wat in het slot (pars 9-12) van het eerste boek van De sacramentis gebeurt. Het tweede boek van De sacramentis gaat verder met de behandeling van sacramenta die wij liturgisch zouden noemen, met meer nadruk op de praktijk en de gang van zaken. De toekomst van de wereld, de eindtijd, wordt zowel in Didascalicon als in De sacramentis behandeld als sacrament. Hugo volgt dus in zijn indeling van De sacramentis de volgorde zoals hij die reeds naar voren had gebracht in zijn Didascalicon. Daarmee is Hugo trouw aan de traditie waarin hij zijn training heeft ontvangen en waaruit hij is voortgekomen, het onderricht van de Anselmus in de school van Laon 686. Diens schema of indeling van de theologie zag er als volgt uit: De Trinitate 685 Didascalicon VI.4, 119: 'Et multa sacramenta in divina pagina continentur, quae singula habent principia. Vis scire qui sint ordines istis? Primus ordo est sacramentum Trinitatis, quia et hoc scriptura continet, quod ante omnem creaturem trinus et unus fuerit Deus. Hic de nihilo omnem fecit creaturam, visibilem scilicet et invisibilem: ecce secundus ordo. Rationali creaturae liberum dedit arbitrium, et gratiam praeparavit, ut mereri posset aeternam beatitudinem, deinde sponte labentes punivit, et persistentes, ut amplius labi non possint, confirmavit. Quae origo peccatum, et quid sit poena peccati: ecce tertius ordo. Quae sacramenta primum sub naturali lege ad reparationem hominis instituerit: ecce quartus ordo. Quae scripta sub lege: ecce quintus ordo. Sacramentum incarnationis Verbi: ecce sextus ordo. Sacramenta Novi Testamenti: ecce septimus ordo: Ipsius denique resurrectionis: ecce octavus ordo'. 686 Zie Baron 1957, ;

11 SACRAMENTUM De creatione de angelis & de homine De redemptione, de lege naturali & de lege scripta & de Incarnatione Verbi De sacramentis, de baptismo, de eucharistia, de paenitentia, de conjugio. Ik concludeer: na een eerder werk over het lezen van de bijbel geschreven te hebben op basis van het eerste betekenisniveau, die van de letterlijke lezing (het Didascalicon), besluit Hugo nu in De sacramentis over het tweede betekenisniveau van de allegorie te gaan schrijven. In de Proloog worden alle belangrijke onderwerpen uit zijn vroegere werken behandeld, zonder grote verschillen. In relatie tot Hugo's vroege inleidende werken stel ik dat De sacramentis als noodzakelijke aanvulling en allegorische verdieping moet worden beschouwd van het Didascalicon, dat inleidt in de letterlijke lezing van de bijbel; voorts dat De sacramentis wordt ingeleid met welhaast de complete materie die in De scripturis aan de orde kwam. Ook moet opgemerkt worden dat De sacramentis beschouwd dient te worden als een definitieve uitwerking van de Dialogus. Voorts kan men opmerken dat De sacramentis van Hugo van St.-Victor gaat over sacramenta in de zin van zowel dogmatische als liturgische heilstekens. De sacramentis christianae fidei kunnen we daarom het best vertalen als 'Over de heilsgeheimen van het christelijk geloof', met als ondertitel: 'een dogmatisch en liturgisch handboek' CENTRALE PASSAGES UIT DE SACRAMENTIS OVER DE LITURGISCHE SACRAMENTEN Omdat ik in het vervolg van dit hoofdstuk vooral de aandacht wil richten op de sacramentsdefinitie van Hugo in samenhang met de belangrijkste bestanddelen van zijn denken, moet eerst een overzicht gegeven worden van wat Hugo over de liturgische sacramenten heeft gezegd. Daartoe laat ik in vijf subparagrafen uit De sacramentis de pertinente onderwerpen de revue passeren. Het gaat om een bloemlezing uit Hugo's werk, waarop ik soms kort commentaar geef Over de val en het herstel van de mens Hugo heeft eerst de schepping van de mens beschreven, met diens natuurlijke vermogen om zowel de zichtbare dingen als de onzichtbare te kunnen onderscheiden, die hem beide hadden moeten aansporen tot de lof van God 687. Resultaat van de zondeval was dat de mens twee ondeugden erfde: onwetendheid van het goede en begeerte naar het kwade 688. Resultaat is dat de mens niet meer innerlijke kennis bezit van het onzichtbare, en zich moet behelpen met uitwendige zaken 689. Engelen zijn gemaakt om van binnen onderwezen te worden, de mens van buitenaf, aldus Hugo 690. Engelen zijn perfect gemaakt, net zoals de eerste mens, zodat ze van binnen worden onderricht. De mensen na de zondeval moeten in het verloop van de tijd hun kennis 687 De sacramentis I, 6.5, Ibid., 7.31, Ibid., 6.13, Ibid., 7.33,

12 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE vergaren door de vormen van tijdelijke en zichtbare dingen buiten henzelf. Deze kennis zou de mens zonder inspanning en natuurlijk kunnen opdoen als hij niet gecorrumpeerd was door de zonde, zodat volledig en perfect het woord van de apostel zou bewaarheid zijn: 'Van de schepping der wereld af wordt zijn onzichtbaar wezen door de rede in zijn werken aanschouwd' (Rom. I, 20). In De sacramentis I, 8 gaat Hugo voort met het onderwerp van het herstel van de mens. Het is het stuk van de redemptie, het terugkopen door God van de mens, en dus over de restauratie van de mens. Na de eerste schuld van de hoogmoed (superbia) volgde een drievoudige straf: sterfelijkheid van het lichaam, begeerte van het vlees en onwetendheid van de geest 691. De mens zou daarvoor eeuwige bestraffing hebben moeten ondergaan, zo gaat Hugo verder, als hij later niet door genade zou zijn bevrijd. Zijn veroordeling is uitgesteld. Omdat hij is voorbestemd tot redding, wordt hem in deze tijd van verwachting en uitstel een plaats toebedeeld voor berouw en correctie. In het opus restaurationis zijn drie dingen te overwegen: tijd, plaats, remedie. Tijd is het huidige leven van het begin der wereld tot het einde der eeuwen. Plaats is deze wereld. De remedie bestaat uit drie dingen: geloof, sacramenten en goede werken. Tenzij de mens onvoorbereid wordt weggenomen, is de tijd lang. De plaats is ruig, opdat de zondaar worde bestraft. De remedie is werkzaam opdat de zwakke worde genezen. Evenzo zijn er vijf plaatsen 692. De hemel, waar alleen het goede is en het hoogste goed. De hel, waar alleen kwaad is en het hoogste kwaad. Het paradijs (onder de hemel), waar alleen het goede is maar niet het hoogste goed. Het vagevuur (boven de hel), waar enkel kwaad is maar niet het hoogste kwaad. In het midden is de wereld geplaatst, waar goed en kwaad zijn. Het paradijs is voor de beginners en zij die verbeteren en er heerst alleen het goede, want de mens kan zijn oorsprong niet in het kwade hebben. Het is niet het hoogste, want dan zou er geen vooruitgang meer zijn. De hemel is de plaats voor de bewezen goeden en zij die door onderricht de hoogste voortgang bereiken. Alleen het enige hoogste en goede was daar geplaatst. De hel is de plaats voor de bewezen slechten en zij die het onderricht onherstelbaar verlaten. Alleen het enige en hoogste kwaad was daar geplaatst. Het vagevuur is de plaats voor wie in de eerste correctie te weinig zijn gecorrigeerd en die in de tweede worden vervolmaakt. De wereld is de plaats voor hen die dwalen en die gerepareerd moeten worden, waarin goed en kwaad gelijk voorkomen: goed om er troost uit te putten, kwaad om correctie te ontvangen. Omdat de duivel uit de hoogste plaats viel, werd hij gesmeten in de laagste. De mens echter viel niet uit de hoogste plaats en kreeg dus zijn plaats in het midden, opdat hij uit die plaats kon opklimmen door de verdienste van de gerechtigheid, of zou afdalen door de schuld van de zonde, nog steeds volgens Hugo. De mens is dus geplaatst in een plaats van berouw, zodat hij zijn kwaad kan corrigeren en het goede repareren. Dan komt hij gecorrigeerd aan bij het oordeel. In deze tijd moet hij dus raad en hulp zoeken, zo is Hugo's overtuiging 693. Hij kan dat niet alleen en daarom legt God zijn karakter van rechter af. Hij geeft de mens eerst raad en biedt hem vervolgens hulp. In de tijd van de natuurwetten was de mens helemaal aan zichzelf overgelaten, daarna in de tijd van de geschreven wet kreeg hij raad zodat hij zijn onwetendheid begreep, tenslotte ontving hij hulp in de tijd van de genade toen hij zijn gebrek bekende. Raad werd gegeven om er achter te komen wat de genoegdoening moest zijn, hulp om de verlossing te krijgen. 691 Ibid., 8.1, 305/ Ibid., 8.2, 306/ Ibid., 8.3,

13 SACRAMENTUM Waarom moet de mens God genoegdoening schenken? Bekijken we eerst de zaak die bepleit wordt tussen God, de mens en de duivel 694. In de volgende paragraaf beschrijft Hugo dat aldus: door de zonde is de mens gehoorzaam aan de duivel 695. De mens gaat op zoek naar een advocaat om zijn zaak te bepleiten, dat de duivel geen recht op de mens had. Niemand kon de zaak op zich nemen behalve God, maar die was daartoe niet bereid. Hij moest eerst verzoend worden. Maar de mens kon God niet rationeel verzoenen en als hij iets zou offeren uit de irrationele creatuur, dan zou dat te weinig zijn. Hij kon ook niet een mens opofferen voor de mens, omdat er alleen maar zondige mensen waren. God zag dat de mens niet zelf onder het juk van de verdoemenis uitkwam en Hij kreeg medelijden, zo vervolgt Hugo. Daarom kwam God de mens om niet te hulp, enkel op grond van medelijden en Hij bevrijdde hem vervolgens door gerechtigheid. Maar de redding van de mens moest aan beide zijden redelijk (rationabilis) zijn: God moest de gerechtigheid hebben om de mens terug te winnen, de mens de gerechtigheid om te ontsnappen. Opdat God zou worden verzoend met de mensen, gaf Hijzelf gratis wat de mens Hem uit schuld zelf zou moeten geven. God gaf de mens daarom een mens die de mens voor de mens terug zou geven; een mens die een waardige compensatie zou zijn en daarom gelijk was aan en groter dan de eerste mens. Opdat nu een mens groter dan de mens werd teruggeven voor de mens, daarom is God mens geworden voor de mens; en Hij gaf zichzelf voor de mens opdat Hij zou worden aangenomen door de mens. In de geboorte van Christus werd God verzoend met de mens. Hiermee was de woede van God gestild. Maar nu moest de mens nog genoegdoening geven voor de verachting, zodat hij waardig geacht werd om de straf te ontkomen. Alleen Christus kon die straf dragen. Door zijn geboorte betaalde Christus de schuld van de mens aan de Vader en door zijn dood delgde Hij zijn zonde uit. Zo zou de duivel geen heerschappij meer kunnen voeren en de mens waardig geacht worden om bevrijd te worden, aldus Hugo 696. Maar waarom zijn de sacramenten ingesteld? In Hugo's visie heerste na de eerste zonde de duivel over de mens. God liet dat niet voortduren maar bereidde een remedie voor. En dus stelde God de mens vanaf het begin der wereld de sacramenten van redding voor. Maar ook de duivel had zijn sacramenten, zodat er twee families ontstonden, die van de duivel en die van God 697. Er waren dus vanaf het begin christenen, zij het niet in naam, dan toch reeds de facto. De wereld doorloopt volgens Hugo drie perioden: de periode van de natuurlijke wet, van de geschreven wet en van de genade. De eerste loopt van Adam tot Mozes, de tweede van Mozes tot Christus, de derde van Christus tot het einde der wereld. Bij elk van deze perioden hoort een soort mensen. Drie soorten mensen zijn er: mensen van de natuurwetten (de heidenen), mensen van de geschreven wet (de joden), en mensen van de genade (de christenen). De eersten laten zich lijden door de begeerte waarin ze werden geboren, de tweede groep laat zich leiden door de externe voorschriften, de derde groep is verlicht door de heilige Geest zodat ze het goede dat gedaan moet worden herkennen. De eersten zijn openlijk slecht, de middelsten zijn fictief goed, de laatsten zijn waarlijk goed 698. Niemand kan tot het einde der wereld waarlijk goed zijn tenzij hij gerechtvaardigd wordt door de genade, die men niet anders kan bereiken dan door Christus Ibid. 695 Ibid. 8.4, 307/ Ibid., 309ac. 697 Ibid., 8.11, 312ab. 698 Ibid., 312d-313a. 699 Ibid., 313b. 150

14 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE De instelling van de sacramenten is begonnen toen de eerste mensen uit het paradijs werden verdreven. Zolang er ziekte is, is er tijd voor remedie. Sommige sacramenten werden na een tijd opgeheven en andere ingesteld, totdat er perfecte medicijnen waren ontstaan die de ziekte konden uitroeien en de gezondheid herstellen De instelling van de sacramenten Nu de aanloop tot de materie van de sacramenten voldoende is uiteengezet, met sterke reminiscentie aan de behandeling van schuld en verlossing zoals beschreven in de Dialogus, gaat Hugo voort met de materie van de sacramenten zelf. Het gaat hierbij om wat wij liturgische sacramenten zouden noemen. In het eerste boek van De sacramentis, het negende deel, stelt Hugo voor om ten aanzien van de instelling van de sacramenten, vier zaken te overwegen 701 : 1. wat is een sacrament (definitio); 2. waarom zijn ze ingesteld (causa); 3. wat is de materie van elk sacrament, samenstelling en heiliging ervan (materia) en tot slot, 4., het aantal sacramenten (divisio). 1. Allereerst de definitie 702. 'Sacramentum est sacrae rei signum', zo is de omschrijving van de geleerden, aldus Hugo. Hiermee doelt hij in de eerste plaats op het 'sacrum signum' zoals Augustinus het sacrament omschreef, en welke definitie in de eeuwen er na uitgroeide tot het hierboven genoemde 'teken van een heilige zaak' 703. Want net zoals in de mens twee dingen zijn, lichaam en geest, en in de bijbel twee, letter en betekenis (littera/ sensus), zo heeft ook elk sacrament twee kanten, zo is Hugo's overtuiging: wat zichtbaar aan de buitenkant wordt behandeld en waargenomen én wat onzichtbaar binnenin wordt geloofd en ontvangen. Wat aan de buitenkant zichtbaar is en materieel, is het sacrament. Wat binnenin onzichtbaar is en spiritueel, is de zaak (res) of werkingskracht (virtus) van het sacrament. Altijd is een sacrament dat aan de buitenkant wordt toegediend en geheiligd, een teken van spirituele genade, dat de zaak van het sacrament heet en onzichtbaar wordt ontvangen 704. Maar omdat men niet elk teken van een heilige zaak passend een sacrament kan noemen, zo vervolgt Hugo, (omdat ook letters van heilige uitdrukkingen en vormen of afbeeldingen van heilige dingen tekens zijn, maar toch redelijkerwijs geen sacramenten kunnen worden genoemd), lijkt de omschrijving van hierboven eerder een uitleg of expressie te zijn dan een definitie. Als iemand daarom sacramentum vollediger wil definiëren, kan men het ook zo formuleren: 'sacramentum is een corporeel of materieel element, waarneembaar aan de buitenkant, dat een onzichtbare en spirituele genade door gelijkenis vertegenwoordigt, door instelling betekent en door heiliging bevat' Ibid., 8.12, 313cd. 701 Ibid., 9.1, 317b. 702 Ibid., 9.2, 317b-319a. 703 Sacrae rei signum is dus niet de exacte omschrijving van Augustinus' definitie, maar deze werd hem wel toegeschreven, zie verder mijn behandeling van de materie in hoofdstuk 6 en De sacramentis I, 9.2, 317bc. 705 Ibid., 317d: 'Sacramentum est corporale vel materiale elementum foris sensibiliter propositum ex similitudine repræsentans, ex institutione significans, et ex sanctificatione continens aliquam invisibilem et spiritalem gratiam'. 151

15 SACRAMENTUM Deze definitie wordt volgens Hugo als zo eigenlijk en perfect herkend, dat het voor alle sacramenten en voor elke afzonderlijk geldig is. Alles wat deze drie elementen bevat is een sacrament, alles wat deze drie ontbeert kan men eigenlijk geen sacrament noemen Allereerst moet volgens Hugo elk sacrament een zekere gelijkenis (similitudo) vertonen met de zaak zelf waarvan het een sacrament is, waardoor het capabel is om die zaak te vertegenwoordigen. 2. Het moet verder een instelling (institutio) kennen waardoor het is verordend om dat te betekenen. 3. Tenslotte moet het een heiliging (sanctificatio) ondergaan waardoor het dat bevat en krachtig werkt om dat over te brengen op hen die geheiligd moeten worden. Deze drie zijn dus van belang: elk sacrament moet gelijkenis vertonen op grond van het eerste onderricht, instelling op grond van toegevoegde dispensatie, heiliging op grond van het toegevoegde woord of teken van zegening 707. Opdat we inzien dat deze drie in een sacrament te vinden zijn, gebruikt Hugo het voorbeeld van het doopwater. Er is sprake van een zichtbaar element, het water, en dit is het sacrament. We vinden alle drie in dit ene: representatie door gelijkenis, betekenis door instelling, werkingskracht door heiliging. De gelijkenis komt voort uit de schepping, de instelling uit dispensatie, de heiliging door inzegening. De eerste is er ingedaan door de Schepper, de tweede toegevoegd door de Redder, de derde werd toegediend door de uitdeler. Het zichtbare water is dus het sacrament en de onzichtbare genade de zaak of werkingskracht van het sacrament. Alle water heeft van nature immers gelijkenis met de genade van de heilige Geest: zoals het water het vuil van het lichaam wegwast, zo reinigt de heilige Geest de ongerechtigheden van de ziel. Op grond van deze ingeboren kwaliteit kan alle water geestelijke genade vertegenwoordigen, voordat het dat zou betekenen door toegevoegde instelling 708. Want de Redder kwam en stelde in dat het zichtbare water voor het wassen van het lichaam de onzichtbare reiniging van de ziel door geestelijke genade moest betekenen. Daarom vertegenwoordigt water niet alleen door zijn natuurlijke gelijkenis, maar betekent ook door de toegevoegde instelling geestelijke genade. Deze twee zijn evenwel niet voldoende om het sacrament af te maken. Het woord van de heiliging wordt aan het element toegevoegd en het sacrament ontstaat 709. Het zichtbare water is zo een sacrament omdat het door gelijkenis vertegenwoordigt, door instelling betekenis heeft en door heiliging geestelijke genade bevat. Als reden voor instelling van de sacramenten noemt Hugo drie zaken 710 : 1. Ter vernedering (propter humiliationem), omdat een rationeel schepsel als de mens op last van God onderdanig is geworden aan wat van nature beneden hem is gesteld, de nietzintuiglijke elementen. Door deze vernedering kan hij het verdienen om verzoend te worden met zijn Schepper. Als de mens in de orde van zijn schepping was gebleven, had hij vrijuit van het goede boven hem kunnen genieten. Maar hij werd door wellust gegrepen en wendde zich af van het hogere goed en werd onderdanig aan de lagere dingen. Deze is de oorzaak van de scheiding tussen hem en God. Het heeft God goedgedunkt deze aardse dingen te gebruiken om de mens de vernederen: dat hij onderdanig zou zijn aan inferieure 706 Ibid., 318b. 707 Ibid., bc. 708 Ibid., cd. 709 Ibid., d-319a; 319a: 'Accedit verbum sanctificationis ad elementum et fit sacramentum, ut sit sacramentum aqua visibilis ex similitudine repraesentans, ex institutione significans, ex sanctificatione continens spiritualem gratiam'. 710 Ibid., 9.3, 319a-322a. 152

16 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE dingen op bevel van God. Dat stimuleert de devotie. De vrucht van deze onderdanigheid aan de zichtbare soorten is de onzichtbare deugd van binnen. Redding komt niet van deze elementen zelf, al zoekt de mens er wel redding in, maar op grond alleen van wat God heeft bevolen. De elementen leveren zelf niet de redding die door middel van hen wordt doorgegeven Ter instructie (propter eruditionem), opdat door dat wat van buiten in het sacrament wordt gezien in de zichtbare vormen de menselijke geest zou worden geïnstrueerd om de onzichtbare werking van binnen te herkennen in de res sacramenti. Want de mens kende de onzichtbare en goddelijke dingen niet en zou ze nooit hebben leren kennen als hij niet zou zijn onderwezen door de menselijke dingen. Het onzichtbare goed dat hij had verloren wordt hem teruggegeven door de betekenis die aan de buitenkant aan de zichtbare soorten is gegeven, opdat hij van buitenaf wordt gestimuleerd en inwendig gerestaureerd. De onzichtbare spirituele gaven worden de mens in zichtbare sacramenten aangeboden. Zo herkent hij wat hem wordt aangeboden en door deze kennis gaat hij over tot liefde, aldus Hugo Ter oefening (propter exercitationem) zijn de sacramenten ingesteld, opdat de menselijke geest door oefening en cultivatie door verschillende soorten aan de buitenkant, vruchtbaar wordt gemaakt voor de vele vruchten van deugd binnenin. Vóór de zondeval had de mens slechts één goed en als hij er aan vasthield door liefde had hij geen veelheid nodig. Maar hij liet zijn geest toe door begeerte te worden verdeeld ten aanzien van de vele en voorbijgaande dingen. Hij kon niet stabiel meer zijn, want door van veel dingen te houden werd hij verdeeld door affectie. Door de veranderlijke dingen te volgen ondergaat hij verandering. Hij vindt er in geen rust of troost, slechts moeite en verdriet. Omdat hij zich wel tot deze dingen moet wenden opdat hij zou falen, zo moet hij later van hen weggaan en rust vinden. Elke verandering van de mens betekent falen, niet voortgang, en we falen omdat we veranderen 713. De mens kan evenwel niet leven zonder verandering en daarom wordt tegenover de verandering die falen voortbrengt een andere verandering geplaatst, die verbetering geeft: de liturgie, en meer in het bijzonder de sacramenten 714. De redenen voor de instelling zijn opmerkelijk, zo zou ik aan Hugo's betoog willen toevoegen. Allereerst verwijst Hugo met zijn drie redenen vernedering, onderricht en oefening naar de straf die de mens op zijn eerste zonde ontving. De oerzonde van Adam en 711 Ibid., 319a-320a. 712 Ibid., 320a-c. 713 Ibid., 320c-322a. 714 Nog steeds in het kader van de instelling van de sacramenten zegt Hugo: 'Quia ergo vita hominis hic sine mutabilitate esse non potest, contra illam (quae defectum generat) mutabilitatem alia ei mutabilitas quae profectum parit opponitur; ut, quia stare non potest ut semper idem sit, moveatur et promoveatur semper ut melior sit. Primum enim bonum erat in summo stare. Secundum est bonum ad superiora ascendere. Et idcirco vita mutabilis ne sua mobilitate dissoluta ad deteriora semper deficeret; talibus studiis nutrienda fuerat in quibus et rerum varietate foris excitata, et aemulatione virtutum intus ascensa, proficiendi occasionem invenerit'. Hugo vervolgt met zaken die uitwendig aansporen tot inwendige reactie en concludeert: 'Sic enim fidelis animus dum foris ad varia sanctae excercitationis studia ducitur, magis semper ac magis intus ex ipsa sua devotione ad sanctitatem innovatur. Et ad hunc modum quidem intelligendum putamus, quod dictum est, sacramenta propter exercitationem instituta, Ibid., 9.3, 321a en 321d/322a. 153

17 SACRAMENTUM Eva in het paradijs was hoogmoed, of opstand van de trotse geest tegenover God. De straf was onwetendheid van het goede en begeerte naar het kwade 715. Dus volgt, volgens Hugo, op trots vernedering, op onwetendheid onderricht en op begeerte oefening in deugd. Alle drie de redenen horen dus onverbrekelijk bij elkaar. Maar nadere beschouwing toont nog duidelijker de interne coherentie van de drie redenen aan. De tweede en derde reden, het onderricht dat gericht is op kennis, en de oefening die gericht is op deugdzaam leven, wijzen overduidelijk terug naar wat we hebben leren kennen als de opbrengst van de allegorische en tropologische bijbeluitleg, respectievelijk kennis en deugd. En dat werd in de woorden van het Didascalicon het ware begin van de restauratie genoemd 716. Maar allereerst wordt als reden voor de instelling van de sacramenten gewezen op de vernedering die dit bij de mens teweeg moet brengen. Dat heeft alles te maken met het wezen van Gods verlossingsplan: het verschil tussen het opus conditionis en het opus restaurationis ligt immers in de hogere orde waartoe de laatste behoort en waardoor de elementen van de lagere schepping tot hogere rang worden verheven 717. Hugo heeft ons reeds in de Dialogus Gods gedachtegang uit de doeken gedaan 718. Hij stelde daar dat de tastbare, lage dingen uit onze werkelijkheid (water, brood en wijn) door God worden ingezet voor onze redding. De mens had in deze lage dingen zijn heil gezocht en was bedrogen uitgekomen. Nu gebruikt God diezelfde lage dingen waar de mens alles van verwachtte, om hem er met klem op te wijzen dat alleen als God deze lage aardse zaken wenst te gebruiken, die in staat gesteld kunnen worden om de mens tot redding te brengen. Wat de oorzaak was van de ziekte als straf op de eerdere hoogmoed van de mens, wordt nu oorzaak van herstel: dezelfde materie wordt van ziekteverwekker nu het medicijn. En nog breder is het verband. Vernedering met als doel om opgeheven te worden, de weg van laag naar hoog, dit verlossingsplan van God wordt in het Commentaar op de Hierarchia Coelestis in de kosmologie en de sacramenten verankerd. Eerst wordt hierin het thema van de vernedering opnieuw uitgebreid besproken: de heidenen wilden op basis van de zichtbare schepping doordringen tot het verborgene van God 719. Zo vergaloppeerden ze zich in hun eigen kunnen en daarom maakte God hun wijsheid tot dwaasheid en toonde een nieuwe wijsheid, die in zichzelf eigenlijk dwaasheid leek: de wijsheid van de gekruisigde Christus 720. Daaruit concludeert Hugo met Dionysius tot de ontoereikendheid van de natuurlijke tekens van het opus conditionis en richt alle verwachting op het heil dat kan komen van Christus en zijn sacramenten in het opus restaurationis 721. 'Christus en zijn 715 Ibid., 7.31, Didascalicon I.8, 15/6; VI.3, 116; De scripturis 13, 20c; Dialogus 40a. Zie ook de slotconclusie op de Proloog van De sacramentis (I, Prol., 185bc), zoals behandeld in hoofdstuk 5.2; en vergelijk mijn hoofdstuk 3.4; Zie hoofdstuk Dialogus 34, vergelijk De scripturis 5, 14d-15a. 719 Expositio I.1, 926ab. 720 Ibid., 924b-925a; 926b, op basis van I Kor. I, 20 ('God heeft de wijsheid der wereld tot dwaasheid gemaakt') en I Kor. II, 2 ('Christus Crucifixus'). 721 Expositio I.1, 926bc: 'Duo enim simulacra erant proposita homini, in quibus invisibilia videre potuisset: unum naturae, et unum gratiae. Simulacrum naturae erat species hujus mundi. Simulacrum autem gratiae erat humanitas Verbi. Et in utroque Deus monstrabatur, sed non in utroque intelligebatur, quoniam natura quidem specie sua artificem demonstravit, sed contemplantis oculos illuminare non potuit. Humanitas vero Salvatoris et medicina fuit, ut caeci lumen reciperent, et doctrina pariter ut videntes agnoscerent 154

18 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE sacramenta': hierin klinkt al de bijzondere rol door die in Hugo's denken voor de sacramenten is weggelegd, terwijl even later Hugo Christus Menswording zelf een sacrament van goddelijke nederigheid, van geloof en waarheid noemt 722. Sacramenten zijn hét medium bij uitstek waardoor God verlossing wil schenken. Dat blijkt ook wel duidelijk uit de behandeling van de sacramenten binnen het kader van de uit God uitgaande stroom van verlichtingen en de participatie aan de kant van de mensen die erdoor tot die ene God weer worden verenigd 723. De Expositio vervolgt: God heeft de stroom van verlichtingen vanuit Hemzelf op gang gebracht om de verhevenheid van deze vernederde Redder aan te tonen. God daalt daarom naar de mensen af om het mogelijk te maken hen in de hemel te doen verkeren 724. De godheid heet verderop dan de ultieme Schoonheid, die distributief zowel als perfectief bezig is. God deelt dus zijn gaven uit en maakt tegelijk de mensen deelgenoot aan zijn godheid. Die perfectieve kracht van God, die de mensen naar zich toetrekt, vindt plaats in het allergoddelijkst offer van het sacrament. Daar is uiteindelijk die vernedering door middel van de sacramenten goed voor: om de mens te verheffen tot goddelijkheid! Het is dan ook indrukwekkend om te zien waartoe de instelling van de sacramenten volgens Hugo zal leiden: tot geloof (als resultaat van het onderricht), een deugdzaam leven (als resultaat van oefening) en tot nederigheid. In dit licht is ook goed te begrijpen dat Hugo als de essentiële benodigdheden voor een christen deze drie dingen opsomt: geloof, sacramenten van het geloof en goede werken In de liturgie is alles drievoudig Als bovengenoemde drie redenen voor de instelling van de sacramenten zouden ontbreken, zouden het geen sacramenten zijn, dat wil zeggen, geen tekens of instrumenten van heilige zaken. Want de elementen kunnen geen sacramenten zijn op grond van hun eerste natuur, alleen op grond van de toegevoegde instelling door dispensatie en ingegoten genade door veritatem. Lutum fecit ex sputo: et linivit oculos caeci, et lavit et vidit (Joan IX)'. Ibid., 927a: 'Theologia vero divina opera restaurationis elegit secundum humanitatem Jesu, et sacramenta ejus quæ ab initio sunt, naturalibus quoque pro modo subjunctis, ut in illis eruditionem conformaret. Major autem, ut diximus, declaratio divinitatis in sacramentis gratiae, et carne Verbi, et mystica operatione ipsius ostenditur, quam naturali rerum specie praedicetur'. Vergelijk de behandeling van deze materie in hoofdstuk Expositio I.4, 932a: 'Hoc est sacramentum humilitatis Dei, et sacramentum fidei, et sacramentum veritatis: quod non cognoverunt superbi corde, inflati sensu suo et sapientia sua, quae de carne erat, et non potuit Dei sapientiam invenire, ut inveniretur stultitia esse quae sapientia putabatur, et non erat. In hoc sublimes facti sumus ad eos; quia sapientia Dei quae in carne a nobis creditur, ab illis despicitur; in gloria et majestate a nobis agnoscitur, ab illis ignoratur'. 723 Zie onder andere ibid., 927cd/928c-929b en de behandeling in hoofdstuk Expositio I.4, 932a: 'Propter hoc enim Deus in natura hominis conversari voluit, ut conversatio hominis in coelo esse posset, et ob hoc ille humana sustinuit, ut divina iste cognoscere mereretur'. 725 De sacramentis I, 9.8, 328ab; Dialogus 35bc. 155

19 SACRAMENTUM zegening, zo betoogt Hugo in het volgende onderdeel van De sacramentis 726. Als de elementen deze twee na hun eerste natuur niet hadden ontvangen, zouden ze geen sacramenten in eigenlijke zin kunnen zijn. Eerst gaf de natuur hun de geschiktheid om dat te zijn, vervolgens voegde de instelling het gezag toe zodat ze dat zouden worden en tenslotte voegde de zegening de heiligheid toe zodat ze het ook werden. Het eerste werd gemaakt door de Schepper, het tweede aangeboden door de Redder, het derde bediend door de uitdeler. Eerst vormde de Schepper door zijn majesteit de werktuigen, vervolgens stelde de Redder ze vast door instelling, tenslotte reinigde de uitdeler ze en vulde ze met genade. Het lijkt vreemd dat Hij die groter is iets kleiners deed dan hij die kleiner is 727. De heiliging draagt meer bij dan de schepping, want door de schepping ontvingen de dingen hun natuur om te zijn, door de heiliging de genade om goed en heilig te zijn. Het zou echter absurd zijn te denken dat de mens, namelijk de priester, meer zou doen dan God. Maar God doet ook wat de mens doet. God schept zonder de mens, maar de mens heiligt niet zonder God. Het begint bij de hoogste en daalt af naar de laagste. En de priester heiligt niet door zichzelf of in zichzelf, want hij is niet alleen in het werken en ook de werkingskracht is niet van hem afkomstig. Want God heiligt en werkt samen met hem die bedient. God is de auteur van de gave, de priester de dienaar, zo ligt volgens Hugo de verdeling. God alleen heiligt en zegent, de priester heiligt en zegent omdat door hem een zekere heiliging en zegening is die afkomstig is van God; de priester is een medewerker in de bediening 728. Vijf dingen weten we nu: de dokter is God, de patiënt de mens, de dienaar of boodschapper de priester, het tegengif (antidotum) genade, het werktuig het sacrament 729. De dokter geeft, de dienaar verstrekt, het werktuig bewaart de geestelijke genade die de zieke geneest. Als de werktuigen sacramenten zijn van geestelijke genade, genezen ze niet uit zichzelf, omdat werktuigen niet genezen maar het medicijn. Want de sacramenten zijn niet ingesteld opdat 726 De sacramentis I, 9.4, 322a-323c; 322ab: 'Quod enim elementa sacramenta sunt, non natura prima facit; sed apposita institutio per dispensationem, et gratia infusa per benedictionem, quae duo si elementa post primam naturam non accepissent, sacramenta proprie esse non possent. Dedit primo natura habilitatem ut hoc esse possent; adjunxit secunda institutio auctoritatem ut hoc fierent; superaddidit tertia benedictio sanctitatem ut haec essent. Prima facta per Creatorem; secunda proposita per Salvatorem; tertia administrata per dispensatorem. Primum Creator per majestatem vasa formavit, postea Salvator per institutionem eadem proposuit; postremo dispensator per benedictionem haec ipsa mundavit; et gratia implevit'. 727 Ibid., 322b-d: 'Et apparet mirabile, quod qui major fuit, quod minus erat fecit; et qui minor fuit, fecit quod majus fuit. Plus enim contulit sanctificatio quam creatio, quoniam in creatione naturam acceperunt ut essent; in santificatione gratiam, ut bona et sancta essent. Si ergo Deus creat et sacerdos sanctificat, plus homo facere videtur quam Deus, quod omnino absurdum et inconveniens esset, si non quod homo facit hoc etiam faceret et Deus. Deus enim sine homine creat, sed homo sine Deo non sanctificat. ( ). Sanctificat postremo sacerdos neque per se neque in suo, quia nec solus ipse est qui operatur, nec virtus ipsius est quae ad sanctificationem tribuitur. Ipse enim ministranti cooperatur, cujus virtute per ministerium ministrantis quod sanctificandum est santificatur, ut sit quidem una virtus per unum opus ad unum effectum, quae quidem virtus in duobus simul operantibus sic discernitur; quoniam per alterum datur, per alterum ministratur'. 728 Ibid., cd (zie tekst vorige noot). 729 Ibid., 323b. 156

20 HUGO'S DE SACRAMENTIS ALS SLUITSTUK: SACRAMENTUM IN HET CENTRUM VAN DE LITURGIEALLEGORESE uit hen zou zijn wat in hen is; maar om zijn kundigheid te tonen bereidde de dokter erin de remedie voor de ziekte. De mens was door zichtbare dingen te begeren gecorrumpeerd en daarom kreeg hij juist in dezelfde zichtbare dingen passend een gelegenheid om gered te worden, zodat hij weer zou opstaan juist door middel van die dingen waardoor hij was gevallen 730. Hugo vervolgt zijn betoog met de bespreking van hoe een sacramentum is samengesteld 731. Alle sacramenten bestaan uit drieërlei materie, namelijk ofwel uit dingen (res), of uit daden/ feiten (facta), of uit woorden (verba). Een sacrament is samengesteld uit dingen, zoals bijvoorbeeld in het sacrament van de doop uit water, in het sacrament van de zalving uit olie, in het sacrament van vlees en bloed van Christus uit brood en de wijn, en welke andere corporele soorten ook maar waaruit de goddelijke sacramenten zijn samengesteld. In feiten worden sacramenten gevonden, bijvoorbeeld wanneer we een kruisteken maken (ofwel gebruikt om ons te verdedigen tegen vijandige machten, ofwel door het op te leggen en zo bepaalde dingen te heiligen), wanneer we de handen uitstrekken of opheffen in gebed, wanneer we buigen of ons oprichten, ons omdraaien, of in welk andere gebaar ook waarin we bewegen of iets doen: zo drukken we iets heiligs uit en maken een teken van een heilige zaak. In woorden vindt men een sacrament, zoals bij de invocatie van de Drie-eenheid en zulk soort zaken, zo vaak we met woorden iets heiligs en een sacrament uitdrukken en betekenen. Ook de indeling in soorten sacramenten stelt Hugo aan de orde 732. Allereerst zijn er sacramenten waarin het heil voornamelijk berust en wordt ontvangen, zoals het water van de doop en het ontvangen van het lichaam en bloed van Christus. Vervolgens zijn er andere sacramenta die niet noodzakelijk zijn voor de redding, maar bijdragen tot de heiliging, omdat men met deze de deugd kan oefenen en een vollere genade kan verwerven, zoals het wijwater, het zich bestrooien met as en dergelijke. Nog weer andere sacramenten zijn die welke zijn ingesteld alleen omdat zij nodig zijn voor de heiliging en instelling van andere sacramenten. Die worden er dan door voorbereid en geheiligd en gaan over personen die heilige ordes voltrekken, of over de dingen die bijvoorbeeld nodig zijn voor inwijding in de heilige ordes en dat soort zaken. De eerste zijn ingesteld voor het heil, de tweede voor oefening, de derde ter voorbereiding. Hugo beëindigt zijn uiteenzetting over de sacramenta met het benoemen van de drie dingen die in alle tijden noodzakelijk zijn om verlossing te verkrijgen: geloof, de sacramenten van het geloof, en goede werken. Deze drie hangen zo nauw met elkaar samen dat ze niet het effect van de verlossing kunnen hebben tenzij ze tegelijkertijd betracht worden. Geloof zonder werken is dood, zegt de Schrift (Jak. II, 17). Waar geen geloof is kan geen goed werk zijn. Net zo kunnen zij die een werkend geloof hebben niet gered worden als ze de sacramenten van God niet willen ontvangen. In geloof wordt aan de christen kracht gegeven, in sacramenten oorlogstuig en in goede werken wapens om de duivel te bevechten, zo concludeert Hugo. Nu Hugo aan het eind is gekomen van zijn behandeling van de vier belangrijkste elementen van de sacramenten (met bewoordingen en citaten die hierboven werden behandeld naar aanleiding van de Dialogus 733 ), gaat hij dus meteen over naar het geloof, dat ook een 730 Ibid., c. 731 Ibid., 9.6, 326b-327a. 732 Ibid., 9.7/8, 327a-328b. 733 Dialogus 35bc, vergelijk mijn hoofdstuk