Studiehandleiding. Schilderen met olieverf en acryl

Transcriptie

1 Studiehandleiding Schilderen met olieverf en acryl

2 Lay-out en opmaak: NTI DTP Studio, Leiden , NTI bv, Leiden Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

3 Inhoud Voorwoord Introductie De cursus Lesrooster Huiswerkopdrachten Studiehandleiding 3

4 Voorwoord Welkom bij de cursus Schilderen met olieverf en acryl. Als u deze cursus hebt gevolgd, bent u zowaar een ervaren schilder. U zult er wel meer dan een jaar voor nodig hebben om alles uit te voeren. De opdrachten zijn helder beschreven en stap voor stap te volgen. Het boek Schilderen met olieverf en acrylverf van Michel van den Einden bestaat uit 60 volwaardige opdrachten. De opdrachten in het boek beslaan alle onderwerpen en alle methoden, van landschappen, tot naakten, stillevens, abstracte schilderijen en alles wat daar tussen zit. Het boek is zeer volledig en duidelijk beschreven. U kunt door het stap voor stap te volgen, leren hoe u een schilderij moet opzetten. Toch is het nodig om los van de concrete opdrachten en concrete schilderijen waarmee het boek u laat kennismaken een aantal algemene vaardigheden aan te leren. Het is natuurlijk de bedoeling dat u los van het cursusboek ook zelfstandig aan de slag gaat. Daarvoor zijn deze opdrachten ook bedoeld. Ze zijn nodig om wat meer algemene kennis te krijgen over verf, penseelvoering, kleur, compositie en perspectief. Lukas M. Stofferis (de samensteller van deze studiehandleiding) is beeldend kunstenaar en docent oude schildertechnieken in s-hertogenbosch. Hij heeft zich gespecialiseerd in de omgang met schildersmaterialen en -technieken. Door jarenlang systematisch onderzoek te doen naar schildersmateriaal en veel oude recepten uit te testen, heeft hij een schat van informatie verzameld die hij door middel van cursussen en workshops aan het publiek overdraagt. Het gaat om technieken die vroeger werden gebruikt en waarbij zelf verf wordt gemaakt, zoals klassieke olieverftechnieken, eitempera, Italiaanse frescotechnieken en encaustiek (verf op basis van bijenwas). Veel van die technieken zijn zeer goed te gebruiken voor een hedendaagse omgang met verf. Meer over deze activiteiten vindt u op Daarnaast organiseert Stofferis ook schilderstages in binnen- en buitenland. Hij geeft tevens les op een restauratieopleiding in Brugge (België), publiceert veel artikelen en geeft lezingen over schildertechnieken, kleur en materiaalgebruik. 4 Schilderen met olieverf en acryl

5 1 Introductie Schilderen met olieverf en acryl. Is dat te leren, is dat niet een kwestie van talent? Voor een deel natuurlijk wel. Zonder een beetje aanleg komt u waarschijnlijk niet veel verder. Maar voor u weet of u aanleg hebt, zult u het toch eerst moeten proberen. En niet alleen proberen, maar ook doorzetten. Leren schilderen gaat niet zo maar vanzelf, maar het plezier dat u hebt als u ontdekt dat het lukt, weegt ruimschoots op tegen de geïnvesteerde moeite. U zult nog verbaasd staan van uw eigen kunnen! Olieverf is de laatste vijfhonderd jaar standaardnorm voor het schilderen geweest. Het is een techniek die zeer veel mogelijkheden in zich heeft, en alleen daarom al zo moeilijk is. Maar met een helpende hand, die u in het begin vooral beperkt, komt u een heel eind. Belangrijk is de basis serieus te nemen, en dat betekent in het begin heel eenvoudige oefeningen doen, die pas later hun vruchten zullen afwerpen. Veel mensen raken ontmoedigd omdat ze meteen een Rembrandt willen schilderen en ze niet weten waar ze moeten beginnen. Niet zo gek, want ook Rembrandt is ergens begonnen. Niet te veel hooi op de vork dus, maar stukje bij beetje leren ontdekken wat voor een prachtige techniek olieverf is, met zijn diepe glanzende kleuren, zijn transparante effecten en krachtige contrasten. Dat alles ligt binnen bereik, mits u bij het begin begint, en stapje voor stapje verder gaat tot u misschien op een dag ook nog eens een Rembrandt zult schilderen. Wie weet? Acrylverf is een heel ander verhaal. Het is een heel moderne verf, amper 50 jaar oud, met krachtige en droge effecten. Een verf die vooral heel gebruikersvriendelijk is, en die dus in principe gemakkelijker en sneller aan te leren is. Deze cursus zal leren dat juist de combinatie van acrylverf met olieverf (in die volgorde) een heel bijzondere is, waarbij met acrylverf een onderlaag wordt gelegd voor een olieverfschildering. Dat acrylverf op zichzelf ook heel erg overtuigend kan zijn, zal ook ruimschoots aan bod komen, net als een stukje fundamentele kleurenleer, compositieleer en perspectiefleer. 1.1 Geschiedenis van de olieverf Traditioneel wordt de Vlaamse meesterschilder Jan van Eyck beschouwd als de uitvinder van de olieverf. Hij zou rond 1410 in Brugge de olieverf zoals we die nu nog kennen en gebruiken na veel experimenteren hebben ontdekt. Dat is niet helemaal waar, want in de middeleeuwen gebruikte men voor van alles en nog wat olieverf. Studiehandleiding 5

6 Ze gebruikte het ondermeer voor het beschilderen van schilden van ridders, waar prachtige kleurrijke wapens en symbolen op werden gezet door schilders, want dat was de naam voor de vakmensen die schilden beschilderden. Jan van Eyck maakte van de taaie, langzaam drogende verf, die ongeschikt was voor fijne details, een soepele en verfijnde verf. Hij gebruikte dit met veel succes op grote en zware eikenhouten panelen. Zijn techniek viel iedereen ogenblikkelijk op en hij zat dan ook niet om opdrachtgevers verlegen. Alle groten van het toenmalige Bourgondische rijk, waaronder toen ook Nederland viel, bestelden bij hem deze nieuwe schilderijen. Zelfs vanuit Italië kwamen opdrachten voor panelen, die met veel gezeul over de Alpen werden gesleept. Wat was er dan zo bijzonder aan olieverf? De schilders die voor Van Eyck leefden hadden altijd met eitempera gewerkt. Dat is een verfsoort waarbij pigmenten (kleurstoffen) werden gewreven met de dooier van een kippenei. De verfsoort die daardoor ontstaat, laat zich zeer fijn verwerken en levert heel stralende kleuren op. Dat paste goed bij de middeleeuwse voorliefde voor fijne details en felle kleuren, zoals we die bijvoorbeeld kennen uit de getijdenboeken van de gebroeders van Limburg uit Nijmegen. Maar aan het einde van die Bourgondische middeleeuwen veranderde de smaak van het publiek en wilde de rijke opdrachtgevers meer realistische afbeeldingen en portretten. Olieverf leende zich veel beter voor figuratieve afbeeldingen dan tempera. Tempera is ook de verfsoort waarmee iconen zijn geschilderd. Hoe mooi die ook zijn, ze zijn eerder decoratief en illustratief dan realistisch. Hoe kan het nou dat je met olieverf realistischer kan schilderen dan met tempera? Dat heeft alles te maken met de olie die erin zit, hierdoor is het een vette verf die gemakkelijk uit te smeren is. U kunt daarmee gemakkelijk vloeiende overgangen schilderen, van licht naar donker of andersom, maar ook van de ene kleur naar de andere, zonder dat u precies ziet hoe en waar die overgang plaatsvindt. Dat kan met tempera niet. Elke overgang is bij eitempera abrupt en zichtbaar. Geen wonder dat men dus nogal gecharmeerd was van Van Eycks panelen, die volstaan met zeer overtuigende realistisch geschilderde overgangen. Waar Van Eyck vooral beroemd om werd, is wat we stofuitdrukking noemen. Dat wil zeggen dat een schilder met dezelfde verf op overtuigende manier steeds andere materialen weet te suggereren, zoals hout, steen, bont, huid, haar, ogen, fluweel, parels, goudbrokaat, enzovoorts. Als u in Brugge of Gent oog in oog komt te staan met het werk van Jan van Eyck, dan valt het op dat die stofuitdrukking ons na 600 jaar nog steeds in verwarring weet te brengen: alsof u het allemaal zo kan vastpakken. Dat olieverf nu juist in de Nederlanden is ontstaan, heeft alles te maken met de aanwezigheid van vlas. Daarvan maakte men linnen voor kleding en lakens. Pas een honderd jaar na Van Eyck is men op het idee gekomen om linnen te gebruiken om volwaardige schilderijen op te schilderen. Dat was namelijk een stuk makkelijker over de Alpen te slepen dan die loodzware panelen van massief eikenhout. Wat men in die tijd wel veel gebruikte in Vlaanderen was lijnolie. Dit is de olie die ontstaat als 6 Schilderen met olieverf en acryl

7 het zaad van het vlas koud wordt geperst. Het is een olie die droogt, maar wel langzaam. Deze olie werd ondermeer veel gebruikt om papier mee in te smeren. Dit kon dan dienst doen als raam, want glas was alleen voor de heel erg rijken. Het papier werd door deze olie ijzersterk, een beetje doorzichtig en waterdicht. De kleurstoffen of pigmenten die met deze lijnolie werden gewreven (met een glazen of porfieren loper), werden bijzonder warm en vol van kleur. Ze werden door die olie ook een stukje donkerder, waardoor zeer diepe schaduwen te schilderen waren. Lijnolie als bindmiddel voor pigmenten bleek een zeer gelukkige keuze, want de verf die zo ontstaat, is bijzonder flexibel en sterk. Het is zo sterk dat het schildersdoek kon worden opgerold en op die manier kon worden vervoerd. In Italië, waar geen vlas werd verbouwd, gebruikte men notenolie. In sommige landen, zoals in de vroegere Sovjetunie, werd zelfs zonnebloemolie gebruikt. De Turken schilderden met olie die verkregen was uit het persen van papaverbollen, papaverolie genaamd. Dat lijnolie nog steeds het hoofdbestanddeel is van olieverf, is omdat er geen beter en goedkoper alternatief te bedenken is. Lijnolie is een niet te evenaren natuurproduct, dat helaas wel zorgt dat de kleuren naar verloop van tijd gaan vergelen. Schilders maakten tot het einde van de 18e eeuw altijd zelf hun verf, door lijnolie of daarvan afgeleide producten zoals standolie of harsolie te wrijven met pigmenten. Op die manier had ieder atelier zijn eigen recepten en geheimen. Met de introductie van verf in tuben veranderde er heel veel. De verf werd dikker en pasteuzer, en tegelijkertijd ook regelmatiger van samenstelling. Dat had weer gevolgen voor de schilderkunst. Het impressionisme bijvoorbeeld was nooit mogelijk geweest als schilders niet hadden kunnen beschikken over tubetjes verf die ze naar buiten konden meenemen. Maar ook het gebruik van dikke pasteuze stippen en streken zoals bij Van Gogh is te wijten aan het gebruik van tubenverf. Kunstenaars konden zich nu ook steeds meer gaan richten op het onderwerp en de inhoud van hun schilderijen, en hoefden geen tijd meer kwijt te raken aan de preparatie van hun verf. Dat betekende wel dat veel van de oude vakkennis verloren ging, waardoor schilders niet goed meer wisten wat ze materiaaltechnisch aan het doen waren. Het gevolg is dat veel oude schilderijen in een veel betere staat verkeren dan veel recent werk, een paradox die bij restaurateurs bekend is. Tegenwoordig is tubenverf echter zo uitgebalanceerd dat u niet hoeft te vrezen voor de toekomst van het meesterwerk dat u op het punt staat te gaan maken. 1.2 Olieverf en droogtijden Olieverf is een drogende verf. U kunt ook verf maken van olijfolie, heel mooie verf zelfs, maar olijfolie droogt nooit. Lijnolie wel, maar het drogen kost wel een paar dagen. Soms is dat vervelend omdat u wilt doorwerken. Toch moet u die droogtijd respecteren. Vaak gaat het veel beter als de onderlaag goed is gedroogd. De verf pakt Studiehandleiding 7

8 dan veel beter. Als het drogen niet snel genoeg gaat dan kunt u een droogmiddel toevoegen, een siccatief. Veel kant en klare mediums bevatten een dergelijk droogmiddel. Maar ook met siccatief duurt het wel een dag of 3 à 4 (afhankelijk van de dikte van de geschilderde laag) voor het schilderij weer overschilderbaar is. Het voordeel van acrylverf is, is dat het onmiddellijk droogt. Wat ook weer een nadeel kan zijn, want als u en plein air (buiten dus) in de volle zon staat te schilderen met acrylverf dan weet u niet hoe u de boel vloeibaar moet houden. Leer uzelf in ieder geval aan om tubes acrylverf onmiddellijk te sluiten nadat u ze hebt gebruikt. 1.3 Kleuren en kwaliteiten De pigmenten die worden gebruikt voor het maken van olieverf en acryl zijn tegenwoordig bijna allemaal synthetisch gefabriceerd. Dat zorgt voor een constante samenstelling, waardoor u weet wat een kleur doet van welk merk de verf ook is. Toch worden er nog altijd heel wat natuurlijke minerale pigmenten gebruikt, zoals de prachtige aardekleuren. Siena s en ombers bijvoorbeeld zijn in elk schilderspalet onmisbaar. Van de Siena s en ombers kennen we steeds twee varianten: de onge brande, rauwe of natuurlijke variant en de gebrande variant. In beide gevallen is de gebrande variant altijd de warmste en meest roodachtige kleur. Ongebrande Siena is okerkleurig en uit zichzelf transparant, gebrande Siena is roodbruin en veel dekkender. Ongebrande omber is een grijs tot groenachtig bruine kleur, de gebrande variant warm chocoladeachtig roodbruin. Veel namen van kleuren zijn fantasienamen en zeggen niet zoveel over de samenstelling van de verf. In sapgroen zit geen sap en in citroengeel geen citroenen, in titaanwit zit dan wel weer titaanoxide, en ook cadmiumgeel bevat weldegelijk cadmium. Ook zullen in de praktijk de kleuren van de afzonderlijke schildersmerken toch wel van elkaar afwijken. Iedereen weet naar verloop van tijd al doende welke kleuren hem of haar het beste bevallen, en ook welk merk. Wat kwaliteit betreft zijn de verschillen veel groter. Meestal gaat de regel op dat hoe duurder de verf is, hoe beter de kwaliteit, maar dat is niet altijd zo. Schaf in het begin niet meteen de duurste verf aan, maar hou het bij studieverf. Kies ook niet onmiddellijk het grootste formaat tubes, maar zorg wel dat u altijd een grotere tube wit aanschaft. Knijp tubetjes verf altijd aan het uiteinde uit en nooit bij het begin. Rol ze naar verloop van tijd netjes op. Als een tube niet meer opengaat, houd hem dan eventjes onder de hete kraan. U zult zien dat u hem dan zo weer opendraait. 8 Schilderen met olieverf en acryl

9 1.4 Dragers De ondergrond waarop u schildert heet met een mooi woord een drager, omdat het de verf draagt. Als u de ondergrond goed prepareert dan kunt u op heel wat zaken schilderen met olieverf en acrylverf. Olieverf stelt iets meer eisen aan de ondergrond dan acryl. Tegenwoordig bestaat er universele gesso die voor beiden technieken geschikt zijn. Smeer de gesso in twee of drie dunne lagen op de drager, en niet in één dikke laag. Bijna altijd geldt voor verf dat u beter met dunne lagen kan werken dan met dikke. De meeste bekende drager is linnen. Dat is er in heel veel kwaliteiten en soorten. Het beste linnen komt uit België en is redelijk dik, maar toch niet grof geweven. Het gaat erom dat er zoveel mogelijk draden stevig in elkaar geweven zijn. Goed linnen is duur. Het moet secuur worden opgespannen onder heel wat druk. Verder moet het worden voorgelijmd om de draden te beschermen voor de olie die in olieverf zit en die redelijk agressief is. Dan moeten er een paar dunne lagen gesso overheen. Als u met acrylverf schildert op gesso voor olieverf dan hecht de verf niet goed. Acryl is wat we een magere verf noemen, olieverf is een vette verfsoort. Vette dingen hechten wel op een magere ondergrond, maar magere dingen willen niet op een vet oppervlak plakken. Veel doek is tegenwoordig voorgeprepareerd en zo te gebruiken. Dat maakt het natuurlijk wel een stuk makkelijker. Koop in het begin geen duur linnen maar kant en klare doeken. Eventueel kunt u daarover altijd zelf nog een beetje gesso schilderen, om het gladde van die voorgeprepareerde doeken wat op te ruwen. Katoen en canvas zijn heel redelijke alternatieven voor het dure linnen, maar natuurlijk nooit zo sterk. Ook hier is lijm en gesso nodig om de vezels te beschermen. Tegenwoordig is MDF en massoniet zo gemakkelijk te vinden en goedkoop dat het een prima alternatief is voor linnen, misschien wel beter, omdat een starre drager altijd meer aankan dan een flexibel doek. Al te glad hout moet met schuurpapier worden opgeruwd. Met universele gesso kunnen er een aantal dunne laagjes worden opgezet, die eventueel met fijn schuurpapier kunnen worden nageschuurd. Vooral voor fijn werk is paneel veel geschikter, omdat het tijdens het schilderen niet meegeeft en details dus strakker kunnen worden opgezet. Een perfecte oplossing voor de beginnende schilder zijn canvasboardjes. Deze zijn goedkoop en stevig, en in veel maten verkrijgbaar. Ze zijn meestal ook voorgeprepareerd en kunt u dus meteen aan de slag. Erg gemakkelijk is ook olieverfpapier, dat wil zeggen, papier dat speciaal voor olieverf is geprepareerd en in blokken is te kopen. Vooral voor studieopdrachten is een dergelijk blok onmisbaar. Studiehandleiding 9

10 1.5 Penselen Het is belangrijk om voor olieverf en acryl andere penselen te gebruiken. Voor olieverf gebruiken we meestal varkensharenpenselen en dus natuurlijke penselen. Voor acrylverf gebruikt u het beste synthetische penselen. Die zijn overigens een stuk duurder. Ga altijd zuinig om met penselen en was ze goed uit. Verf die in een penseel blijft zitten, is funest voor het penseel. We onderscheiden de volgende penselen: varkensharenpenselen. Deze penselen zijn natuurlijk van varkenshaar gemaakt. Het zijn stugge penselen die geschikt zijn voor stugge en dikke verf. De vezels van deze penselen nemen water op en zijn dus niet geschikt voor acrylverf. Van water worden deze penselen op den duur slap en verliezen ze hun veerkracht. Varkensharenpenselen zijn goedkoop en het is zeker niet zo dat de goedkope slecht zijn. We gebruiken ze eigenlijk alleen voor olieverf; runderharenpenselen. Deze penselen zijn veel zachter dan varkensharenpenselen en goed te gebruiken voor zachte overgangen en details. Net als varkensharenpenselen nemen ze water op en zijn dus beter voor olieverf dan voor acryl; synthetische penselen. Deze penselen zijn van synthetische vezels gemaakt. Deze combineren veerkracht met soepelheid. Ze zijn veel zachter dan varkensharenpenselen en kunnen tegen water. Ze zijn wel duur. Meestal hebben ze een oranjegele kleur. Voor acrylverf zijn ze erg geschikt, maar ook voor gouache, tempera of aquarelverf. Ook bij olieverf kunnen we ze gebruiken voor het zetten van details; marterharenpenselen. Deze penselen zijn puur natuur en erg duur. Tegenwoordig worden ze vaak vervangen door synthetische penselen. Die zijn ook wel niet goedkoop maar gaan veel langer mee. Wat betreft de vorm van het penseel zijn er heel wat mogelijkheden, zoals: ronde penselen. Deze zijn meestal niet zo handig, hoewel ze wel geschikt zijn voor tamponneren en grote vlakken. De kleinere formaten zijn dan weer goed geschikt voor details; platte penselen. Deze zijn heel erg geschikt voor olieverf en acryl, vooral voor het opzetten van vlotte en korte streken. Hoe breder het penseel, hoe meer verf het kan opnemen. Zet verf nooit te dik aan en haal overtollige verf uit het penseel met een schone doek; kattetongpenselen. Deze hebben een afgeronde punt en zijn erg geschikt voor details. Ze verenigen de eigenschappen van de ronde en platte penselen, en zijn heel geschikt voor het schilderen van details én lijnen met een onregelmatige rand; 10 Schilderen met olieverf en acryl

11 waaierpenselen. Ddeze zijn meestal zacht en soepel en gemaakt voor het maken van zachte overgangen. Ze worden niet gebruikt om verf op te brengen maar om bestaande verflagen zachtjes in elkaar te wrijven. De in deze cursus gebruikte penselen zijn van verschillend formaat en verschillende haarsoort (zie materialenlijst). 1.6 Acrylverf Acrylverf is ongeveer 50 jaar geleden ontwikkeld en is op dit moment de meest populaire verfsoort. Dat is niet zo vreemd want acryl is zeer gemakkelijk in gebruik. Het kan met water worden verdund, het droogt snel, is flexibel, is zowel pasteus te gebruiken als zeer dun, kan dekkend zijn maar ook transparant en het kan zonder problemen over elkaar heen worden gebruikt, zonder isolatielagen of andere kunstgrepen. Verder vergelen de kleuren bij acrylverf niet en blijft de verf ook na jaren flexibel. Daar staat tegenover dat de verf redelijk eendimensionaal is. Alles wat u met acrylverf schildert, staat er ook vrij nadrukkelijk op. Ook zijn de kleuren en kleurovergangen door het bindmiddel (kunsthars en dus een soort van plastic) een beetje hard. Bepaalde mysterieuze glaceereffecten die we zo bewonderen bij oude schilderijen zijn bij acrylverf niet mogelijk. Ook is het schilderen met onscherpe contouren, zoals bij olieverf mogelijk is, bij acryl niet haalbar. Omdat de verf zo snel droogt, is het ook niet mogelijk, zoals bij olieverf, om nat-in-nat in de verf te verwerken. Voor acrylverf gebruiken we acrylgesso of universele gesso. De invloed van het bindmiddel is veel minder groot dan de invloed van olie op de ondergrond. Al te sterk inzuigende ondergronden moeten ook worden voorbehandeld. In principe kunt u op elke drager, papier, doek en hout, schilderen met acryl. Wat penselen betreft gebruiken we voor acryl bij voorkeur wat zachtere penselen dan voor olieverf. Synthetische penselen nemen minder water op en blijven veerkrachtig. Laat overigens nooit een penseel in een waterbakje staan, of het nu van varkenshaar of synthetisch is. Spoel penselen altijd goed uit, vooral bij de bus van het penseel, daar is de kans op hard worden het grootste. Zet kwasten om te drogen omgekeerd in een potje of blik. Als er een gat in de steel van de kwast zit, kunt u ze nog het beste aan een spijker aan de muur hangen. Dat ziet er ook nog leuk uit en is voor het penseel de allerbeste manier om te drogen. 1.7 Oplosmiddelen Om verf dunner te maken of op te lossen, hebt u een oplosmiddel nodig. Bij acrylverf is dat water. Zorg dat u uw waterbak regelmatig ververst. Met vuil water kunt u na- Studiehandleiding 11

12 tuurlijk nooit heldere kleuren schilderen. We weten dit allemaal wel, maar toch ververst bijna niemand op tijd zijn waterbakje. Zorg ook voor een grote bak, een grote yoghurtbak, voldoet prima. Hoe groter de bak, hoe langer het water helder blijft. Olieverf moet worden verdund met terpentijn. In het cursusboek staat dat u olieverf moet verdunnen met terpentine. Dat is heel verwarrend. Voor een deel ligt dat aan het Nederlands. Overal ter wereld wordt terpentine white spirit genoemd, behalve in Nederland. White spirit is een aardolieproduct en ontwikkeld als verdunner voor spuitverven en industriële lakken. Om er volwaardige olieverf mee te verdunnen, is het niet geschikt. Het maakt bij veel verdunning de kleuren schraal en mager, en het haalt de natuurlijke glans van olieverf weg. Het is prima te gebruiken om de kwasten met olieverf mee te reinigen, maar niet om verf op het schilderij mee te verdunnen. Terpentijn is een essentiële olie die gewonnen wordt uit hars van de pijnboom. Terpentijn is een natuurproduct dat heel prettig ruikt, maar dat is misleidend want het is wel giftig. Terpentijn is zelfs meer giftig dan terpentine en toch is het geschikter om verf mee te verdunnen dan terpentine. Ga er dus zuinig mee om! Het verdunt de verf zo goed dat u ook niet veel nodig hebt. Terpentijn maakt de verf niet schraal en laat ook geen spoor na in de verf. Koop een kleine hoeveelheid, want u moet het nooit veel gebruiken. Sluit het onmiddellijk af als u het hebt gebruikt, bijvoorbeeld in een schoon en leeg jampotje. Maak uw kwasten schoon met terpentine (ook in een potje, dat u vaker kunt gebruiken) en verdun uw verf met terpentijn. 12 Schilderen met olieverf en acryl

13 2 De cursus Voor het maken van de opdrachten in het cursusboek Schilderen met olieverf en acryl en de huiswerkopdrachten in deze studiehandleiding, is een basisset van materialen nodig. Deze set is natuurlijk altijd uit te breiden met veel meer materiaal, maar vergeet niet dat het er dan alleen maar moeilijker op wordt. Hoe meer kleuren u hebt, hoe groter de behoefte om ze allemaal te gebruiken. Daarin schuilt een groot gevaar, want juist in de beperking kunt u vaak beter tonen wat u kunt, dan in een wirwar van kleuren en materialen. Dat kan later, als u wat meer ervaring hebt, altijd nog. In het begin is het zaak u te beperken. Voor deze cursus heeft u het volgende nodig: het boek Schilderen met olieverf en acryl van Michel van den Einden; deze studiehandleiding. In deze handleiding staan een aantal basisopdrachten die de opdrachten in het boek verduidelijken of meer vereenvoudigen. De bedoeling van deze opdrachten is u door middel van basisoefeningen vertrouwd te maken met de technieken die in het boek aanbod komen. Het zijn aanvullingen op de opdrachten in het boek. Veel van de opdrachten in dit katern zijn heel algemeen van aard en komen van pas bij alle technieken en alle materialen; canvasboardjes. Zorg voor bordjes die ongeveer 30 x 40 groot zijn. Later gaan we oefenen op groter formaat en met ander materiaal, maar voorlopig voldoen canvasboardjes prima; acrylverf en wel de volgende kleuren: titaanwit (grote tube), ultramarijn, cadmiumgeel (licht), viridiaan, gebrande omber, sapgroen, gele oker, cadmiumrood (middel), napelsgeel, cadmium oranje, kobaltblauw, gebrande Siena, ceruleumblauw, kobaltviolet, turkoois en ivoorzwart; olieverf en wel de volgende kleuren: titaanwit (grote tube), ultramarijn, cadmiumgeel (licht), viridiaan, gebrande omber, sapgroen, gele oker, cadmiumrood (middel), cadmium oranje, ceruleumblauw, ivoorzwart, napelsgeel, kobaltblauw, kobaltviolet, turkoois en gebrande Siena; penselen van de volgende typen: - runderhaar-kattentongpenselen: een van 4 mm en een van 16 mm breed - platte varkensharenpenselen: 12 mm en 16 mm breed - Lyonse penselen: twee van 14 mm breed - marterharenpenseeltje voor details, spitse punt nr. 1 - synthetische penselen plat: 4 mm en 14 mm - synthetisch penseeltje, rond en spits nr. 2 Studiehandleiding 13

14 een schildersmes of paletmes van verschillende lengtes; een van 3, 5 cm en een van ongeveer 5,5 cm lengte; terpentijn: een klein flesje is voldoende. Terpentine, een literfles is prima; het mag ook wasbenzine zijn; een sneldrogend medium voor olieverf. Dergelijke mediums bevatten siccatieven en dat zorgt ervoor dat de verf sneller droogt; potloden. Een HB-potlood is onmisbaar. Een grafiet of 2B-potlood is ook prettig. Erg gemakkelijk zijn tekenstiften met een dunne stift; houtskool. Sommige mensen geven de voorkeur aan houtskool. Het is erg zacht tekenmateriaal dat een zeer suggestieve lijn geeft, maar ook af geeft en de verf vies maakt. De lijnen die met houtskool zijn geschetst, moeten dus steeds weer worden weggeveegd en, bijvoorbeeld, met een sepia kleurpotlood worden overgetrokken; gummen, een gewone spekgom en een kneedgom; een liniaal van ongeveer 40 cm; een palet. Het gemakkelijkste is een afscheurpalet of gewoon een wit plastic plaatje dat gemakkelijk is schoon te vegen met een doek; oude doeken. Deze heeft u altijd nodig. Gooi oude kleding nooit zomaar weg maar was ze goed en scheur ze in hanteerbare kleine lappen; een schilderstok. Deze is voor het fijne werk voor veel mensen onmisbaar. Dat kan een gewoon rond stokje zijn van ongeveer 60 à 70 cm. U legt dit stokje over uw ondergrond om er uw hand op te steunen; een stuk oud zeil, karton of een houten plaat van ongeveer 1 meter bij 75 cm onder uw werk te leggen. U kunt dan ongestoord aan een tafel werken; een schildersezel. Deze is niet noodzakelijk maar voor grotere formaten wel onmisbaar. Voor veel mensen schildert het fijner. Belangrijk is dat u met een ezel meer afstand neemt van uw werk en dat is bij schilderen echt noodzakelijk. Een mooie tussenoplossing is een tafelezeltje. Deze zijn meestal heel goedkoop en handig op te bergen. Sta regelmatig op om van een afstand te zien wat u aan het doen bent. U ontvangt van het NTI gratis een selectie uit de eerdergenoemde materialen. Deze zijn bijgevoegd in uw lespakket. In het volgende hoofdstuk van deze studiehandleiding treft u het lesrooster aan en in het laatste hoofdstuk de huiswerkopdrachten. De huiswerkopdrachten bestaan meestal uit een uitleg en uit meerdere deelopdrachten. De combinatie van beide soort opdrachten, dus opdrachten uit het cursusboek en de opdrachten uit deze studiehandleiding leiden u op tot een volwaardige schilder. U krijgt hiermee inzicht in wat u met verf kan doen, terwijl u tegelijkertijd ook aan een concreet schilderij werkt. 14 Schilderen met olieverf en acryl

15 Veel opdrachten combineren acryl en olieverf. Dat is een heel gelukkige combinatie. Met acrylverf kunt u snel en resoluut werken, maar het is nogal ongelaagd. Omdat het zo snel droog is, kunt u er vrijwel meteen overheen met olieverf, waardoor er vanzelf een gelaagdheid ontstaat. Werk in het begin met beide technieken heel dun, dat geeft meestal het beste resultaat. Met acrylverf kunt u dan weer niet over olieverf heen schilderen. Er zijn echter ook heel wat opdrachten waarbij acryl als zelfstandig medium wordt benut. Acrylverf kent krachtige kleurcontrasten. Ook kunnen grote vlakken er heel snel mee worden geschilderd, waardoor u snel een beeld hebt staan waar u weer verder op kunt doorborduren. Studiehandleiding 15

16 3 Lesrooster Het cursusboek Schilderen met olieverf en acryl van Michel van den Einden start onmiddellijk met het maken van een schilderij. Dat zal voor iemand die nog nooit heeft geschilderd, of heel lang geleden, niet altijd meevallen. Toch is het goed om eerst eens te worden ondergedompeld in het schildersvak en meteen daarop wat meer uitleg te krijgen over de achtergronden daarvan. Het cursusboek richt zich op het maken van een kant-en-klaar schilderij, deze studiehandleiding geeft meer algemene achtergrondinformatie. In het volgende lesrooster staat aangegeven welke lesstof en opdrachten u dient te bestuderen of te maken om uw cursus goed te doorlopen. De opdrachten in het cursusboek Schilderen met olieverf en acryl dient u zelfstandig uit te voeren. De uitwerkingen van de huiswerkopdrachten uit deze studiehandleiding kunt u ter beoordeling naar uw docent opsturen. Houdt rekening met de droogtijd van uw werkstuk, nog natte werkstukken gaan namelijk plakken aan het correctieformulier. Wanneer uw opdracht klaar en droog is wordt deze per les dus dus niet per opdracht (er kunnen dus meerdere opdrachten in 1 correctievel!) in een correctieformulier gelegd en opgestuurd worden naar uw docent. De aan u toegewezen docent zal uw huiswerkopdrachten met zorg behandelen en zo spoedig mogelijk corrigeren en retour sturen. Let u er wel op dat u voldoende porto meestuurt om onnodige vertragingen te voorkomen? Eventuele vragen kunt u ook aan uw docent stellen middels het correctieformulier! Les Bestuderen Zelfstandig Huiswerk 1 Cursusboek Cursusboek Geen huiswerk Inleiding Opdrachten Lucht en Wat u moet weten grasland voor u aankopen gaat doen Materialen die u voor enz. 1 - Lucht en grasland 2 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 1 - Het schilderen van overgangen 16 Schilderen met olieverf en acryl

17 3 Cursusboek 2 - Zandpad en struiken Cursusboek Opdrachten Zandpad en struiken Geen huiswerk 4 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 2 - Gebruik uw schilderij als palet Opdracht 3 - Overgangen met acrylverf 5 Cursusboek 3 - Eenvoudige kleurenleer 5 - Beek en zandpaadje Cursusboek Opdrachten Eenvoudige kleurenleer Opdrachten Beek en zandpaadje Geen huiswerk 6 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 4 - Penseelbehendigheid 7 Cursusboek 6 - Moderne kunst I 7 - Schildersmestechniek I Cursusboek Opdrachten Moderne kunst I Opdrachten Schildersmestechniek I Geen huiswerk 8 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 7 - Werken met paletmes 9 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 5.1 en Basisregels voor het schilderen 10 Cursusboek 8 - Brabants boerderijtje Cursusboek Opdrachten Brabants boerderijtje Geen huiswerk 11 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 8 - Perspectief 12 Cursusboek 9 - Kaarslicht 10 - Avondrood 11 - Spaanse vaas Cursusboek Opdrachten Kaarslicht en/of Opdrachten Avondrood en/of Opdrachten Spaanse vaas Maak ten minste twee van deze drie opdrachten. Geen huiswerk 13 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 6 - Dekkend, Transparant en halftransparant Studiehandleiding 17

18 14 Cursusboek 12 - Moderne kunst II Rechthoeken 13 - Zee en rotsen 14 - Rozen in abstract Cursusboek Opdrachten Moderne kunst II Opdrachten Zee en rotsen Opdrachten Rozen in abstract Geen huiswerk 15 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 9 - Kleurenleer 16 Cursusboek Geen huiswerk 16 - Boerderij t/m 22 - Bergriviertje 17 Cursusboek 23 - Siertulpen t/m 30 - Modern landschap Cursusboek Werk drie opdrachten van opdracht 16 t/m 30 uit. Geen huiswerk 18 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 10 - Schaduwkleuren 19 Cursusboek 31 - Modern landschap 34 - Bougainville Cursusboek Opdrachten Modern landschap Opdrachten Bougainville Geen huiswerk 20 Studiehandleiding Studiehandleiding Opdracht 11 - Penseeltechnieken voor gevorderden: olieverf 21 Cursusboek 35 - Modern in geel t/m 43 - Dennenbomen 22 Cursusboek 44 - Naakte vrouw t/m 52 - Oude kelder 23 Cursusboek 53 - Het meer t/m 60 Savannah Cursusboek Werk drie opdrachten van opdracht 35 t/m 43 uit. Cursusboek Werk drie opdrachten van opdracht 44 t/m 52 uit. Cursusboek Werk drie opdrachten van opdracht 53 t/m 60 uit. Geen huiswerk Geen huiswerk Geen huiswerk 18 Schilderen met olieverf en acryl

19 4 Huiswerkopdrachten Opdracht 1 - Het schilderen van overgangen Overgangen zijn in schilderijen heel belangrijk. Of het nu gaat om een landschap of een portret, meestal is er sprake van een geleidelijke overgang van licht naar donker of anders om, of van de ene kleur in de andere. Dat maakt schilderen zo moeilijk. Het is daarom goed om bij het begin te leren hoe u overgangen schildert. We pakken het daarom heel systematisch aan. Met de kennis uit deze opdracht kunt u de drie eerste opdrachten uit het boek beter uitvoeren. Eerst gaan we werken met olieverf. Gebruik hiervoor een hele vel olieverfpapier. 1. Neem ultramarijn en titaanwit. Neem een breed en plat varkensharenpenseel. Maak op uw palet drie mengkleuren van blauw en wit, van donker naar licht. Dat doet u door steeds meer wit toe te voegen. Houd ook puur blauw en puur wit over, zodat u feitelijk vijf verschillende kleuren op uw palet hebt staan. Oefen dit eventjes. Het gemakkelijkste gaat dit door vier keer een beetje blauw op uw palet te doen en er bij drie wit te doen. Vermeng de kleuren tot u drie verschillende tonen blauw hebt van lichtblauw tot donkerder blauw. Maak steeds uw penseel schoon met een doek. 2. Zet nu het pure blauw bovenaan op uw oefenvel. Een horizontale strook van ongeveer 2 cm. 3. Maak het penseel schoon en gebruik de donkerste mengkleur, waar maar een klein beetje wit in zit. Zet daarvan een strook van ongeveer 2 cm dikte tegen de eerste geschilderde strook aan. 4. Neem de net iets lichtere mengkleur en zet ook daarmee een strook van 2 cm onder de vorige strook. Ga zo verder tot de lichtste mengkleur en eindig met een puur witte strook. 5. Neem nu uw breedste penseel en wrijf voorzichtig de overgangen tussen de stroken in elkaar zodat er een volledig gradueel verlopende overgang ontstaat van ultramarijn naar wit. Let op! Wrijf nooit te lang en te veel. De kleuren worden namelijk erg snel vies als u te lang wrijft. Wat u nu ontdekt hebt, is de mogelijkheid van olieverf om nat in nat te werken. Door de olie blijft de verf een paar dagen zo nat dat u er in kan werken. Waarmee kunt u het beste overgangen maken: 1. met een zacht penseel of waaierpenseel; Studiehandleiding 19

20 2. met uw vinger, maar pas op voor giftige kleuren (cadmium, kobalt en chroomkleuren zijn in principe giftig). Vooral voor fijn werk is met uw vinger werken heel efficiënt; 3. met een doek, of beter nog met een doek rond uw vinger. Stuur opdracht 1 in ter correctie. Opdracht 2 - Gebruik uw schilderij als palet We doen dezelfde opdracht maar nu gebruiken we het canvasboard als palet. Dit vereist een beetje moed, maar er kan in dit stadium weinig mis gaan. Smeer de verf dun uit. 1. Zet bovenaan een beetje pure ultramarijn op het canvas 2. Zet vlak daaronder ultramarijn en doe er een beetje wit uit de tube wit bij. 3. Smeer met een breed plat penseel de kleuren gelijkmatig uit over het bovenste deel van het paneel zodat een vloeiende overgang ontstaat. 4. Zet daaronder opnieuw ultramarijn en doe er iets meer wit bij, smeer dit met een schoon penseel weer zo in elkaar over dat de overgang niet meer te zien is en het vlak naar onder toe steeds lichter wordt. 5. Ga zo verder tot puur wit. U zult merken dat dit moeilijker is dan opdracht 1a, ook is het resultaat anders. Toch is het in sommige gevallen raadzaam om de verf op uw schilderij te vermengen in plaats van op het palet. Door direct op het schilderij te werken blijft u dichter bij de kleuren betrokken en leert u beheersing over het in elkaar smeren. Belangrijk is dat u nooit te veel verf neemt. Het grote voordeel van olieverf is dat u alles gewoon kan over doen als het niet goed is. U kunt gemakkelijk later nog wat extra wit toevoegen als een overgang niet vloeiend genoeg is, of juist wat meer ultramarijn. Let erop dat het uiteindelijke resultaat zo is dat u geen grenzen meer ziet tussen de afzonderlijke stroken. Opdracht 3 - Overgangen met acrylverf We doen dezelfde opdracht als opdracht 1, maar nu met acrylverf. Gebruik een breed en plat synthetisch penseel en plaats afzonderlijke stroken van puur blauw tot en met een zeer lichtblauw en wit onder elkaar (horizontaal). Maak eerst de mengkleuren op het paletje, zet ze daarna op het canvasbordje. Meng de kleuren met water, maar maak ze ook weer niet zo dun dat ze teveel transparant worden. Het is nu zaak om de overgangen snel te maken, want als de verf droog is, lukt dat niet meer. Stop dus bij elke mengkleur en smeer eerst beide stroken voorzichtig in elkaar over. Dit gaat anders als bij olieverf. Toch lukt het ook hier om een vloeiende 20 Schilderen met olieverf en acryl

21 overgang te maken naar een steeds lichtere onderrand toe. Let op de verschillen tussen acrylverf en olieverf. Wat vindt u moeilijker? Wat geeft de mooiste overgangen? Noteer uw bevindingen. Let op verschillen in glans en kleur. Stuur opdracht 2 en 3 in ter correctie. Opdracht 4 Penseelbehendigheid Deze opdracht bestaat uit vijf deelopdrachten. U kunt een penseel op veel manieren gebruiken. Zaak is dat u weet op welke manier u welk effect kunt bereiken. Dat vereist wat oefening, niets gaat vanzelf. Maar ook zal blijken dat sommige dingen minder moeilijk zijn dan ze lijken. Lange vloeiende streken maken Wat u meestal zal doen met olie en acryl verf zijn lange vloeiende streken maken. Deze streken hebben een dikte die afhankelijk is van het gebruikte penseel. De lengte echter is afhankelijk van de vloeibaarheid van de verf en niet te vergeten de beweging van uw arm. Een geoefende schilder kan in één streek een doorlopende lijn schilderen met een behoorlijke lengte. Opdracht 4.1 Gebruik voor deze opdracht een vel olieverfpapier, een potlood en een lineaal. Teken met uw potlood en lineaal een verticale lijn in het midden van uw olieverfpapier. Er ontstaan zo 2 kaders van staand formaat. Zet met bijvoorbeeld ultramarijn een streek waarbij u uw arm zo lang mogelijk in één vloeiende beweging laat bewegen. Dus niet in twee keer, of met onderbrekingen, maar in één beweging. Oefen dit verschillende malen en u zult zien dat u steeds een beetje soepeler deze beweging maakt en dat de streek ook steeds langer wordt. Droog stippen In plaats van het natte gebruik van een penseel werken kunstenaars juist ook heel veel met een droog penseel. Vooral de harde en platte varkenspenselen lenen zich heel goed voor dit doel. Voordat u dit oefent met een breed varkensharenpenseel moet u eerst de haren van dat penseel met uw hand een beetje uit elkaar trekken, waardoor het penseel in feite breder wordt. Opdracht 4.2 Neem nu al tamponerend (dat wil zeggen niet het penseel door de verf halen maar het penseel loodrecht op de verf zetten en er zachtjes een aantal keren opdrukken) Studiehandleiding 21

22 een klein beetje verf op het penseel. Stippel deze verf op de tweede helft van het vel olieverfpapier uit opdracht 4.1. U kunt op deze manier gemakkelijk het effect van struikgewas en bomen, maar ook haar suggereren. Zorg dat u maar één keer op dezelfde plek stippelt. Als u vaker op dezelfde plaats tamponneert, verdwijnt het effect door het teveel aan verf. Houd het dus droog. Dit geldt voor zowel olieverf als voor acrylverf. Pasteus werken Op sommige plaatsen en bij sommige onderwerpen is het beter om pasteus te werken. Pasteus wil zeggen met dikke verf. Bij Vincent van Gogh zien we voorbeelden van het pasteus gebruik van olieverf. Dat wil zeggen dat de verf onverdund wordt gebruikt. Dit kan met zowel olieverf als acrylverf heel mooie resultaten opleveren. Opdracht 4.3 Probeer met acrylverf die u onverdund uit de tube gebruikt met twee kleuren, bijvoorbeeld ultramarijn en cadmiumgeel, pasteus een eenvoudig onderwerp te schilderen, bijvoorbeeld een bloem. Hierbij gebruikt u een heel vel olieverfpapier. Gebruik hiervoor het platte varkensharenpenseel van en behoorlijke dikte. U zult merken dat het niet soepel schildert, maar dat het er wel aantrekkelijk uitziet. Als u de bloem in twee eenvoudige kleuren hebt geschilderd, kunt u het kunstwerkje afwerken door de contouren van het geheel of bepaalde details rechtstreeks met de tube te schilderen. Duw niet te hard op de tube, maar laat de verf er voorzichtig uitkomen en raakt u boardje nauwelijks aan. De verf blijft er nu dik en pasteus op staan. Overdrijf met het knijpen niet en houd het effect zuiver door niet teveel verf er op aan te brengen. Doe hetzelfde met olieverf. Wat is het verschil in werkwijze? Slaan met het penseel In de eerste paar opdrachten van het boek wordt uitgelegd hoe u met een plat penseel bepaalde onregelmatige structuren kan oproepen door het penseel als het ware uit te slaan op de drager. De bedoeling is om met kloppende bewegingen het penseel plat tegen het paneeltje aan te slaan. Door steeds een beetje van kleur te veranderen, ontstaat er op die manier een structuur die bijvoorbeeld heel geschikt is voor het schilderen van gras. Opdracht 4.4 Gebruik voor deze opdracht een vel olieverfpapier, een potlood en een lineaal. Teken met uw potlood en lineaal een verticale lijn in het midden van uw olieverfpapier. Oefen dit met olieverf aan de hand van de eerste opdracht uit het cursusboek waarbij gras wordt geschilderd, op pagina 20 van het lesboek. 22 Schilderen met olieverf en acryl

23 Droog glaceren Glaceren wil zeggen met dunne transparante laagjes werken die over een bestaande schildering heen worden gezet. Normaal gesproken doen we dat niet droog maar juist met veel oplosmiddel, maar het kan ook droog. Dat wil zeggen dat u met u penseel verf opneemt van het palet zoals het gebruikelijk is, maar dat u daarna onmiddellijk met een doek het penseel weer schoonmaakt. Daarna gaat u er pas mee schilderen. Vreemd idee misschien, maar er blijft altijd nog wat verf in het penseel zitten, waarmee u kunt schilderen. Het effect wat dan ontstaat, is dat er wel verf uit het penseel komt maar niet overal evenveel en er dus gaten vallen in de verflaag. Dat ziet er erg mooi uit. Dit effect werkt het beste bij het gebruik van varkensharenpenselen. Opdracht 4.5 Schilder met acrylverf, op de tweede helft van het vel olieverfpapier uit opdracht 4.4, een dun laagje ultramarijn en laat dit drogen. Doe vervolgens aan een schoon varkensharenpenseel onverdund titaanwit. Maak het penseel met een doek schoon, maar niet zo dat er geen verf meer aanzit. Strijk nu over het blauwe laagje heen. U zult merken dat er wel witte verf op het blauw komt maar niet overal. Strijk ook maar één keer over dezelfde plek. Een van de geheimen van de schilderkunst is dat u nooit te vaak over dezelfde plaats heen moet strijken, daarvan worden de kleuren vies, loopt de verf dicht en krijgt u vieze plekken. Het moet eigenlijk met zo weinig mogelijk middelen en zo weinig mogelijk handelingen staan. Dat geldt zeker voor deze oefening. Probeer maar eens een paar keer over een andere plaats heen te strijken en u ziet dat het effect verloren gaat. Stuur opdracht 4 in ter correctie. Opdracht 5 - Basisregels voor het schilderen Deze opdracht bestaat uit drie deelopdrachten. Het cursusboek werkt met concrete oefeningen, een landschap of een kleuroefening. Deze opdracht gaat uit van meer algemene basisregels die opgaan voor ongeveer alle typen schilderijen. Het is belangrijk om deze basisregels goed aan te leren. Ze hebben te maken met opbouw en werkvolgorde. Van achter naar voren werken Bijna elk schilderij kent een gelaagdheid, ook abstracte schilderijen. Als u een bosje bloemen in een vaas schildert of een portret, dan is er altijd een voorgrond en een achtergrond. Als u een landschap schildert, hebt u zelfs nog veel meer verschillende plannen. Als u opdracht 3 en 4 van het cursusboek bestudeert, ontdekt u vanzelf dat Studiehandleiding 23

24 bij een landschap bepaalde dingen altijd over iets anders heen moeten worden geschilderd. We noemen dit overlapping. Overlapping is bijzonder belangrijk. Het gaat er vanuit dat u allereerst het meest verre aspect in een schilderij lokaliseert. In een landschap is dit de lucht. Die moet het eerste worden geschilderd, en liefst zo dat het een mooi verlopend vlak is van licht naar donker. Daarna komt wat het verste is in het landschap, dat zijn de struiken op de horizon. Daar overheen komen de bomen en struiken die weer wat meer op de voorgrond staan. Ook bij een boom is het zo dat de schaduw meestal eerst wordt geschilderd en daarover de lichte partijen, omdat die meer naar voren komen. Bij opdracht 4 wordt wel eerst de beek en het zandpad op de voorgrond geschilderd, maar in de afwerking wordt de regel van achter naar voor wel gerespecteerd. Dat wil zeggen dat het gras over het water komt, en de wolken over de lucht. Opdracht 5.1 Schilder met acrylverf met ultramarijn, titaanwit, sapgroen en gebrande omber een landschap door eerst de lucht zoals in opdracht 1 als een verlopend vlak te schilderen tot aan een denkbeeldige horizon die laag op het paneeltje ligt (zoals in Nederland meestal het geval is: veel lucht, weinig land). Gebruik hiervoor een heel vel olieverfpapier. Schilder nu met sapgroen en gebrande omber een verlopend vlak van onder naar boven, van donker naar licht. Gebruik aan de horizon ook een beetje wit in het groen, dat geeft extra diepte. Als dat droog is, gaat u met titaanwit op een droge manier (dus weinig verf gebruiken) wolken schilderen in de lucht. Hoe u dat doet, kunt u leren in opdracht 1 van het cursusboek. Schilder in het landschap een paar bomen. Schilder eerst een donkere vlek die de schaduw van de bomen aangeeft met sapgroen en omber. Laat dit drogen en schilder er de lichtere partijen van bladeren overheen door gebruik te maken van sapgroen. Stippel met een droogpenseel met wat titaanwit de allerlichtste bladeren in de bomen en schilder met een fijn penseeltje de stammen. Van groot naar klein werken Begin dus niet met details, maar behandel eerst de grote vlakken met een breed penseel. Pas in een latere fase gebruiken we kleinere en fijnere penselen. In opdracht 1, 2 en 4 van het cursusboek wordt duidelijk dat u begint met een globale ondergrond die later bijgeschilderd wordt en detail, zoals dat heet. Het is beter om eerst een globale opzet te maken die eventueel voor een deel weer weggeschilderd wordt, dan in één keer met details te beginnen. Als u met details zou beginnen, zou u die steeds opnieuw moeten blijven overschilderen. Opdracht 5.2 Gebruik voor deze opdracht eerst acrylverf en daarna olieverf. Neem een vel olieverfpapier en bestrijk het gehele oppervlakte met een lichte kleur van acrylverf, bij- 24 Schilderen met olieverf en acryl

25 voorbeeld cadmiumgeel met titaanwit. Zorg ervoor dat het oppervlakte niet overal dezelfde kleur heeft. Gebruik bijvoorbeeld hier wat meer geel, daar wat meer wit. Strijk met een groot en plat penseel de laag tot een consistent geheel, zonder dat u de verschillen in toon wegveegt. Probeer met een penseel vooral zachtjes over de oppervlakte te gaan, het eigenlijk nauwelijks aan te raken. Laat dit drogen, en schilder hier overheen met olieverf details in ultramarijn en gebrande omber, bijvoorbeeld takken van bomen. Gebruik een fijn penseel, bijvoorbeeld een klein rond penseel. Verdun de olieverf waar nodig met een klein beetje terpentijn. Er ontstaat een patroon waarbij de achtergrond eigenlijk wegvalt, maar toch onmisbaar blijkt te zijn. Ga door met figuren over de achtergrond te schilderen net zolang tot er een mooi geheel ontstaat dat niet abstract is, maar ook niet figuratief. Stuur opdracht 5.1 en 5.2 in ter correctie. Van donker naar licht schilderen Zowel olieverf als acrylverf werkt het beste als deze regel in acht wordt genomen. Dat wil zeggen dat er over een donkere ondergrond met lichtere kleuren wordt geschilderd. Waarom dit mooier is dan andersom heeft te maken met de optica van beide verfsoorten en is een ingewikkeld verhaal. Let er dus op dat u een schilderij niet onmiddellijk in de lichtste tonen opzet, maar eigenlijk eerst de schaduwen schildert. Dat geldt niet voor alles. Het is zinloos om een lucht eerst helemaal donker te maken en er vervolgens met lichte kleuren overheen te schilderen, maar in het geval van de wolken doen we dit toch wel vanzelf. In principe moet u dus vrij grof, groot en donker beginnen om behoorlijk fijn, getailleerd en licht te eindigen. Maar ook in het klein schilderen we het beste van donker naar licht. Opdracht 5.3 Om een boom te schilderen bijvoorbeeld nemen we acrylverf en een middelmatig breed synthetisch penseel. Eigenlijk schilderen we geen boom en bladeren, maar eerst een donkere vlek, met bijvoorbeeld sapgroen en gebrande omber. Zorg dat deze vlek een boomachtig karakter heeft. Neem vervolgens een iets kleiner varkensharenpenseel en tamponeer dat in sapgroen. Niet te veel verf aan het penseel doen. Stippel dit op de donkere vlek op een horizontale manier, maar ook in de vorm van een lichte boog. Dat wil zeggen dat u naar de randen toe iets naar onderen gaat in uw beweging, zodat u de beweging van de takken die aan de rand van de boom doorbuigen suggereert. Laat de schaduwkleur voor een groot deel open. Maak het penseel schoon en neem nu sapgroen dat u met een beetje cadmiumgeel lichter maakt. Tamponeer ook deze kleur weer over de vorige en op dezelfde manier, dat wil zeggen in een boogvorm. U moet van deze lichte kleur wel minder gebruiken anders bedekt u zowel de donkere schaduw als de donkere bladeren die u eerst hebt geschilderd. Neem nu sapgroen, vrij veel cadmiumgeel en een beetje titaanwit en maak een nog lichtere Studiehandleiding 25