De familie De Munck en Staten Kieldrecht. door Henk Knoester

Transcriptie

1 De familie De Munck en Staten Kieldrecht door Henk Knoester Haarlem, februari

2 Een eerdere (beknoptere) versie van dit document verscheen onder de titel: Toelichting bij de Parenteel van Steven de Munck, december

3 Inhoud: Inleiding blz Doel en Kieldrecht in de eerste helft van de zeventiende eeuw De familie De Munck te Doel ( ) De familie De Munck te Kieldrecht ( ) De beroving van Jan Stevens de Munck Een periode van overstromingen en herbedijkingen: Een brief van Jan Stevens de Munck De kerk van Kieldrecht De sociale positie van de familie De Munck De Spaanse Successieoorlog De gevolgen van de oorlog voor de bevolking De gevolgen van de oorlog voor de familie De Munck Besluit Epiloog: De zaak van het signet Noten Bibliografie en online bronnen Lijst van illustraties Bijlagen: 1. Parenteel van Steven de Munck Parenteel van Adriaen met den Eye Leyste der Ledemaeten van de kerke van Kieldrecht Overzicht van overstromingen en inundaties in de Polder van (Staten) Kieldrecht gedurende de periode Contactgegevens van de auteur

4 Inleiding Staten Kieldrecht was ooit de benaming voor een gebied in het huidige Zeeuws-Vlaanderen. Het omvatte het tegenwoordige Nieuw-Namen met de aangrenzende Groot- en Klein- Kieldrechtpolders. In de tweede helft van de zeventiende eeuw woonde hier een tak van de familie De Munck waaraan deze studie is gewijd. De stamvader was Steven de Munck, die aan het begin van de eeuw in Doel woonde. Zijn zoon Jan Stevens de Munck min of meer de centrale figuur in dit verhaal was in Doel opgegroeid, maar was later met zijn gezin naar de pas drooggelegde polder van Kieldrecht vertrokken. De genealogische gegevens van deze familie zijn te vinden in de parenteel van Steven de Munck, die is opgenomen in een bijlage. De parenteel gaat niet verder dan vier generaties en omvat ruwweg de periode Na 1720 of eigenlijk al na 1700 breekt een nieuwe fase aan in de familiegeschiedenis en wordt het moeilijk om nog een overzicht te behouden van alle afstammelingen. Deze studie biedt achtergrondinformatie bij de opsomming van namen en datums in de parenteel. Er is naar gestreefd om de genealogische gegevens begrijpelijk te maken door ze in te passen in de geschiedenis van Staten Kieldrecht. Daarom moest veel onderzoek worden gedaan naar de historische achtergronden van deze streek, die in de zeventiende en vroege achttiende eeuw bewogen tijden heeft meegemaakt. Er is onder meer een lijst opgesteld van alle overstromingen en herbedijkingen die in de genoemde periode hebben plaatsgevonden. Een dergelijk uitgebreid overzicht bestond tot nu toe nog niet. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de gereformeerde kerk van Kieldrecht, omdat leden van de familie De Munck hierin een belangrijke rol speelden. Niet alleen als ouderling of diaken, maar ook door tijdelijk een ruimte te verschaffen waarin de gemeente kon samenkomen. De kerk bestond van en van Vooral uit de laatstgenoemde periode is veel bronnenmateriaal voorhanden. Voor zover kon worden nagegaan wordt de kortstondige geschiedenis van deze kerk door geen enkele andere moderne auteur behandeld. Slechts de achttiende-eeuwse predikant en geograaf W.A. Bachiene wijdde er enkele regels aan. Naast gegevens die interessant zouden kunnen zijn voor genealogen heeft dit verslag dus ook streekhistorici veel te bieden. Lag aanvankelijk de nadruk op het aspect van de familiegeschiedenis, in deze tweede versie is er met name streekhistorische informatie bijgekomen. Zo heeft het werkstuk een enigszins tweeslachtig karakter gekregen. Om hieraan recht te doen is gekozen voor de titel De familie De Munck en Staten Kieldrecht. 4

5 1. Doel en Kieldrecht in de eerste helft van de zeventiende eeuw 1 Tijdens de Tachtigjarige Oorlog kwam een groot deel van het huidige Zeeuws-Vlaanderen en het aangrenzende Land van Waas onder water te staan. In 1583 en 1584 hadden Staatse 2 troepen de dijken doorgestoken van o.m. de polders van Doel, Kieldrecht en Saaftinge. Hierdoor veranderde de omgeving van de stad Hulst in een grote watervlakte. In 1609 werd een tijdelijke wapenstilstand gesloten, in de vaderlandse geschiedenis bekend als het Twaalfjarig Bestand. Er kon een begin gemaakt worden met het herbedijken van de geïnundeerde gebieden, die toen al tientallen jaren blank stonden. Prioriteit werd gegeven aan de polder van Doel, gelegen aan de oever van de Schelde. In 1613 gaf de regering te Brussel een zogenaamd bedijkingsoctrooi uit. Het uitgeven van zo n octrooi was gebruikelijk bij een nieuwe inpoldering. In het octrooi werd toestemming gegeven voor het bedijken van een bepaald gebied en werd de ingelanden vrijstelling van belasting beloofd, ter compensatie van de kosten van aanleg en onderhoud van de dijken. Iets later gaven ook de Staten-Generaal te Den Haag een dergelijk octrooi uit. Dat twee regeringen - die officieel nog geen vrede hadden gesloten - besluiten afkondigden aangaande hetzelfde gebied geeft aan hoe eigenaardig de politieke situatie van Doel indertijd was. De regering te Brussel beschouwde Doel als behorende tot de landen van de aartshertogen. Destijds vormden de Zuidelijke Nederlanden namelijk een Spaans vazalstaatje met aan het hoofd de aartshertogen Albrecht en Isabella. In de praktijk waren de Hollanders echter de baas in Doel, omdat zij vanuit het Staatse fort Liefkenshoek de omgeving onder controle hielden. Beide partijen hadden belang bij een spoedige drooglegging van de polder van Doel. Omdat een groot deel van Noord-Vlaanderen onder water stond, dreigden stromingen in het gebied zich te verleggen, waardoor de Schelde onbevaarbaar zou worden. De zuidelijke autoriteiten wilden dit voorkomen, omdat dit uiteraard de positie van Antwerpen als handelsstad in gevaar bracht. Maar ook de noordelijken wilden de handel over deze rivier veilig stellen, omdat zij er even goed van profiteerden. De Republiek behaalde aanzienlijke inkomsten uit belastingen op het scheepvaartverkeer van en naar Antwerpen. Deze belastingen werden o.a. geheven via het ontvangstkantoor in het fort Lillo, gelegen aan de Schelde tegenover Liefkenshoek. Met deze beide forten beheersten de Staatsen de doorvaart naar Antwerpen. De aartshertogen noemden nog een andere reden om Doel als eerste te bedijken: zij verwachtten dat hierdoor het achterland, het geïnundeerde gebied rond Hulst, geleidelijk droog zou vallen. De nieuwe aanwas van land zou inpoldering van deze streek mogelijk maken. Dit zou een aanzienlijke uitbreiding van hun machtsgebied betekenen. Hulst en de omgeving van deze stad het Hulsterambacht behoorden op dat moment nog tot de landen van de aartshertogen. In 1617 gaven zij een octrooi uit voor het herbedijken van het gebied rond Kieldrecht. Dit kon echter geen doorgang vinden door het overlijden van aartshertog Albrecht in De Zuidelijke Nederlanden vervielen hierdoor weer aan de Spaanse kroon en er kwam een einde aan het bestand. Door het hervatten van de vijandelijkheden waren verdere inpolderingen voorlopig van de baan. In 1645 werden Hulst en Kieldrecht veroverd door de troepen van Frederik Hendrik. In Kieldrecht, dat aan het einde van een smalle landtong was komen te liggen, woonden hoofdzakelijk soldaten en vermoedelijk maar weinig burgers. De dorpskerk - die stond op de plaats van de huidige Sint-Michielskerk in het tegenwoordige Belgische Kieldrecht was omgebouwd tot een fort. 5

6 Afb. 1: Deze kaart geeft een goede indruk van de waterstaatkundige situatie van het Hulsterambacht en het Land van Waas in de periode Rechtsonder ligt Antwerpen en links de stad Hulst. Vanuit Antwerpen loopt de Schelde naar het noorden om vervolgens naar het westen om te buigen. Het grote eiland rechts is de reeds drooggelegde polder van Doel. Hier ligt ook het fort Liefkenshoek. Aan de overkant van de Schelde staan de polders rond Lillo onder water. Tussen Hulst en het eiland van Doel steekt een schiereiland naar voren. Aan het einde ervan lag het dorp Kieldrecht, dat blijkbaar zo onbelangrijk werd geacht dat het niet is afgebeeld. Wel afgebeeld zijn het gehucht Hulsterloo, in de middeleeuwen een bedevaartsplaats en gelegen op de hoge Kauter, en het fort Spinola dat de toegang tot de landtong bewaakte. De inham ten noordwesten van deze landrug zal in de tweede helft van de zeventiende eeuw worden drooggelegd en later polder van Staten Kieldrecht worden genoemd. Het gebied ten zuidoosten ervan werd eveneens herbedijkt. Dit werd later de Konings Kieldrechtpolder. Tevens is te zien hoe belangrijk Hulst in strategisch opzicht was. Deze vestingstad beheerste de smalle hals van een schiereiland dat toegang bood tot de oevers van de Schelde. Gedurende de gehele zeventiende en achttiende eeuw zou het bezit van Hulst van essentieel belang zijn voor alle legers die zich in deze streek hebben opgehouden. 6

7 2. De familie De Munck te Doel ( ) 1 Een van de landbouwers die zich kort na de herbedijking vestigden in de polder van Doel was Steven de Munck (zie nummer I.1a van de parenteel in Bijlage 1). Hij wordt voor het eerst vermeld bij de geboorte van zijn dochter Maria in Zijn eerste vrouw, Ariaentje, heette van haar meisjesnaam ook De Munck. Zij is tussen 1625 en 1629 overleden, waarna Steven hertrouwde met Cornelia de Witte. Mogelijk was deze nieuwe echtgenote een familielid van de latere stadhouder 2 van Doel, Cornelis de Witte. Dit zou verklaren waarom Steven in 1637 als getuige optreedt bij de doop van een van Cornelis kinderen. De kinderen van Steven zijn voor zover bekend gedoopt in de kerk van het Staatse fort Liefkenshoek. Hieruit kunnen we afleiden dat de familie protestant (Nederduits Gereformeerd) was. In het octrooi van 1614 hadden de aartshertogen bepaald dat in de polder godsdienstvrijheid zou heersen. 3 Dit gegeven én de nabijheid van het fort Liefkenshoek zorgden ervoor dat veel protestantse boeren zich in het nieuw bedijkte land vestigden. Het is niet bekend hoe groot het percentage protestanten onder de Doelse bevolking indertijd was, maar het zou best de meerderheid kunnen zijn. Het totaal aantal inwoners is evenmin bekend, maar enkele honderden lijkt aannemelijk. 4 Steven was waarschijnlijk niet oorspronkelijk afkomstig uit Doel, of in elk geval heeft hij er jarenlang niet gewoond. Zoals we hebben gezien was de polder herbedijkt in 1614 nadat deze eenendertig jaar onder water had gestaan. Na de droogmaking werd een lijst van eerste grondeigenaren opgesteld. Hierop komt de naam De Munck niet voor. Omdat hij landbouwer was, zal hij dus óf pas na 1614 grond in de polder hebben verworven, óf land hebben gepacht. Volgens de achterkleinzoon van Steven, de astronoom Jan de Munck (IV.1c), zou de familie van oorsprong uit Gent komen en vervolgens in Sint-Gillis, Vrasene, Beveren, Kallo, Konings Kieldrecht, Doel en Beveren gewoond hebben, waarna de familieleden naar allerlei plaatsen waren uitgezwermd. 5 We beschikken over te weinig gegevens om van deze opsomming iets te kunnen maken. Het valt echter op dat de genoemde plaatsen Gent uitgezonderd alle in het Land van Waas liggen. Het is zeker denkbaar dat de voorouders van de astronoom hier vandaan zijn gekomen. Dit gebied - gelegen ten zuidoosten van het huidige Zeeuws-Vlaanderen - lijkt de bakermat te zijn van de De Muncks, en ook vandaag de dag komt deze naam hier meer voor dan in enige andere streek. 6 En wat betreft de veronderstelde afkomst uit Gent: in de veertiende, vijftiende en zestiende eeuw worden inderdaad verschillende personen genoemd met de naam De Munck, De Meunck, Le Meunck of Le Moisne als schepenen van de stad Gent. 7 Steven de Munck was zelf korte tijd, in 1644, schepen van Doel-Kieldrecht. Een van de andere schepenen in dat jaar was Jan (Hans) van den Eynde, de latere schoonvader van Jan Stevens de Munck (II.1a). Ook diens zoon Laureys van den Eynde was enige tijd schepen van Doel-Kieldrecht. Steven de Munck en zijn eerste vrouw Ariaentje hadden de volgende kinderen: -Jan (geboren ca 1621) -(mogelijk) Dingena -Maria (gedoopt 1623) -Margriete (gedoopt 1625) Uit het huwelijk van Steven en Cornelia de Witte is één kind bekend, nl.: - Elisabeth (gedoopt 1629) Van Maria en Margriete zijn de doopinschrijvingen bekend. Verder worden ze een aantal keren vermeld als doopgetuigen te Liefkenshoek, maar meer gegevens hebben we niet over hen. Misschien was er ook een dochter Dingena. In 1663 trouwde te Ossenisse namelijk Dingena 7

8 de Munck, geboren Den Doel, met Jan Martens uit Hontenisse. Als haar broer wordt Jan Stevensen genoemd. De jongste dochter, Elisabeth, trouwde in 1649 te Liefkenshoek met Jacob Stappaert. Zij kregen een zoon genaamd Johannes. Over zoon Jan Stevens de Munck (II.1a) hebben we veel informatie, maar geen geboorte- of doopdatum. Astronoom Jan de Munck schrijft dat zijn grootvader in 1695 is overleden op de leeftijd van 76 of 77 jaar. Hij leidt daar uit af dat Jan Stevens in 1618 of eerder geboren moet zijn. Verder bericht de astronoom dat Jan Stevens getrouwd is te Liefkenshoek op Uit andere bronnen weten we dat zijn vrouw Elisabeth van den Eynde was, dochter van de eerder genoemde Jan (Hans) van den Eynde. Na hun huwelijk moeten Jan Stevens de Munck (II.1a) en Elisabeth van den Eynde aanvankelijk in Doel hebben gewoond. Hun oudste kinderen werden allen gedoopt te Liefkenshoek: -Jan (1643) -Amelberga (1644) -Steven (1646) -Adriaentie (1648) -Joseph (1650) -Maria (1652) -Maria (1654) Er waren dus twee dochters die Maria werden genoemd. Dit wijst erop dat de eerste Maria reeds jong overleden was. Zoals hierboven vermeld hebben we van Jan Stevens de Munck (II.1a) zelf geen doopinschrijving. We beschikken derhalve niet over een document dat bevestigt dat hij de zoon van Steven de Munck (I.1a) is. Toch is dit meer dan waarschijnlijk. Het blijkt niet alleen uit zijn patroniem Stevens, maar ook uit de namen van zijn kinderen. Destijds was het de gewoonte om de vier oudste kinderen naar de grootouders te noemen. Zijn twee eerste kinderen zijn Jan en Amelberga genoemd, naar Jan van den Eynde en Amelberga Laurens, de grootouders van moeders zijde. De twee daaropvolgende kinderen heetten Steven en Adriaentie, net als Steven de Munck (I.1a) en zijn vrouw Arjaentje de Munck. 8

9 3. De familie De Munck te Kieldrecht ( ) Met de Vrede van Munster (1648) kwam een einde aan de Tachtigjarige Oorlog. Hierdoor werd het mogelijk om een groot gebied rond Kieldrecht droog te leggen. Dit verliep niet zonder problemen. In 1653 werd de eerste herbedijking voltooid, maar op 7 november van dat jaar kwam de polder opnieuw onder water te staan na een hevige storm. 1 Omdat tijdens de winter niet aan de dijk gewerkt kon worden 2 moest een nieuwe drooglegging uitgesteld worden tot het voorjaar van Het kwam vaak voor dat kort na een bedijking een nieuwe doorbraak volgde. De pas aangelegde dijk was kwetsbaar zolang de graszoden op het talud nog niet voldoende waren geworteld om het dijklichaam stevigheid te geven. Bovendien was er altijd veel te doen over de kosten die moesten worden opgebracht door de ingelanden. Mogelijk werden door verkeerde zuinigheid de zwakke plekken in eerste instantie niet voldoende versterkt. Het land dat in 1653 en 1654 werd drooggelegd werd Kieldrechtpolder of Vredepolder (naar de Vrede van Munster) genoemd. Ook voor deze herbedijking moest tweemaal toestemming komen: uit Den Haag en uit Madrid. De politieke status van de nieuwe polder was al net zo dubbelzinnig als die van Doel. Bij de Vrede van Munster was bepaald dat het Hulsterambacht door de Republiek bestuurd zou worden en het Land van Waas aan Spanje zou toevallen. De grens tussen deze twee gebieden liep (waarschijnlijk al sinds de middeleeuwen) over het midden van de landrug waar Kieldrecht op lag en deelde de polder in tweeën (zie afbeelding 3). Er werd een uitzondering gemaakt voor verschillende forten in het Land van Waas die door het Staatse leger waren veroverd. Deze zouden voorlopig onder Staats beheer blijven. Dit gold ook voor de tot fort omgebouwde dorpskerk van Kieldrecht. 3 Afb. 2: De dorpskerk van Kieldrecht was veranderd in een fort, zoals blijkt uit deze afbeelding uit Op de kaart van Jan Baele (zie afb. 3) is te zien dat de kerk in 1655 nog steeds deze vorm had. Volgens het vredesverdrag zou nog onderhandeld moeten worden over de precieze afbakening tussen beide territoria. Door de onzekerheid die hiermee werd gecreëerd ontstonden soms heftige conflicten tussen de bestuurders van Hulsterambacht en de zuidelijke autoriteiten die elk voor zich de jurisdictie over de streek opeisten. 4 In 1664 kwam het tot een Traktaat van Limietscheiding dat voorgoed de kwestie regelde. De voorlopig vastgestelde grens werd defi- 9

10 nitief: het gebied ten noorden ervan zou voortaan Staats zijn, ten zuiden ervan werd het Spaans. Sindsdien sprak men van Staten Kieldrecht en Konings Kieldrecht. De dorpskern van Kieldrecht met de parochiekerk kwam onder Spaans beheer. De iets noordelijker gelegen hoogte de Kauter met het gehucht Hulsterloo werd voorgoed Staats grondgebied. De benaming Hulsterloo raakte geleidelijk in onbruik. De nederzetting werd net als de polder Staten Kieldrecht genoemd. Men sprak ook wel van de Kauter. Jan Stevens de Munck (II.1a) was een van de pioniers die zich in het nieuwe land vestigden. Evenals zijn vader was hij landbouwer en mogelijk heeft hij te Kieldrecht een nieuwe toekomst gezocht omdat hij diens land in Doel niet kon overnemen of pachten. De eerste waarschijnlijke vermelding van Jan Stevens de Munck (II.1a) als bewoner van de Vredepolder stamt uit In april-mei van dat jaar hielden de bestuurders van Hulsterambacht een soort volkstelling ten behoeve van de personele quotisatie, een belasting op vermogens groter dan fl Er werd een lijst opgesteld van alle inwoners met een eigen inkomen. Op de lijst van Staten Kieldrecht staan in totaal 47 personen vermeld. Een van hen was een zekere Jan Stevens, pachter van de heer De Wit. 5 Verder waren er twee arbeiders of dorsers, genaamd Jan en Steven, die in een huisje van Jan Stevens woonden. Dit zouden heel goed Jan Stevens de Munck (II.1a) en zijn twee oudste zoons kunnen zijn. Overigens was er in de polder niemand die vermogensbelasting hoefde te betalen. Meer zekerheid krijgen we in het daaropvolgende jaar. Dan wordt de landman Jan Stevens de Munck als inwoner van Kieldrecht bij zijn volledige naam genoemd in verband met een beroving, een opmerkelijke kwestie die tot op het hoogste niveau in Brussel en Den Haag werd aangekaart. 6 Een gedetailleerd verslag van de gebeurtenissen is te vinden in het volgende hoofdstuk. Na de geboorte van Maria de Munck (III.1g) in 1654 worden er te Liefkenshoek geen doopinschrijvingen meer aangetroffen van kinderen van Jan Stevens de Munck(II.1a) en Elisabeth van den Eynde. Wel werden er na Maria nog twee kinderen geboren, te weten. - Elisabeth - Jacobus Van Jacobus is bekend dat hij geboren moet zijn te Kieldrecht, omdat dit vermeld wordt bij zijn derde huwelijk in Het ligt voor de hand dat Kieldrecht ook de geboorteplaats is van Elisabeth, al valt niet geheel uit te sluiten dat ze geboren is te Liefkenshoek (het doopboek van Liefkenshoek bevat een hiaat tussen en ) of in een andere plaats (we weten niet waar de familie De Munck verbleef tussen 1654 en 1665). Jacobus zal (evenals mogelijk Elisabeth) gedoopt zijn door Paulus Stafmaker, die sinds 1656 de predikant van Kieldrecht was. 7 Aanvankelijk preekte dominee Stafmaker in de oude dorpskerk. Na de Limietscheiding van 1664 kwam de kerk op Spaans gebied te liggen en moesten de gelovigen uitkijken naar een andere locatie. Deze werd gevonden in het fort Zandberg, gelegen in de noordoostelijke hoek van de polder. 8 In hoeverre hier sprake was van een echt kerkgebouw zoals de fortkerken van Lillo en Liefkenshoek is niet duidelijk. De doopinschrijvingen en andere documenten van de gereformeerde gemeente van Kieldrecht van vóór 1686 zijn verloren gegaan. De oorzaak hiervan zal later nog ter sprake komen. Toch zijn er zoveel aanwijzingen dat Elisabeth en Jacobus de kinderen waren van Jan Stevens de Munck en Elisabeth van den Eynde (patroniem, optreden als doopgetuige, namen van hun kinderen, enz.) dat we hierover geen enkele twijfel hoeven te hebben. 10

11 Afb. 3: Een kaart van de Kieldrecht- of Vredepolder in het dorp op de Kauter (het tegenwoordige Nieuw-Namen) 2. de dorpskern van Kieldrecht met de parochiekerk 3. de grens tussen het Hulsterambacht en het land van Waas; vanaf 1664 was dit de grens tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden; het gebied ten zuiden van de grens werd Konings Kieldrecht, ten noorden ervan lag Staten Kieldrecht 4. kavel fort Zandberg 6. fort Moerschans 7. fort Spinola 11

12 4. De beroving van Jan Stevens de Munck Op een donkere avond, 28 januari 1666 omstreeks zeven uur, vervoegden elf rovers zich op de hofstede van Jan Stevens de Munck. Eerst hadden ze een andere polderbewoner gedwongen met hen mee te gaan en deze moest, onder doodsbedreigingen, Jan Stevens aanroepen om hem naar buiten te lokken. De rovers hadden zich daarna met geweld toegang tot zijn huis verschaft en eveneens met bedreigingen ze dreigden onder meer zijn schuur in brand te steken - zijn huisraad geroofd en vier paarden meegenomen. Jan Stevens liet het er niet bij zitten en riep zijn buren bij elkaar, die samen met hem de achtervolging inzetten. De rit bracht hen op Spaans gebied, waar ze tenslotte de rovers wisten te achterhalen in de plaats Rupelmonde. Hier bleek dat de paarden en andere bezittingen van Jan Stevens in beslag waren genomen door de plaatselijke baljuw. Deze weigerde om zonder meer de goederen over te dragen zodat het gezelschap onverrichter zake naar huis moest terugkeren. De magistraat van Hulsterambacht 1 nam de zaak hoog op en besloot een deputatie naar Rupelmonde te sturen onder leiding van hun eigen baljuw. Van de gouverneur van Hulst kregen ze een escorte mee van 8 à 10 ruiters. Te Rupelmonde aangekomen troffen ze de rovers aan in een herberg. Ze bleken inmiddels weer in het bezit te zijn van de gestolen goederen. De afgevaardigden van Hulsterambacht spraken daarop de plaatselijke baljuw aan en eisten teruggave van de geroofde goederen en paarden en bestraffing van de rovers. Volgens de baljuw waren de rovers soldaten van de bisschop van Munster en was het te laat om de zaak nog te bespreken met burgemeester en schepenen van Rupelmonde, zodat de zaak tot de volgende dag moest worden uitgesteld. Na de ochtendmis het was zondag kregen de leden van de deputatie gelegenheid om met hun Rupelmondse collega s te spreken. Omdat ze slechts mondelinge toezeggingen kregen, eisten ze dat deze op schrift werden gesteld. Hierop werd geantwoord dat dit niet mogelijk was vanwege ziekte van de griffier. Na veel gedelibereer beweerden de Rupelmondse magistraten dat de zaak hen niet raakte omdat het militairen betrof en verwezen door naar de verantwoordelijke militaire autoriteiten. De gedeputeerden van Hulsterambacht waren verontwaardigd over de weigering van hun ambtsgenoten om recht te laten gelden en zeiden alle onkosten op hen te zullen verhalen. Ze stuurden het escorte naar huis en reden zelf door naar Brussel waar ze contact opnamen met de resident Sasburgh, de vertegenwoordiger van de Republiek in de Spaanse Nederlanden. 2 Deze beloofde de zaak te zullen bespreken met de Spaanse landvoogd markies de Castel Rodrigo. 3 Tijdens diverse audiënties bepleitte Sasburgh de zaak van Jan Stevens. De markies toonde zich bereid om de zaak uit te zoeken en ontbood daarom de commandant van de Munsterse soldaten, luitenant-kolonel Leenput. Deze verklaarde dat Jan Stevens ten overstaan van de Rupelmondse magistraat had beloofd om binnen drie dagen vijfhonderd gulden te betalen om de meubelen en paarden terug te krijgen. Omdat dit niet gebeurd was hadden zijn soldaten de bezittingen die door de baljuw van Rupelmonde in beslag waren genomen boven arrest en protest weggevoerd. Dit is een merkwaardig verhaal, want waarom zou De Munck betalen voor zijn eigen spullen en beesten? Mogelijk heeft zich te Rupelmonde het volgende afgespeeld: Jan Stevens en zijn buren zagen zich geconfronteerd met een overmacht van Munsterse soldaten, die ruwe klanten moeten zijn geweest. Om weer veilig thuis te kunnen komen had hij daarom beloofd dat hij geld zou gaan halen om zijn bezittingen terug te kopen. Sasburgh begreep dit en liet de markies weten dat Jan Stevens door diplomaat Sasburgh betiteld als een onnozele boer slechts uit vrees de vijfhonderd gulden had toegezegd en dat de afspraak als nietig moest worden beschouwd. De markies verzekerde hem dat hij een goede verstandhouding wilde met de Republiek en dat alle gestolen goederen zouden worden gerestitueerd, dat de onkosten ver- 12

13 goed zouden worden en dat er maatregelen zouden worden genomen om herhaling te voorkomen. Omdat ze niet helemaal gerust waren op de goede afloop schreven de bestuurders van Hulsterambacht een brief naar de Staten-Generaal waarin ze omstandig verslag deden van de gebeurtenissen. Ze betoogden dat de welvaart van de landman vooral bestond uit zijn meubelen en paarden en dat niet kon worden toegestaan dat hij vanaf Spaans gebied werd overvallen en beroofd door militairen die zich onder het voorwendsel van een speciale missie dat was hier kennelijk het geval op Staats gebied hadden begeven. Zeker nu de oogsten al drie achtereenvolgende jaren slecht waren geweest, zou dit er toe leiden dat landbouwers hun land zouden verlaten en dan vooral degenen die de gereformeerde religie waren toegedaan, want de rovers hadden verklaard het alleen op hen gemunt te hebben. Deze zaak blijkt niet op zichzelf te staan. Ook vanuit Staats-Brabant kwamen eind 1665 en begin 1666 veel meldingen over rovers die zeiden in dienst te zijn van de bisschop van Munster en die de schrik waren van de protestantse inwoners van de streek. Vooral dominees en andere vertegenwoordigers van de Staatse overheid werden bedreigd en mishandeld en hun bezittingen geplunderd. De toenmalige bisschop van Munster, Christoph Bernhard von Galen, was in oorlog met de Republiek, een oorlog die overigens al in zijn laatste fase was gekomen, want in april 1666 zouden beide partijen vrede sluiten. De bisschop wierf soldaten aan in de Spaanse Nederlanden die vanaf dit gebied plundertochten ondernamen in de Generaliteitslanden. De commandant van deze groep was dezelfde luitenant-kolonel Leenput die ook het bevel voerde over de belagers van Jan Stevens de Munck. Uiteraard leidden deze invallen op Staats gebied tot protesten van de regering in Den Haag bij de landvoogd te Brussel. 4 Of Jan Stevens uiteindelijk zijn spullen en paarden heeft teruggekregen of een andere vergoeding heeft ontvangen kon niet worden achterhaald. Op 18 november 1666 schreef Sasburgh dat hij nog steeds bezig was de nodige documenten te verzamelen die door diverse zuidelijke autoriteiten in behandeling moesten worden genomen. 13

14 5. Een periode van overstromingen en herbedijkingen: Na het uitbreken van de Frans-Nederlandse oorlog ( ) moest het Staatse deel van de Kieldrechtpolder weer onder water worden gezet om Hulst te beschermen tegen aanvallen van het Franse leger vanuit de Zuidelijke Nederlanden. Op 23 juni 1673 werd de zeedijk doorgestoken in de buurt van het fort Zandberg, dat we in Afb. 3 in het midden bovenaan zien liggen. Konings Kieldrecht bleef droog, omdat inmiddels een dijk was gelegd langs de grens, speciaal om inundatie vanuit het noorden te voorkomen. Deze Koningsdijk bestaat nog steeds. In 1674 was het gevaar van een vijandelijke aanval weer zo ver geweken, dat gedacht kon worden aan een nieuwe drooglegging. Daarom werd er een everingboek uitgegeven. Een everingboek bevat een lijst van grondeigenaren in een nieuwe polder, met vermelding van de omvang van hun grondbezit en de bijdrage die zij dienen te leveren in de kosten van aanleg en onderhoud van de bedijking, het zogenaamde dijkgeschot. Jan Stevens de Munck, die in 1665 nog werd genoemd als pachter, moet sindsdien niet slecht geboerd hebben. Volgens het everingboek was hij inmiddels zelf grondeigenaar. Hij bezat in kavel 11 een oppervlakte van zeven gemeten en 276 vierkante roeden. Het kavel was niet geheel zijn eigendom, hij deelde het met anderen. Het is aannemelijk dat hij daarnaast ook land in pacht had, want een dergelijke oppervlakte lijkt te klein voor een volwaardig boerenbedrijf. 1 Bovendien moet de grond van zeer slechte kwaliteit zijn geweest, want hij werd slechts aangeslagen voor het betalen van dijkgeschot voor 2 gemeten, 163 vierkante roeden en 4 vierkante voeten. 2 Het everingboek baseerde zich op dat van de vorige bedijking in Het laatstgenoemde boek werd niet gevonden, waarschijnlijk is het verloren gegaan. Omdat tussen 1654 en 1674 veel stukken land van eigenaar waren veranderd, moesten deze ten hoofde worden gebracht, d.w.z. dat de rechten en plichten moesten worden overgedragen van de oude op de nieuwe eigenaren. Daarom weten we dat Jan Stevens de Munck de grond had overgenomen van Amelberghe Truymans, weduwe van Pieter Aertsz. Hij heeft er niet lang profijt van kunnen hebben, want in 1687 was het perceel in handen gekomen van de erfgenamen van Jacob de Vriese. 3 Volgens het everingboek van 1674 was de herbedijking van Kieldrecht voorzien in Dit is niet doorgegaan, de polder bleef drijvend zoals men toen zei. Er waren problemen ontstaan rond de betaling van het project. Blijkbaar kon men deze pas in 1680 oplossen, want toen werd eindelijk de polder drooggemaakt. 4 De inundatie - die zeven jaar had geduurd - hoeft niet meteen een eind gemaakt te hebben aan de kerkdiensten op de Zandberg, want deze zullen niet alleen bestemd zijn geweest voor inwoners van de Kieldrechtpolder maar ook voor de soldaten van het fort. Zoals eerder vermeld zijn uit deze tijd geen doop- of trouwinschrijvingen van de kerk van Kieldrecht bewaard gebleven. We weten in de meeste gevallen dan ook niet waar de verschillende leden van de familie De Munck verbleven tijdens de inundatie. De oudste kinderen van Jan Stevens de Munck en Elisabeth van den Eynde waren inmiddels volwassen geworden, waren getrouwd en kregen zelf kinderen. Het lijkt er op dat zoon Steven (III.1c) was teruggegaan naar Doel, want zijn twee oudste kinderen, geboren in 1676 en 1677, zijn gedoopt te Liefkenshoek. Dochter Amelberga (III.1b) is na haar huwelijk in Colijnsplaat gaan wonen, waar tussen 1676 en 1680 haar vier kinderen werden geboren. Ook het oudste kind van Maria (III.1g), geboren in 1678, werd gedoopt in Colijnsplaat. 5 Er is uit deze tijd een brief bewaard gebleven van Jan Stevens de Munck die in 1677 als armmeester van de geïnundeerde en desolate landen van Kieldrecht Staten bodem aan de plaatselijke bestuurders om bijstand vraagt voor het onderhoud van drie weeskinderen. In het volgende hoofdstuk wordt deze brief besproken. De herbedijking van 1680 bleek geen succes. Hoewel men tijdens de inundatie veel moeite had gedaan om de zeedijk in goede staat te houden 6, veroorzaakte een stormvloed op 26 au- 14

15 gustus 1680 een nieuwe dijkdoorbraak en kwam de polder weer blank te staan. In het noordelijk deel van de dijkage lag een diepe geul, die herstel van de zeedijk aldaar bemoeilijkte (reeds in 1653 was dit een zwakke plek gebleken). Men besloot daarom voorlopig alleen het zuidelijk deel droog te leggen, hetgeen in 1681 gebeurde. Dit gebied, dat later Groot- Kieldrecht genoemd zou worden, kwam na een stormvloed op 26 januari 1682 weer onder water te staan. Herbedijking volgde datzelfde jaar. 7 Het noorden van de polder bleef blank staan tot Toen ontstond Klein-Kieldrecht. 8 Met dit nieuwe poldertje werd slechts een gedeelte van het onbedijkt gebleven gebied drooggelegd. De schorren en slikken direct ten zuiden van Zandberg werden niet meer bedijkt. Afb. 4: De polder van Staten Kieldrecht in A. Groot-Kieldrecht B. Klein-Kieldrecht C. deel van de polder dat na 1680 niet meer werd bedijkt 1. perceel dat voorheen eigendom was van Jan Stevens de Munck 2. fort Zandberg 3. fort Moerschans Het herenhuis op de Kauter en het herenhuis midden in de polder zijn met kruisjes aangegeven (zie het hoofdstuk 7). 15

16 Afb. 5 16

17 6. Een brief van Jan Stevens de Munck Op Afb. 5 zien we de brief die Jan Stevens de Munck schreef aan Pieter Ballendonck, griffier van Hulsterambacht. Dit is het oudst bekende geschrift dat is opgesteld door een De Munck. De tekst luidt als volgt: Mijn heer, Mijn heer de griffier Balendonck, Ik ben U.L. biddende als die lieden die de kinderen gehouden hebben in Kilderecht vanden armen. Sij en laeten mijn niet eenen dach met vrede, ofte sij manen mijn om gelt. Frans Fontijn moet sestig guldens hebben ende Matues Seegers seventich guldens ende ick moet hebben dry pont eenen schellinck 8 groot. Dat U.L. doch beliefden van daghe het gelt mede te geven met mijn huys vrouwe, dat U.L. eens beliefde Collesie aen te spreken wanneer wij het gelt souden connen crijgen, want de lieden vasten daer na niet meer. Op dit pas dan blijft den Almogenden bevolen in Kilderecht. Den 16. augustus 1677, Jan Stevens de Munck U.L. dienaer Behalve dit document bevat het dossier over deze kwestie nog drie andere. Er is een brief die eveneens is ondertekend door Jan Stevens de Munck, maar in een heel andere stijl is geschreven. Het papier en het handschrift zijn hetzelfde als van een derde brief die is ondertekend door dominee Stafmaker. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat de predikant vond dat het wat onbeholpen schrijfsel van Jan Stevens niet voldoende indruk zou maken op de edelachtbare heren schepenen, daarom uit diens naam zelf nog een brief heeft opgesteld en daar ter ondersteuning een epistel uit eigen naam aan heeft toegevoegd. Het vierde document is een schrijven van een zekere A. Schoock, lid van het polderbestuur, ook gedateerd De vader van de kinderen waarvan sprake is in de hierboven geciteerde brief was Steven van Gucht, die reeds voor de inundatie van de Kieldrechtpolder in 1673 was overleden. De moeder bleef achter met drie kinderen, twee meisjes en een jongetje, die in de polder waren geboren. Aanvankelijk wist de weduwe zich goed staande te houden, maar door de inundatie was ze in armoede geraakt en kreeg daarom enige financiële bijstand uit de armenkas. Toen echter de moeder overleed aan rode loop, bleven de drie kinderen alleen achter. Volgens Stafmaker was het jongetje, genaamd Frans, ongeveer 9 à 10 jaar oud, het oudste meisje, dat Janneke heette, omtrent 9 jaar en het jongste meisje, waarvan de naam niet werd genoemd, 5 à 6 jaar. Zij waren alle drie gezond en zonder gebrek. De kinderen waren tegen betaling ondergebracht bij verschillende gezinnen. De vaders van deze gezinnen, Frans Fontijn en Mateus Seegers, hadden geen onkostenvergoeding ontvangen en kwamen deze nu opeisen bij armmeester Jan Stevens, die zelf ook een kind in huis had genomen. Stafmaker benadrukte dat er geen duit meer in kas was en dat de polder zelf niets kon opbrengen door de desolate staat waarin deze sinds de inundatie verkeerde. A. Schoock maakte een berekening van het geld dat nodig was om de kinderen gedurende een jaar te onderhouden en om kleding voor ze te kopen. Hij kwam uit op een totaalbedrag van 29 pond 1 schelling en 11 groten Vlaams, waarvan 6 pond Vlaams voor kleding, kousen en schoenen. 1 17

18 Uiteraard rekende men op de goedertierenheid van de edelachtbare heren. In zijn aangrijpende relaas liet Stafmaker namens De Munck weten dat de armmeester met dese dry onnoselingen als tware in sijn armen sich comt nederwerpen voor U.E. Achtb., om de ingewanden van U.E. mededoogentheyt te raken, om deze jonge weesen van koude ende honger niet te laten vergaen. Om de schepenen - allen protestant - gunstig te stemmen ten aanzien van een financiële ondersteuning werd hun bovendien beloofd dat de kinderen zouden worden onderwezen in de suyvere ende ware kennisse des Heeren, waarvan ze verstoken waren gebleven indien ze door hun ouders waren opgevoed. In deze streek zal dat betekend hebben dat de drie wezen van huis uit rooms-katholiek waren. 2 18

19 7. De kerk van Kieldrecht 1 Op 4 oktober 1678 werd het overlijden van dominee Stafmaker gemeld. Eén dag later sloot de Republiek vrede met Frankrijk en kwam er een einde aan de Frans-Nederlandse oorlog. Het fort Zandberg werd ontmanteld en de huizen werden verkocht. Zo verloren de kerkgangers hun predikant en hun plaats van samenkomst. De magistraat van Hulsterambacht ontfermde zich over de armenkas en de kerk van Kieldrecht hield feitelijk op te bestaan. 2 De gereformeerde inwoners van Kieldrecht zullen in de daaropvolgende periode vooral in Hulst ter kerke zijn gegaan. Er zijn veel aanwijzingen dat ze hier trouwden en hun kinderen lieten dopen. Sommige gelovigen zullen de afstand tot Hulst te groot hebben gevonden om iedere zondag bij de dienst aanwezig te zijn. We weten dat Jan Stevens de Munck in deze tijd geen trouwe kerkganger was. 3 Door de twee overstromingen die zich aan het begin van de jaren tachtig voordeden had heroprichting van de kerk van Kieldrecht geen hoge prioriteit. Pas in 1686 besloot de Raad van State op verzoek van de magistraat van Hulsterambacht het kerkelijk leven in de polder een nieuwe impuls te geven. Men vroeg de predikanten van Hulst om bij toerbeurt de predikdiensten te Kieldrecht te verzorgen. 4 De Hulster dominees weigerden dit, omdat hun geen verhoging van het traktement in het vooruitzicht was gesteld. De bestuurders van Hulsterambacht voortdurend beducht voor iedere bemoeienis van de stad Hulst met hun rechtsgebied - namen de gelegenheid te baat om te pleiten voor een eigen dominee voor Kieldrecht. De Raad van State gaf op 17 september 1686 toestemming voor het benoemen van een predikant, benevens een schoolmeester die ook de functies van koster en voorlezer in de kerk zou vervullen. Omdat de magistraten zich op de hoogte wilden stellen van de staat waarin dominee Stafmaker zijn kudde had achtergelaten, werd Jan Stevens de Munck ontboden om hierover ondervraagd te worden. Men wilde weten wie de leden van de kerkenraad waren op het moment van overlijden van de predikant. Jan Stevens antwoordde dat hij en de inmiddels overleden Jan Caerl indertijd de ouderlingen waren. Leunis van Gelre, inmiddels wonend in Stoppeldijk, en de eveneens overleden Jan de Noyelles waren de diakenen. Op de vraag waar de boeken met resoluties van de kerkenraad en de doop- en trouwinschrijvingen waren gebleven zei De Munck te geloven dat deze zich nu bij de erfgenamen van de dominee moesten bevinden. Jacomijntje Claus, de vrouw van de dominee, was ook niet meer in leven en daarom meende de magistraat dat het nuttig zou zijn om haar broer hierover aan te spreken. Deze was voogd over Stafmakers kinderen en woonde te Axel. Schepen Van Borrendam, die een reis naar Philippine had gepland, kreeg de opdracht om onderweg Axel aan te doen en de eerder gemelde documenten op te vragen bij de zwager van dominee Stafmaker. Hij trof de zwager, een zekere Levinius Claus, inderdaad in deze plaats aan. Deze bekende dat hij de gezochte boeken en papieren in bezit had, maar weigerde om ze zonder meer over te geven. Paulus Stafmaker had namelijk tijdens zijn leven geld voorgeschoten aan de kerkelijke armenkas van Kieldrecht. Claus eiste dat eerst dit geld aan hem gerestitueerd zou worden vóór hij de documenten zou afstaan. Hij zou ze zelfs liever verbranden dan ze af te geven zonder terugbetaling van het voorschot. Het schepencollege wilde niet op deze eis ingaan en besloot om het terugvorderen van de papieren over te laten aan de predikant en kerkenraad van Axel. Als de laatstgenoemden al iets in deze richting hebben ondernomen, dan is dat zonder resultaat gebleven. De documenten zijn helaas nooit meer teruggevonden, waarmee ook voor moderne genealogen en streekhistorici een belangrijke bron van informatie verloren is gaan. Voor het benoemen van een nieuwe dominee werd zoals indertijd gebruikelijk een Collegium Qualificatum gevormd. Dit was een soort sollicitatiecommissie 5 waarin onder meer de twee overgebleven leden van de kerkenraad, Jan Stevens de Munck en Leunis van Gelder, zitting hadden. Het Collegium besloot op 24 oktober 1686 om Winandus Ceinte, wonend in 19

20 Capelle, als predikant te Kieldrecht te beroepen. Jan Ketelaer werd aangesteld als schoolmeester. Dominee Ceinte was van predikant geweest van de Waalse kerk in Goes. Hij was daar in opspraak gekomen vanwege - wat genoemd werd - sa legereté dans ses comportemens (de lichtzinnigheid van zijn gedrag). Behalve dat men hem verweet niet de bij een zielenherder behorende gestrenge houding aan te nemen hij had zich familiair betoond met een dienstbode werden nog twee ernstiger punten tegen hem ingebracht. Ten eerste zou hij aan een Utrechtse juffer, genaamd Theodora Horions, een trouwbelofte hebben gedaan toen hij al in ondertrouw was met zijn latere echtgenote Anna van Swaanswyck. Ten tweede was zijn vrouw vijf maanden na het huwelijk bevallen van een tweeling, een omstandigheid die zeker voor een dominee als uiterst ongepast werd beschouwd. 6 Winandus Ceinte zag zich gedwongen om zijn functie neer te leggen en had daarna de grootste moeite om nog ergens anders als predikant aangenomen te worden. Bij de Waalse kerk was hij niet welkom meer. Zijn pogingen om bij de Nederduitse gemeente tot het ambt toegelaten te worden werden aldaar met argwaan ontvangen, ook al beweerde hij dat hij als Waals predikant ontslag had genomen omdat hij moeite had met de Franse taal. Zo kwam het dat hij pas na vijf jaar weer als dominee aan de slag kon. Als het Collegium Qualificatum van Kieldrecht al op de hoogte was van deze voorgeschiedenis, dan wordt daar verder niets over vermeld. Men leek ingenomen te zijn met de nieuwe predikant, die met eenparigheid van stemmen werd benoemd. De nieuwe dominee werd in zijn functie bevestigd op 15 december 1686 in het huys genaempt de heeren-keet. 7 Dit blijkt het voormalige herenhuis te zijn dat in het bezit was van Jan Jansen de Munck (III.1a). 8 Een herenhuis in een polder is een heel specifiek begrip. Van oorsprong was het de directiekeet van waaruit leiding werd gegeven aan de werkzaamheden bij de inpoldering. Later werd het de plaats waar het polderbestuur (de heren ) vergaderde. In een dergelijk herenhuis was vaak een taveerne, zodat na het vergaderen de kelen konden worden gesmeerd. Op de lijst met inwoners van 1665 wordt Pauwels van Stappen genoemd als tavenier van het heeren huys. Bovendien kon een herenhuis als herberg dienen omdat de bestuurders, die soms van ver moesten komen, er de nacht door wilden brengen. 9 Er bestaat een kaart van de polder die in 1715 vervaardigd is door landmeter Herman Pierssens II en die de situatie na 1688 moet voorstellen (zie afbeelding 4). Hierop worden twee herenhuizen afgebeeld: één midden in de polder en een ander gelegen op de Kauter vlak bij de grens. Op oudere kaarten staat alleen het huis op de Kauter afgebeeld. Het is denkbaar dat dit de directiekeet was bij de inpoldering van De Kauter was hiervoor een geschikte plaats omdat dit gebied hoger was gesitueerd dan de omgeving en daardoor niet overstroomde. Bovendien lag het centraal in de grote Vredepolder, toen deze nog niet opgedeeld was in Staten Kieldrecht en Konings Kieldrecht. Op zeker moment moet dit herenhuis in onbruik geraakt zijn - bijvoorbeeld tijdens de inundatie tussen 1673 en zodat het verkocht moest worden en uiteindelijk in het bezit van Jan Jansen de Munck is geraakt. Diens zoon, de latere astronoom Jan de Munck (IV.1c), is geboren in 1687 en het is dus mogelijk dat dit zijn geboortehuis was. De kerkdiensten werden voorlopig gehouden in dit herenhuis, waar het bestuur van Hulsterambacht een camertien had gehuurd van Jan Jansen de Munck. Dit werd al spoedig te klein bevonden om langdurig als kerkruimte te kunnen dienen. Vooral in de zomer zou de toeloop naar verwachting te groot zijn om nog aan alle gelovigen een plaats te kunnen bieden. Daarom werd aan de Raad van State gevraagd om een subsidie van 800 à 900 gulden beschikbaar te stellen voor de bouw van een houten, met riet gedekte Loots of Logie. 10 Dit gebouwtje zou tijdelijk als kerkruimte moeten dienen tot het nog onbedijkte deel van de polder drooggelegd zou zijn en het fort weer opgebouwd was, zodat men aldaar naar de kerk kon gaan. In december 1686 stond het noordelijke deel van de polder nog onder water, waardoor de Zand- 20

21 berg vanuit het reeds bedijkte deel van de polder moeilijk bereikbaar zou zijn. Blijkbaar waren er plannen om het fort weer in gebruik te nemen. Er zijn geen aanwijzingen dat de Raad van State op het verzoek is ingegaan. Eind december 1687 ontstond het plan om de diensten op fort Moerschans te houden, omdat de weg naar de kerk toen waarschijnlijk op de Zandberg - onbruikbaar was geworden door de veelvuldige regens. Door tegenwerking van de stad Hulst kon dit geen doorgang vinden. In 1692 werd nog steeds op de Zandberg gekerkt. Bij de doop van Cornelis de Munck (IV.6a) te Hulst op 19 maart 1692 wordt vermeld dat het kind uit Kieldrecht ten doop is gebracht omdat de predikant aldaar ziek was. Dominee Ceinte is eind maart 1692 overleden. Daarna werd de gemeente van Kieldrecht zoals al eerder de bedoeling was - in opdracht van de Raad van State gecombineerd met die van Hulst. De diensten werden voortaan bij toerbeurt waargenomen door de Hulster predikanten Johannes s Gravenhage, Ludovicus Streso en Petrus Tratsaert. 11 Verder werd bepaald dat Kieldrecht een eigen kerkenraad en armenkas zou behouden. Er was niet iedere week een kerkdienst, zoals blijkt uit een mededeling van het schepencollege dat de huwelijksproclamaties van Kieldrecht op zondagen dat er niet werd gepredikt te Hulst gedaan moesten worden. Afb. 6 en 7: Het herenhuis in de polder (links) en het herenhuis op de Kauter (rechts). De familie De Munck toonde in deze tijd een grote kerkelijke betrokkenheid. Jan Stevens de Munck (II.1a) was ouderling en ook diaken (armmeester), functies die zijn zoon Jan Jansen de Munck (III.1a) eveneens heeft vervuld. Bovendien waren veel De Muncks en aangetrouwde familie lidmaat van de kerk. Lidmaat werd men door belijdenis te doen, d.w.z. dat men de uitgangspunten van de kerk onderschreef en hierover door de kerkenraad werd ondervraagd. Lang niet alle gelovigen waren lidmaat. De lidmatenlijst van de kerk van Kieldrecht 12, opgesteld tussen 1686 en 1701, is bewaard gebleven. Hierop worden in totaal 36 personen vermeld, waaronder: Jan Stevens de Munck (II.1a) Jan Jansse de Munck (III.1a) Elisabeth Jansse de Munck (III.1h) Maria Jansse de Munck (III.1g) Jan Stevens de Munck de jonge (IV.3a) Jacob Janse Cavé, man van Maria Jansse de Munck (III.1g) Elisabeth van den Ende, vrouw van Jan Stevens de Munck (II.1a) Janneke Eyens, vrouw van Jan Jansse de Munck (III.1a) Maria Verstraeten, vrouw van Steven de Munck (III.1c) Petronella Mahu, vrouw van Jacob de Munck (III.1i) 21

22 Hieruit blijkt dat een groot deel van de familie De Munck in de laatste twee decennia van de zeventiende eeuw in Kieldrecht woonde. Opmerkelijk is dat Steven de Munck (III.1c) en Jacob de Munck (III.1i) niet op de lijst voorkomen, terwijl hun vrouwen er wél op staan. Maar zoals gezegd waren lang niet alle kerkgangers lidmaat. Misschien hadden ze geen behoefte om de catechismus uit het hoofd te leren en daarover ondervraagd te worden. Bovendien is bekend dat lidmatenlijsten vaak incompleet en onnauwkeurig zijn. Het hoeft ons niet te verbazen dat Amelberga (III.1b) niet op de lijst voorkomt, want zij is na haar huwelijk naar Colijnsplaat vertrokken. Elisabeth Jansen de Munck (III.1h) staat wel op de lijst, maar al haar kinderen zijn te Hulst gedoopt. Hieruit zou je kunnen afleiden dat ze na haar huwelijk in 1688 bij haar man Jan Verbrugge is gaan wonen, die uit deze plaats afkomstig was. Van een aantal lidmaten kon worden vastgesteld wat hun beroep was. Behalve dominee Ceinte en schoolmeester Ketelaer was er één bakker (Matteus Ivens). Vijf lidmaten waren landbouwer. 13 Behalve de lidmatenlijst bestaat er een lijst van degenen die in 1692 op de Zandberg ter kerke gingen. 14 Waarschijnlijk is deze lijst opgesteld omdat de Hulster predikanten na het overlijden van Winandus Ceinte een overzicht wilden hebben van alle gelovigen. Er worden 36 personen genoemd. Ook Jacobus de Munck (III.1i) en Steven de Munck (III.1c) komen op de lijst voor. Van de 36 vermelde kerkgangers waren er 17 lidmaat volgens de eerder genoemde lidmatenlijst. Niet meegerekend is Jan Stevens de Munck de jonge (IV.3a) die in 1692 nog geen lidmaat was. Intrigerend is dat op de lijst ook een Dina de Munck voorkomt. Het is niet duidelijk of er een relatie is met de ons bekende familie De Munck. Uit bovengenoemde documenten valt op te maken dat de gereformeerde gemeente uit slechts enkele families bestond. Dit wordt nog eens bevestigd door de kerkelijke doopregisters, die eveneens bewaard zijn gebleven over de periode Van alle gedoopte kinderen was minstens een van beide ouders lidmaat van de kerk. De trouwregisters over dezelfde periode bieden een minder duidelijk beeld. Er staan Hulstenaars op die om onbekende redenen te Kieldrecht zijn getrouwd. Verder treffen we namen van rooms-katholieke bruidsparen aan. Katholieke inwoners van Zeeland en Staats-Vlaanderen waren namelijk verplicht om voor de gereformeerde kerk te trouwen. Dit leidde er toe dat men tweemaal trouwde: eenmaal roomskatholiek en voor de vorm ook nog een keer gereformeerd. Zo worden het eerste huwelijk van Francoys van der Gught met Jakobijne Staets in 1688 en zijn tweede huwelijk met Elizabeth van Wolfelaars in 1691 zowel vermeld bij de kerk van Kieldrecht als bij de rooms-katholieke parochie op de Spaanse Klinge. Hetzelfde geldt voor het huwelijk van Jan Walrave en Laurijntie de Wilde in Een indruk van het aandeel van gereformeerden in het totaal aantal inwoners van Kieldrecht krijgen we door de lijst van kerkgangers uit 1692 te vergelijken met een opgave van huisschattingen uit Op laatstgenoemde lijst wordt bij iedere woning de hoofdbewoner vermeld. In totaal zijn er in de polder 44 hoofdbewoners, waarvan er 7 voorkomen op de lijst met kerkgangers. Als we er van uitgaan dat de gezinnen van gereformeerden en nietgereformeer-den gemiddeld even groot waren, dan maakten gereformeerden ongeveer 16% uit van de gehele bevolking. De overige 84% zal vrijwel uitsluitend uit rooms-katholieken hebben bestaan. Deze percentages dienen met enige voorzichtigheid te worden gehanteerd, omdat we een lijst uit 1692 vergelijken met een lijst uit In de tussenliggende periode kunnen veranderingen zijn opgetreden in de bevolkingssamenstelling. Een klein verschil in absolute cijfers kan een vrij groot verschil in percentages opleveren, omdat de aantallen gering zijn. En 22