Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau

Transcriptie

1 Bachelorthese Sociale Psychologie Faculteit der Maatschappij en Gedragwetenschappen Universiteit van Amsterdam Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau In hoeverre zijn inzichten vanuit interpersoonlijke literatuur over vernedering te vertalen naar intergroepsniveau? Naam: Odile Tits Studentnummer: Begeleider: Dhr. BJ. Doosje Datum: 19 juni 2009 Aantal woorden: 12662

2 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1. Inleiding 4 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 2. Interpersoonlijke vernedering: Pesten Oorzaken van pesten Ervaringen van pesten Gevolgen van pesten Vernedering op interpersoonlijkniveau Link interpersoonlijk en intergroepsniveau 15 Wanneer gaan mensen dingen als groep ervaren in plaats van als individu? 3.1 Persoonlijke v.s. sociale identiteit Ingroep v.s. outgroep Interpersoonlijk v.s. intergroepsniveau Intergroeps vernedering: Discriminatie Oorzaken van discriminatie Ervaringen van discriminatie Gevolgen van discriminatie Vernedering op intergroepsniveau Conclusie Overeenkomsten en verschillen tussen de oorzaken van pesten en discriminatie Overeenkomsten en verschillen tussen de ervaringen van pesten en discriminatie Overeenkomsten en verschillen tussen de gevolgen van pesten en discriminatie Conclusie 33 Literatuurlijst 35 Onderzoeksopzet 37 Inleiding 37 Methode 39

3 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 3 Samenvatting In deze these is literatuuronderzoek gedaan naar de vraag: in hoeverre inzichten vanuit interpersoonlijke literatuur over vernedering te vertalen zijn naar intergroepsniveau. Vernedering is vertaald in termen van pesten en discriminatie. Zowel individuen als groepen proberen een positieve individuele en groepsidentiteit te behouden en doen dit door slachtoffers te zoeken. Pesten en discriminatie zijn daarom beide vernederende processen die een constante en verregaande schending van de waardigheid en basisrechten van mensen en groepen omvat. Aan de hand van de overeenkomsten en verschillen in oorzaken, ervaringen en gevolgen wordt een uiteenzetting gegeven van factoren die van belang zijn wanneer naar vernedering gekeken wordt. Gekeken naar de vele overeenkomsten die er bestaan, kan geconcludeerd worden dat het goed mogelijk is inzichten op individueel niveau te vertalen naar groepsniveau. Echter er zijn ook een aantal belangrijke verschillen gevonden. Deze verschillen hebben voornamelijk betrekking op de positieve effecten die groepslidmaatschap blijkt te hebben voor mensen die vernederd worden. Literatuur zou meer moeten benadrukken dat groepslidmaatschap, naast een oorzaak te zijn van vernedering, tegelijkertijd ook een buffer tegen de nadelige gevolgen kan vormen.

4 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 4 1. Inleiding Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau Vrijheid van meningsuiting, het respecteren van elkaars individuele vrijheid, respect voor elkaar, rechtvaardigheid, allemaal veelgehoorde termen in onze huidige, moderne samenleving. Anderen in hun waarde laten is een norm die we hoog in het vaandel hebben staan. Naast erkenning en respect is er tegenwoordig ook een steeds grotere aandacht voor de tegenpolen van deze belangrijke waarden, namelijk miskenning en vernedering. Strijd tegen onderdrukking, respectloze behandeling en erkenning van de eigen identiteit zijn zaken waar hoog over wordt opgegeven. Iedereen heeft recht op gelijkheid en respect, maar dit is lang nog niet overal het geval. Homo s, vrouwen, verschillende etnische groeperingen, allemaal slachtoffers van een jarenlange en verregaande vernedering die voor een hoop leed onder deze groepen zorgt. Beledigingen, pesterijen, onderdrukking en groot politiek onrecht zijn voor hen vaak alledaagse kost. Dat dit grote gevolgen met zich meebrengt voor het welbevinden van deze mensen valt hieruit dan ook te begrijpen. Iemand in een lagere bestaanspositie dwingen, uitsluiten, negeren en mishandelen wordt vernedering genoemd (Smith, 2008). Op grotere schaal wordt vernedering geassocieerd met het uitoefenen van sociale controle, discriminatie, internationale conflicten en onderdrukking (Hartling & Luchetta, 1999). Het gebruiken van vernedering als sociale controle ondermijnt de gevoelens van een individuele identiteit van mensen. Vaak wordt het als machtsmiddel ingezet bij een ongelijke relatie, waarin degene die vernedert macht heeft over zijn/haar slachtoffer. In geval van de eerste persoon wordt macht en controle ervaren, terwijl het slachtoffer juist gevoelens van machteloosheid ervaart en het idee te worden genegeerd of juist aangevallen (Hartling & Luchetta, 1999). Vernedering wordt gezien als een voortdurend en nog niet weg te denken proces in onze samenleving. Vernedering vormt een belangrijk onderwerp voor onderzoek vanwege het feit dat bewuste vernedering onder andere als een centrale tactiek in oorlogen wordt gebruikt (Giacaman, Abu Rmeileh, Husseini, Saab & Boyce, 2006). Het wordt door meerderheidsgroepen als machtsmiddel gebruikt om anderen aan hen te onderschikken. Een andere reden waarom vernedering onderzoek verdient, is de steeds verder globaliserende samenleving. Hierin ontstaan condities waaronder vernedering goed gedijt. Zo heersen er sterke ideeën over wat juist en onjuist is, is er een sterke mate van controle en

5 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 5 macht door bepaalde instanties, en heeft de marktwerking voor een groot onderscheid tussen rijk en arm gezorgd (Smith, 2008). Aangezien onze wereld nog steeds niet oorlogvrij is, globalisering doorzet en marktwerking niet meer weg te denken is, kan men er vanuit gaan dat vernedering nog steeds een aanwezige tactiek is bij het ondergeschikt maken van groepen mensen aan een heersende macht. De weinige aandacht voor vernedering in empirisch onderzoek is gelegen in het feit dat onderzoek zich tot nu toe voornamelijk gericht heeft op individualistische theorieën, terwijl dit leidt tot het negeren van bepaalde intergroepsprocessen die juist bij vernedering een belangrijke rol spelen. Individualistische theorieën over vernedering richten zich voornamelijk op het zelf en de al dan niet gewenste ontwikkeling van de persoonlijkheid (Hartling & Luchetta, 1999). Echter, vernedering omvat een veel groter proces, waarbij ook groepsprocessen aandacht dienen te krijgen. Vernedering kan niet adequaat verklaard worden wanneer alleen vanuit een individualistisch perspectief gekeken wordt. Intergroeps perspectieven zien de bron van psychologische problemen gelegen in de afsluiting van groeiende relaties en verbintenissen tussen mensen. Genegeerd worden, vernedering en geweld, sluiten mensen af van sociale interactie en kunnen daardoor verregaande effecten hebben met allerlei negatieve consequenties van dien. Naast interpersoonlijke processen van sociale disconnectie, psychologische en gedragsproblemen, isolatie en het minimaliseren van de eigen mogelijkheden, vormen de daarmee samenhangende intergroeps aspecten een belangrijk perspectief op vernedering (Hartling & luchetta, 1999). Om erachter te komen wat de gevolgen van vernedering voor het welbevinden van mensen betekent, is het van belang uit te zoeken welke oorzaken ten grondslag liggen aan vernedering, welke ervaringen mensen hebben wanneer zij vernederd worden en wat de gevolgen van vernedering zijn. In deze these wordt vernedering gedefinieerd aan de hand van zowel interpersoonlijke als intergroeps aspecten. Vernedering is daarmee een interne ervaring, waarbij het slachtoffer gevoelens heeft van oneerlijke behandeling en degradatie. Naast deze persoonlijke gevoelens, vormt vernedering ook een sociaal proces. In dit geval het verlies van waardigheid, eer en eerlijkheid/gelijkheid (Giacaman et al., 2006). Relaties tussen mensen worden gezien als een centrale behoefte, waarbij de disconnectie ervan als

6 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 6 een psychologisch probleem wordt ervaren. Vernedering kan daarmee leiden tot fysieke en emotionele problemen. 1 Om in deze these een beter beeld van de oorzaken, ervaringen en gevolgen van vernedering te kunnen schetsen, zal gekeken worden naar twee fenomenen waar al meer onderzoek naar gedaan is, namelijk pesten en discriminatie. Vernedering vormt een onderdeel van beide processen (Hartling & luchetta, 1999). Allereerst zal op individueel niveau gekeken worden naar pesten. Wanneer iemand afwijkt van een groep kan dat aanleiding zijn om die persoon te gaan pesten. Dit pesten kan grote gevolgen hebben voor zowel het individu als de mensen om hem heen (Leary, Kowalski, Smith & Phillips, 2001). Ten tweede zal op groepsniveau gekeken worden naar discriminatie. Verschillen tussen groeperingen (het afwijken van een in groep tot een out groep) kunnen leiden tot discriminatie van die groepering (Smith & Mackie, 2000). Uit literatuur blijkt dat vernedering op zowel individueel niveau (in het geval van pesten) als op groepsniveau (in het geval van discriminatie) ervaren kan worden. Oorzaken en gevolgen van vernedering op individueel niveau kunnen wellicht toepasbaar zijn op groepsniveau. De vraagstelling in deze these luidt als volgt: In hoeverre zijn inzichten vanuit inter persoonlijke literatuur over vernedering te vertalen naar inter groeps niveau? Er wordt getracht een antwoord te vinden op de hoofdvraag door twee aspecten van vernedering uit te lichten en te kijken hoe deze zich tot elkaar verhouden (pesten en discriminatie). Wat zijn de overeenkomsten en verschillen in oorzaken, ervaringen en gevolgen? En wat gebeurt er wanneer mensen zich niet meer als individu zien, maar tot een groep gaan rekenen? Oorzaken, ervaringen en gevolgen op individueel niveau zijn veelal onderzocht in de psychologie. Ook is er genoeg bekend over wanneer mensen zich tot een groep gaan rekenen en daarmee ook de ervaringen van de groep zichzelf gaan aantrekken. Wanneer we dit combineren met onderzoek op intergroepsniveau kunnen we wellicht 1 Deze these richt zich expliciet alleen op degene die vernederd wordt en niet op diegene die een ander vernedert. Oorzaken, ervaringen en gevolgen worden dan ook alleen bekeken voor de mensen die het slachtoffer van vernedering zijn.

7 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 7 belangrijke zaken achterhalen waarmee we een beeld van de oorzaken, ervaringen en gevolgen van vernedering kunnen uitlichten. Deze literatuurstudie begint met een uiteenzetting van de oorzaken, ervaringen en gevolgen op individueel niveau, waarbij vernedering bekeken wordt aan de hand van het fenomeen pesten. Vervolgens wordt in hoofdstuk drie de link gelegd van individu naar groep. In hoofdstuk vier komen de oorzaken, ervaringen en gevolgen van discriminatie aan de orde. In hoofdstuk vijf wordt gekeken welke overeenkomsten en verschillen er tussen de oorzaken, ervaringen en gevolgen van pesten en discriminatie gevonden kunnen worden en zal gekeken worden hoe inter persoonlijke literatuur over vernedering te vertalen is naar inter groepsniveau. In onderstaand model is de opbouw kort uiteen gezet. Interpersoonlijk niveau: Oorzaken, ervaringen, gevolgen Pesten Intergroepsniveau: Oorzaken, ervaringen, gevolgen Discriminatie Overeenkomsten en verschillen Vernedering

8 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 8 2. Interpersoonlijke vernedering: pesten Zoals eerder vermeld is het concept vernedering nog maar weinig onderzocht. Over andere processen, waar vernedering een onderdeel van vormt, is wel meer bekend (Hartling & Luchetta, 1999). Om erachter te komen wat de oorzaken, ervaringen en gevolgen van vernedering voor het welbevinden van mensen betekent, zal in dit hoofdstuk gekeken worden naar hoe deze aspecten zich op inter persoonlijk niveau manifesteren. Dit wordt gedaan door een uiteenzetting te geven van hoe zich dit voordoet in het geval van pesten. Om een breed onderwerp als pesten iets meer in te kaderen, zal gekeken worden naar pesten op individueel niveau waarbij groepslidmaatschap niet zozeer van belang is. Ter verduidelijking; in het geval van discriminatie, welke op groepsniveau wordt bekeken, zal dit juist wel van groot belang zijn. Op deze manier wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen vernedering op individueel en op groepsniveau. Pesten is een algemeen bekende en wijdverspreide vorm van geweld, dat voornamelijk voorkomt op scholen en op het werk (Correia & Dalbert, 2008). In deze these wordt pesten gedefinieerd als agressief, negatief en/of vijandig gedrag met als doel de ander schade of pijn te doen, dat zich over een langere periode herhaalt en waarbij er sprake is van een onevenwichtige relatie in macht/kracht tussen de betrokken partijen (Stein, Dukes & Warren, 2007). Pestgedrag kan zowel fysiek als psychologisch in uiting en gevolg zijn. Doordat pesten zich meestal voordoet in de aanwezigheid van anderen, ontstaat er eveneens een publieke vernedering voor het slachtoffer (Leary et al., 2001). 2.1 Oorzaken van pesten. Wanneer wordt iemand het slachtoffer van pestgedrag? De oorzaken hiervoor lopen sterk uiteen. Er blijkt een sterke impact te bestaan tussen kenmerken van het slachtoffer (sociale cognitieve stijlen, sociale competentie) en de groep (individuele groep misfit) op de sociale status van het individu (Schuster, 1996). Wanneer men sociale uitsluiting, vernedering en pesten wil onderzoeken, moeten meerdere aspecten in overweging genomen worden. Het proces bestaat namelijk uit een samenspel tussen karakteristieken van de pester, het slachtoffer, de situatie en de groepen waartoe men behoort. Er zijn bepaalde eigenschappen die mensen bezitten waardoor zij eerder het slachtoffer van pesterijen worden dan anderen, maar dat hoeft niet te betekenen dat iemand die in het bezit is van de juiste eigenschappen

9 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 9 ook daadwerkelijk slachtoffer wordt. Ook kenmerken van de pester tellen mee en daarnaast is het vaak afhankelijk van de situatie of er gepest gaat worden of niet. In deze these wordt alleen aandacht besteedt aan het slachtoffer en welke kenmerken zij bezitten. Uit onderzoek komt een aantal algemene kenmerken van slachtoffers naar voren. Slachtoffers van pesten vinden het moeilijk om vrienden te maken, zijn vaak alleen, vertonen ondergeschikt gedrag, hebben sociale angst en een negatief zelfbeeld (Stein et al., 2007). Ook blijken slachtoffers van pestgedrag gevoeliger te zijn voor eetstoornissen en verslavingen. Kanttekening bij deze kenmerken van slachtoffers is wel dat ze vaak zowel oorzaak als gevolg van het pestgedrag kunnen zijn. Sociale angst kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat iemand weinig vriendschappen legt, een negatief zelfbeeld heeft en daardoor eerder gepest wordt. Maar omgekeerd kan een slachtoffer van pesten juist ook sociale angst en een negatief zelfbeeld ontwikkelen. Hetzelfde geldt voor een verslaving/stoornis, die zowel oorzaak als gevolg van pestgedrag kan zijn. Een vicieuze cirkel is in alle gevallen niet uit te sluiten, omdat oorzaak en gevolg lastig te onderscheiden zijn. Stein en collega s (2007) onderzochten aan de hand van een aantal vragenlijsten de psychosociale gezondheid van slachtoffers van pesten. Uit hun resultaten bleek, dat slachtoffers een lagere psychosociale gezondheid rapporteerden dan gewone jongens (Stein et al., 2007). Ook deze resultaten zijn tweeledig, omdat de lagere psychosociale gezondheid zowel reden als gevolg van pestgedrag kan zijn. Jongens blijken gemiddeld vaker slachtoffer van fysiek pestgedrag te worden dan meisjes (Stein et al., 2007). De reden voor dit verschil kan liggen in het feit dat jongens vaker deelnemen in fysiek pesten, terwijl meisjes vaak op een subtielere wijze pesten (indirect, bijvoorbeeld door negeren). Jongens zijn eveneens vaker de pester dan meisjes, wellicht omdat zij actiever in gewelddadig gedrag deelnemen (Giacaman et al., 2006). Omdat indirect pestgedrag (niet fysiek) moeilijk te achterhalen is, kan dit een vertekend beeld geven. Onderzoek naar vernedering laat namelijk zien dat juist meisjes sterker negatieve gevolgen ondervinden. Zij vertonen meer psychosomatische symptomen als reactie op de stresserende factor. Een oorzaak waarom vrouwen eerder slachtoffer van pestgedrag en vernedering zouden zijn is gelegen in het feit dat zij vaak een ondergeschikte rol innemen ten opzichte van mannen (Hartling & Luchetta, 1999). Als aanvullende determinant van pesten is gebleken dat kinderen met een gemixte achtergrond eerder aangaven slachtoffer van pestgedrag te zijn dan met een enkele etnische

10 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 10 achtergrond (Stein et al., 2007). Een gemixte achtergrond houdt in dat het kind afkomstig is van ouders met een verschillende etniciteit. In geval van etniciteit als oorzaak voor vernedering op groepsniveau is er sprake van discriminatie. In dat geval wordt de gehele groep mensen met een andere etniciteit als homogene outgroep beschouwd en is dat de aanleiding van de discriminatie. Echter, wanneer er sprake is van etniciteit als oorzaak van vernedering op individueel niveau heet dit pesten en worden kinderen binnen hun eigen groep (bijvoorbeeld de schoolklas) gepest. Doordat deze kinderen een andere etnische achtergrond bezitten dan de andere kinderen van de ingroep, worden zij uitgepikt als object van het pestgedrag. Wanneer er dus selectie plaatsvindt op basis van etniciteit van groepen is er sprake van discriminatie (bijvoorbeeld: alle Marokkanen in Nederland), maar wanneer dit gebeurt bij een enkel individu binnen een eigen groep is er sprake van pesten (bijvoorbeeld: één allochtoon in een klas). Een afwijkende etniciteit is dus een determinant voor slachtoffers van pesten, waarbij een gemixte achtergrond een nog sterkere oorzaak vormt. Wanneer iemand afwijkt van een groep kan dat aanleiding zijn om die persoon te gaan buitensluiten. Dit kan grote gevolgen hebben voor zowel het individu als de mensen om hem heen (Leary et al., 2001). Slachtoffers van pestgedrag zijn meer sociaal afgewezen en minder sociaal geaccepteerd door hun leeftijdgenoten. De sociale afwijzing kan overigens beschouwd worden als zowel een oorzaak als gevolg van pesten (Correia & Dalbert, 2008). Het negeren en uitsluiten van bepaalde groepen mensen hoeft niet altijd direct het gevolg te zijn van een bewuste actie en ook niet altijd tot pestgedrag te leiden. Ook door desinteresse in een bepaalde persoon kan deze buiten een groep worden gesloten, zonder dat dit bewust gedaan wordt. Slachtoffers van buitensluiting zijn meestal de mensen die extreem stil en/of excentriek zijn, die ongewenste sociale karakteristieken bezitten of die niet dezelfde interesses bezitten als leeftijdgenoten. Wanneer het buitensluiten van mensen agressievere vormen aan gaat nemen, waarbij de ander ook daadwerkelijk schade wordt toegebracht spreekt men van pesten (Leary et al., 2001). Volgens de Belief in a Just World theorie (BJW) geloven mensen van nature in een eerlijke wereld en zien zij de noodzaak in van eerlijk handelen ten opzichte van anderen (Correia & Dalbert, 2008). De persoonlijke BJW gaat er vanuit dat gebeurtenissen in iemands leven eerlijk zijn en de algemene BJW dat de wereld een eerlijke plek is. Uit onderzoek blijkt, dat hoe sterker iemand de persoonlijke BJW ondersteunt, hoe minder iemand zichzelf

11 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 11 beschrijft als het slachtoffer van pestgedrag, maar ook hoe minder iemand pest en hoe sneller iemand geneigd is een slachtoffer te helpen (Correia & Dalbert, 2008). Wanneer iemand dus sterk gelooft in een eerlijke wereld en de norm erop nahoudt eerlijk te handelen, des te minder snel iemand slachtoffer zal worden van pestgedrag. Een geloof in een eerlijke wereld brengt met zich mee dat je er ook in gelooft dat anderen je eerlijk zullen behandelen. En mede hierdoor voel je je meer betrokken met andere mensen. Je zult in dit geval ook minder snel buiten de groep vallen, omdat je je een gewaardeerd lid van de groep voelt. Een lage BJW kan dus een oorzaak zijn waarom iemand een slachtoffer van pestgedrag wordt, omdat slachtoffers van pesten minder geloven in een eerlijke wereld en vaak weinig sociale aansluiting vinden (Correia & Dalbert, 2008). Kort samengevat zijn de oorzaken van pesten gelegen in een combinatie tussen karakteristieken van de pester, het slachtoffer, de situatie, en de groepen waartoe men behoort. Gender, etniciteit, mate van BJW en een aantal algemene kenmerken vormen belangrijke oorzaken van pesten. 2.2 Ervaringen van pesten Slachtoffers van pesten kunnen vernederend pestgedrag op verschillende manieren ervaren. Doordat het slachtoffer geen sociale aansluiting vindt en buiten een groep valt, voelt men geen betrokkenheid meer. Slachtoffers hebben daardoor vaak een lage eigenwaarde (Stein et al., 2007). Psychosomatische klachten die kunnen worden ervaren zijn; hoofdpijn, darmklachten, gespannenheid, slaapstoornissen. Ook emotionele problemen komen veelvuldig voor; twijfel, woede, schrik, verlies aan zelfvertrouwen (Stein et al., 2007). Slachtoffers voelen zich vaak incompetent, waardeloos en machteloos. Een lage eigenwaarde heeft verregaande gevolgen voor slachtoffers, omdat het een essentiële bijdrage levert aan het leven (Schuster, 1996). Besluiten en keuzes worden gemaakt op basis van hoe iemand zichzelf inschat. De eigenwaarde van mensen is een onomkeerbare consequentie van de bewuste keuzes die mensen maken. Wanneer iemand in deze keuzes wordt tegengewerkt, kan de eigenwaarde dalen. Hieruit blijkt dus een vicieuze cirkel voor slachtoffers van pestgedrag. Een lage eigenwaarde leidt ook tot een verkeerd zelfbeeld. Slachtoffers van pestgedrag denken zeer negatief over zichzelf en kunnen daardoor depressief worden. Ze voelen zich afgewezen en weten niet meer wat ze waard zijn. Mede

12 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 12 hierdoor kan de prestatie van slachtoffers op school of op het werk afnemen en kunnen stoornissen in de uitvoering van het werk ontstaan (Schuster, 1996). In een onderzoek van Leary en collega s (2001) naar schietincidenten op Amerikaanse HighSchools staat een aantal ervaringen beschreven van de daders van deze gebeurtenissen. Het bleek dat in veel gevallen zij zelf slachtoffers van pestgedrag waren geweest (en uiteindelijk ervoor kozen het heft in eigen handen te nemen). Zij waren ernstig depressief, hadden een minderwaardigheidscomplex en ervoeren constante pesterijen. Door de constante afwijzing waren ze op zoek naar respect en het gevoel erbij te horen. De daders bleken een voorliefde voor Satan, Hitler en de Gothic livestyle te hebben, wat daarmee hun gewelddadige gedrag zou kunnen verklaren. Een aantal van de daders ervoer als slachtoffer van het pestgedrag chantage (bijvoorbeeld geld geven in ruil om niet gepest te worden) en sommigen schaamden zich tegenover hun ouders en voelden geen reden meer om voor te leven (Leary et al., 2001). Uiteindelijk namen de daders van de schietincidenten wraak op hun pesters op een extreem gewelddadige manier. De consequenties van pestgedrag waren in geval van de HighSchool schootings buiten proportioneel en toch ook één van de reden waarom de ervaringen van de slachtoffers naar buiten kwamen. Er zijn genoeg gevallen, waarbij de ervaringen van slachtoffers van pestgedrag onbekend blijven. Slachtoffers ervaren vaak een groot aantal problemen die voortduren tot in de volwassenheid; psychosomatische symptomen, chronische depressie, zelfmoord ( neigingen) (Schuster, 1996). Lang niet altijd worden de symptomen herkend en/of de ervaringen van slachtoffers gedeeld met anderen. Mede hierom is het ook lastig ervaringen van pestgedrag te beschrijven. Daarentegen zijn de gevolgen vaak veel duidelijk. Samenvattend ervaren slachtoffers van pestgedrag, door de constante afwijzing, psychosomatische klachten en emotionele problemen. Daarnaast hebben zij vaak een lage eigenwaarde en/of minderwaardigheidscomplex en kan er sprake zijn van wraakgevoelens. 2.3 Gevolgen van pesten Pesten heeft dramatische consequenties voor het slachtoffer, zowel psychologisch, fysiek als sociaal. Door het constante pestgedrag lopen slachtoffers grootte kans depressief te worden, waardoor ze minder goed presteren. Door afnemende prestaties kunnen uiteindelijk banen op het spel staan. Een oorzaak waardoor dit komt, is dat slachtoffers

13 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 13 gebruik maken van verkeerde probleemoplossingstijlen, waardoor ze verkeerde keuzes maken (Cassidy, 2009). Zelfs op latere leeftijd zijn ze moeilijker in staat om hun problemen op een goede manier op te lossen (in zowel relaties als gewone sociale contacten) (Stein et al., 2007). Een nog drastischer gevolg is dat veel slachtoffers met zelfmoordideeën lopen, of dit ook daadwerkelijk tot uitvoer brengen. Het lijkt vaak de enige manier om het pesten te stoppen (Schuster, 1996). In dit geval keert het slachtoffer zich in zichzelf om een oplossing voor het pestgedrag te vinden, maar er zijn ook slachtoffers die zich juist naar buiten keren. Slechte sociale aansluiting, psychologische problemen, alcohol gebruik, depressie, angst, gezondheidsproblemen, aanpassingsstoornissen, ADHD, persoonlijkheidsstoornissen, zijn onder andere gevolgen van pestgedrag (Stein et al., 2007). Deze gevolgen zijn niet alleen groot voor de slachtoffers, ook naaste familie en vrienden hebben te maken met deze gevolgen. Doordat het probleemgedrag zich in sommige gevallen naar buiten manifesteert, lopen de sociale netwerken om het slachtoffer heen een groter risico op schade. Door lage mate van psychosociaal gedrag lopen slachtoffers van pesten een groter risico op delinquent gedrag en wapenbezit (Stein et al., 2007). Dit laatste kan grote gevolgen met zich meebrengen voor andere mensen, zoals op Columbine High School, waar een slachtoffer van pestgedrag zijn medeleerlingen doodschoot (Leary et al, 2001). Er is eigenlijk sprake van een slachtoffer dat het heft in eigen handen neemt en zelf gaat pesten (bullyvictim). Uit onderzoek blijkt dat bully victims de grootste risicogroep is als het om het ontwikkelen van probleemgedrag gaat (Stein et al., 2007). Samengevat blijkt dat de gevolgen van pesten op fysiek, mentaal en sociaal gebied zeer uiteen kunnen lopen. Depressie, afnemende prestaties en sociale isolatie komen veelvuldig voor. Ook de naaste omgeving kan risico s lopen door het eventuele probleemgedrag van het slachtoffer. 2.4 Vernedering op interpersoonlijk niveau: pesten Vernedering op interpersoonlijk niveau is bekeken aan de hand van pesten. Oorzaken waarom iemand slachtoffer wordt van pestgedrag zijn afhankelijk van karakteristieken van de pester, het slachtoffer, de situatie en de groepen waartoe men behoort. Slachtoffers bezitten sociale cognitieve stijlen die niet aansluiten bij leeftijdgenoten. Er ontbreekt vaak sociale competentie, waardoor er een misfit ontstaat tussen het individu en de groep. Het is

14 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 14 opvallend dat jongens vaker slachtoffer van fysiek pestgedrag zijn dan meisjes. Dit is te verklaren door het feit dat jongens eerder deelnemen aan gewelddadig gedrag. Meisjes zijn mede door hun achtergestelde positie ten opzichte van jongens Veel slachtoffers bezitten bepaalde karakteristieken die anders zijn dan leeftijdsgenoten, bijvoorbeeld dik zijn, andere etnische achtergrond, andere kleding en andere ideeën. Vaak vertonen slachtoffers ondergeschikt gedrag en hebben sociale angst en een negatief zelfbeeld. Daarnaast zijn ze gevoeliger voor verslavingen en hebben een lage psychosociale gezondheid. Volgens de Belief in a Just World, zijn kinderen die minder sterk geloven in een eerlijke wereld ook vaker slachtoffer van pestgedrag. Doordat slachtoffers buiten hun sociale leeftijdgroep vallen ervaren zij geen betrokkenheid en hebben een lage eigenwaarde. Ze voelen zich incompetent, waardeloos en machteloos. Het slechte zelfbeeld heeft verregaande consequenties voor de verdere keuzes die slachtoffers in hun leven maken. Door verkeerde probleemoplossingstijlen verlopen deze vaak minder goed. Daarnaast hebben slachtoffers last van psychosomatische klachten en emotionele problemen. Consequenties van pestgedrag zijn tweeledig. Aan de ene kant kan het slachtoffer zich in zichzelf keren en depressief worden, met als uiterste het plegen van zelfmoord. Aan de andere kant kan zich juist problematisch gedrag voordoen, gericht op mensen in de nabije omgeving. Slachtoffers die wraak nemen (bully victims) hebben een grotere kans op delinquent gedrag en vormen een sterke risicogroep. Pesten op zichzelf is een vernederend proces. Een kenmerk van pesten is dat er voor langere tijd vervelend gedrag tegen een bepaalde persoon vertoond wordt, waarbij het slachtoffer psychisch, fysiek en emotioneel leed ervaart. Het gebeurt vaak in het bijzijn van anderen en het slachtoffer voelt zich waardeloos zonder er zelf iets aan te kunnen veranderen. Pesten is, net als vernedering, een proces dat voortdurend is. Vernedering op interpersoonlijk niveau (pesten) onderscheidt zich van ander geweld, door de ongelijke relatie tussen slachtoffer en pester, en de voortdurende herhaling van het pestgedrag (Correia & Dalbert, 2008). Het is nu interessant om te kijken wat er gebeurt wanneer vernedering zich niet meer op interpersoonlijk, maar op groepsniveau gaat uiten. Wanneer ervaren mensen vernedering als individu en wanneer als groep?

15 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau Link interpersoonlijk en intergroepsniveau a person achieves a social identity through self awareness of one s membership in a group, and the emotional and evaluative significance of this membership Tajfel (1978) Om een brug te slaan tussen vernedering op interpersoonlijk en vernedering op intergroepsniveau, is het van belang te achterhalen wanneer mensen, in plaats van als individu, gebeurtenissen juist als groep gaan ervaren. Met andere woorden; wanneer wordt de groepsidentiteit belangrijk? Om dit te doen is het relevant een uiteenzetting te geven van wat individuele identiteit en groeps / sociale identiteit precies inhouden en hoe zij met elkaar verweven zijn. Vervolgens kan gekeken worden naar welke processen een rol spelen bij groepsvorming. 3.1 Persoonlijke v.s sociale identiteit De persoonlijke identiteit refereert naar specifieke kenmerken van het individu, bijvoorbeeld naar intelligentie of extraversie. De sociale identiteit refereert daarentegen naar de groep waartoe het individu zichzelf rekent, bijvoorbeeld Nederlander of student. Alhoewel de twee identiteiten samen het grotere zelfbeeld vormen, lijkt er toch een sterke scheidingslijn tussen de identiteiten te bestaan (Swann, Gómez, Seyle, Morales & Huici, 2009). Terwijl het persoonlijke zelf een eenduidig en constant bewustzijn is van wie je bent, kan de sociale identiteit uit zoveel identiteiten bestaan als groepen waar iemand toe behoort. Welke van de verschillende percepties van het zelf naar voren komt is afhankelijk van welke identiteit op een bepaald moment het meest relevant is (Ellemers, Spears & Doosje, 2002). De sociale identiteit vormt daarmee een samenspel tussen de persoonlijke identiteit en de identiteit die gevormd wordt door de sterkte van de associatie met een bepaalde groep. De Social Identity Theory stelt dat het gevoel van een positieve sociale identiteit gelinkt is aan een positieve zelfwaardering (Tajfel & Turner, 1986). Bedreigingen van de sociale identiteit vormen daarom ook een bedreiging van de persoonlijke identiteit en het zelfbeeld. De schadelijke consequenties voor de sociale identiteit van mensen die buiten een sociale groep vallen zijn enorm hoog. Mensen doen er alles aan om bij een groep te horen en zijn bijzonder gemotiveerd om hun sociale identiteit te beschermen. Zelfs wanneer de kosten hoger dan de baten zijn is men nog geneigd een sterke voorkeur te hebben om bij een groep te horen (Cassidy, 2009).

16 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 16 De persoonlijke identiteit kan verschillen van de sociale identiteit, doordat men in beide gevallen nadruk legt op andere kenmerken, normen en waarden. Groepslidmaatschap wordt over het algemeen gevormd op basis van een overeenstemming in mening en gedragingen, maar dit betekent niet dat de persoonlijke identiteit altijd volledig overeenkomt met de sociale identiteit. Wanneer het groepslidmaatschap niet bijdraagt aan een positieve sociale identiteit, wordt de definitie van het zelf als unieke individu geprefereerd boven de zelfdefinitie als een groepslid (Mackie, Devos, Smith, 2000). Dit betekent dat als juist de sociale identiteit een meerwaarde biedt boven de persoonlijke identiteit, men meer nadruk zal leggen op de sociale identiteit. In dat geval zullen er eerder groepsgebaseerde emoties en gedragingen ontstaan, in plaats van persoonlijke. Of de groepsidentiteit saillant wordt, is ook afhankelijk van situationele factoren. Zo blijkt dat mensen in een onstabiele omgeving eerder geneigd zijn om zich te identificeren met een groep dan in een stabiele omgeving. Wanneer men zich juist in een stabiele omgeving bevindt, is het veel minder nodig om bijvoorbeeld sociale verandering te willen bewerkstelligen middels een groep. De groepsidentiteit komt in dat geval meer op de achtergrond te liggen. Aan de ene kant biedt een groepsidentiteit een bescherming tegen gevaren van buitenaf, terwijl het aan de andere kant ook zorgt voor een polarisering van mensen (Ellemers et al., 2002). Een belangrijke bevinding is dat door de aanwezigheid van andere groepsleden het groepsgevoel toeneemt. Echter, dit gebeurt ook door de aanwezigheid van anderen die niet tot de groep behoren. Dit betekent dat in aanwezigheid van andere mensen men over het algemeen eerder geneigd is een sociale identiteit te ervaren dan wanneer men alleen is (Smith & Mackie, 2000). Een ander aspect, is het gegeven dat leden van een minderheidsgroep geneigd zijn te spreken in termen van hun sociale identiteit, terwijl mensen in een meerderheidsgroep juist eerder hun persoonlijke identiteit benadrukken. Een verklaring hiervoor is, dat mensen in een minderheidsgroep een sterke, krachtige groep willen vormen en meningen en gedragingen vaak grotendeels overeenkomen. In een meerderheidsgroep kan men juist het gevoel hebben te willen opvallen, in plaats van gelijk te zijn aan de massa. In dat geval worden individuele kenmerken opeens veel belangrijker. Relatief kleine groepen hebben de grootste effecten op emoties en gedragingen van groepsleden (Smith & Mackie, 2000).

17 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 17 Om kort samen te vatten, wordt de sociale identiteit gevormd door de persoonlijke identiteit en de identiteit die voortkomt uit associatie met een bepaalde groep. Men zal meer nadruk leggen op de sociale identiteit als deze een meerwaarde biedt boven de persoonlijke identiteit, in een onstabiele omgeving en/of in aanwezigheid van anderen. Leden van minderheidsgroepen spreken eerder in termen van sociale identiteit, terwijl in meerderheidsgroepen juist de persoonlijke identiteit wordt benadrukt. 3.2 In groep v.s. out groep Een groep is een verzameling individuen die zichzelf als lid van dezelfde categorie beschouwen, die dezelfde emotionele betrokkenheid delen in deze categorie en een bepaalde mate van sociale consensus hebben over hun groep en eigen lidmaatschap hierin (Tajfel & Turner, 1986). Alles dat de toegankelijkheid van het groepslidmaatschap makkelijker maakt, zorgt voor een steeds sterker gevoel van gelijkheid tussen groepsleden (bijvoorbeeld; een minderheid zijn, deelnemen in een wedstrijd) (Smith & Mackie, 2000). De gedeelde karakteristieken tussen groepsleden, maken dat we hen meer mogen dan leden die niet bij de groep horen. Aan niet groepsleden (out groep) worden allerlei nadelige kenmerken toegeschreven, terwijl de eigen groep (in groep) juist wordt opgehemeld. Mensen neigen ertoe om leden van de eigen groep voordelen te geven ten opzichte van de out groep. Uit onderzoek blijkt dat we dit niet alleen doen bij mensen die we ook daadwerkelijk kennen en een groep mee vormen, maar ook bij mensen waarmee we in een groep worden samen gezet. De aantrekkingskracht van groepen lijkt daarmee te zitten in de kennis die men heeft over een gedeeld lidmaatschap en niet de daadwerkelijke kennis over individuele groepsleden (Smith & Mackie, 2000). Wanneer mensen zich tot een groep gaan rekenen, ervaren zij automatisch een conflict tussen de normen en waarden van de in groep tegenover de out groep. Ze zien hun eigen groepsleden als onafhankelijke individuen die toevallig dezelfde mening en houding delen. De out groep daarentegen, wordt juist gezien als homogeen, bestaande uit allemaal gelijke leden. De leden van de out groep worden allemaal over één kam geschoren. Dit is op zich niet heel vreemd, omdat leden van de ingroep vaak beter bekend zijn met de diversiteit binnen de eigen groep dan van een out groep (Smith & Mackie, 2000). Als bij leden bekend is dat de in groep een sterkere positie heeft dan de out groep, ontstaan er sterkere haatgevoelens en minachting tegenover de out groep dan wanneer de

18 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 18 in groep als inferieur wordt ervaren. Ook is men bij een sterkere in groep meer geneigd zich tegen een out groep te keren (aanval emoties) dan wanneer men zich als groep minder sterk voelt. Verder voelen mensen zich in een groep sterker en minder angstig, in vergelijking met een bedreigende situatie die individueel wordt aangegaan (Mackie et al., 2000). Bepaalde emotionele ervaringen blijken, in zowel individuele als groepssituaties, tot dezelfde intense emotionele reacties te leiden. Mensen zijn echter bij een negatieve gebeurtenis in een individuele situatie sterker geneigd zichzelf de schuld te geven dan wanneer zij op groepsniveau verantwoordelijk zijn voor een gebeurtenis. Zij voelen zich in het eerste geval persoonlijk verantwoordelijk. Bij negatieve gebeurtenissen binnen een groep kunnen mensen zich veel makkelijker distantiëren (Mussweiler, Gabriel & Bodenhausen, 2000). Dit kan te verklaren zijn uit het feit dat mensen geneigd zijn er alles aan te doen een positief zelfconcept te bewaren. In een groepssituatie is het makkelijker anderen de schuld te geven en een positief zelfbeeld te behouden. Positieve gebeurtenissen worden daarentegen juist wel op het zelf betrokken, omdat deze positieve effecten voor het individu hebben (Mussweiler et al., 2000). Er is sterk bewijs dat intergroeps emoties ervaren kunnen worden, zowel wanneer acties en gebeurtenissen een direct effect op het individu hebben, dan wel wanneer het individu niet direct bij de gebeurtenis betrokken is. Met andere woorden; individuen kunnen emoties ervaren, zelfs als deze niet direct een situatie betreffen die het individu persoonlijk aangaat. Deze theorie heet de Appraisal theory of emotions (Mackie et al., 2000). Ook gebeurtenissen die de groep aangaan kunnen van invloed zijn op de emotionele reactie van het individu. Omdat het zelfbeeld van mensen uit zowel een persoonlijke als een sociale identiteit bestaat, kunnen mensen emotioneel reageren op zaken die de groep aangaan in plaats van het individu, vanwege een gedeeld lidmaatschap (Smith & Mackie, 2000). Samenvattend, ontstaat groepsvorming door het clusteren van mensen. Hoe toegankelijker het groepslidmaatschap, hoe sterker het gevoel van gelijkheid tussen groepsleden. Aan de out groep worden allerlei nadelige kenmerken toegeschreven, terwijl de in groep juist als zeer positief beschouwd wordt. Intergroepsemoties spelen een belangrijke rol. Mensen distantiëren zich gemakkelijk van negatieve gebeurtenissen binnen een groep, terwijl positieve gebeurtenissen juist wel op het zelf worden betrokken.

19 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau Interpersoonlijk v.s. intergroepsniveau In dit hoofdstuk is getracht een antwoord te vinden op de vraag wanneer mensen dingen als een groep gaan ervaren in plaats van als individu. Dit blijkt niet zo duidelijk van elkaar te scheiden te zijn. Omdat de sociale identiteit een deel van het zelfconcept en persoonlijke identiteit is, vormen bedreigingen ervan een directe consequentie voor het zelfbeeld. Men is dan ook geneigd er alles aan te doen het sociale zelf te beschermen. Wanneer het groepslidmaatschap een bijdrage levert aan een positieve sociale identiteit zal het groepslidmaatschap geprefereerd worden boven het individuele zelf. Wanneer dit niet het geval is, zal men zich juist distantiëren van de groepservaring. Echter, de nadruk op de groepsidentiteit is ook afhankelijk van situationele factoren. In een onstabiele omgeving zijn mensen eerder geneigd om bescherming van de groep te zoeken als het om de eigen identiteit gaat. Daarnaast zijn mensen in het algemeen sowieso geneigd om in het bijzijn van anderen eerder te spreken over een groeps dan een individuele identiteit. Dit betekent dat ervaringen over het algemeen vaak als groep worden ervaren. Wanneer mensen echter het idee hebben op te gaan in de massa (in geval van een meerderheidsgroepering) benadrukken ze liever de individuele karakteristieken. Of iemand iets als groep of als individu ervaart is dus afhankelijk van het groepslidmaatschap dat saillant is op het moment van de ervaring. Mensen voelen zich lid van een groep, wanneer normen, waarden en emoties tussen de leden grotendeels overeenkomen. De toegankelijkheid van bepaalde kenmerken en de kennis over het lidmaatschap maakt dat groepsleden zich meer betrokken voelen. Niet leden die buiten de groep vallen lopen het risico gestigmatiseerd te worden. Het blijkt dat hoe sterker/machtiger de ingroep in verhouding tot andere groepen, hoe extremer men zich tegen een out groep keert. Mensen van de in groep ervaren hun eigen ideeën als de juiste en mensen die niet tot de groep behoren hebben dus ook automatisch andere, minder goede ideeën. In de strijd tegen de out groep voelen mensen van de ingroep zich beschermd door de groep. Men heeft minder het gevoel persoonlijk verantwoordelijk te zijn voor gebeurtenissen. Als groep sta je sterker en je kunt je makkelijker emotioneel distantiëren wanneer er zich een negatieve gebeurtenis voordoet. Op die manier kun je je zelfbeeld beschermen en via je groepslidmaatschap wel profiteren van de positieve gebeurtenissen. Of iemand iets als individu of als groep ervaart is afhankelijk van de consequenties die het

20 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 20 voor het zelfbeeld met zich meebrengt, de situatie, en de grootte van en verbondenheid met de groep waartoe iemand behoort. Natuurlijk liggen veel zaken in de echte wereld complexer, omdat daar veel verschillende interacties plaatsvinden. Maar uit de literatuur komen wel specifieke punten naar voren waaruit blijkt welke identiteit op welk moment van belang is. De sociale identiteit blijkt te bestaan uit de persoonlijke identiteit en de identiteit die voortkomt uit verbinding met een bepaalde groep. De aanwezigheid van anderen maakt mensen veel bewuster van hun groepsidentiteit. Voornamelijk wanneer de sociale identiteit een meerwaarde vormt ten opzichte van de persoonlijke identiteit zal hier de voorkeur aan worden gegeven. Mensen voelen zich sterker in een groep. De intergroepssituatie speelt in dit geval een belangrijke rol (inferioriteit, macht), omdat dat mede de identiteit van mensen bepaalt. Daarnaast zijn mensen in een instabiele omgeving meer geneigd nadruk te leggen op de groep in plaats van de individuele identiteit. In een instabiele situatie kan de groep namelijk voor steun zorgen. Ook vormt de relatieve groepsgrootte een belangrijk aspect als het gaat om individuele of groepsidentiteit. Zo blijken leden van minderheidsgroepen eerder in termen van sociale identiteit te spreken, terwijl leden van meerderheidsgroepen juist de persoonlijke identiteit willen benadrukken. In het eerste geval zullen daarom eerder intergroepsemoties en gedragingen ontstaan, waarbij groepsaspecten en verschillen tussen groepen benadrukt worden. Hoe oorzaken, ervaringen en gevolgen van vernedering zich op interpersoonlijk niveau voordoen hebben we in het vorige hoofdstuk bekeken aan de hand van pesten. In dit hoofdstuk is vervolgens duidelijk geworden wanneer mensen gebeurtenissen als groep gaan ervaren in plaats van als individu. Om een nog duidelijk beeld te krijgen, wordt in het volgende hoofdstuk gekeken hoe vernedering zich voordoet op intergroepsniveau. Dit wordt gedaan door een beschrijving te geven van de oorzaken, ervaringen en gevolgen van discriminatie.

21 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau Intergroeps vernedering: Discriminatie Om erachter te komen wat de oorzaken, ervaringen en gevolgen van vernedering voor het welbevinden van mensen betekent zal in dit hoofdstuk gekeken worden naar hoe deze aspecten zich op intergroepsniveau manifesteren. Dit wordt gedaan door een uiteenzetting te geven van hoe zich dit voordoet in het geval van discriminatie. Discriminatie is het positieve of negatieve gedrag tegen een sociale groep en haar leden. Natuurlijk denkt men bij discriminatie vaak aan het negatieve gedrag tegen een specifieke groep, maar dit gaat onomstotelijk samen met een positieve discriminatie in het voordeel van anderen. Discriminatie komt over het algemeen voort uit vooroordelen; de positieve of negatieve evaluatie van groeperingen. Er zijn meerdere vormen van discriminatie (etnisch, economisch etc.) die algemeen bekend zijn en overal ter wereld voorkomen (Smith & Mackie, 2000). Onderscheidingen tussen mensen op basis van een directe individuele oorzaak is een kenmerk van pesten. Discriminatie daarentegen is gedrag dat het gevolg is van onderscheidingen op basis van een groepslidmaatschap, waarbij het gedrag door leden van de groep in geen geval gebaseerd hoeft te zijn op individuele betrokkenheid. Discriminatie duidt er op dat in plaats van een individu een hele groep negatieve aandacht krijgt. Juist het groepslidmaatschap maakt dat er gediscrimineerd wordt. 4.1 Oorzaken van discriminatie. Discriminatie is het gedrag ten opzichte van een bepaalde groep, wat meestal voortkomt uit de mening die iemand heeft. Deze mening kan bestaan uit vooroordelen en stereotypen, en beïnvloedt daarmee het uiteindelijke gedrag. Over het algemeen worden stereotypen aangeleerd door omgang met anderen. Al op zeer jonge leeftijd kunnen kinderen tijdens hun opvoeding met negatieve stereotyperingen over bepaalde groepen te maken krijgen. Ouders brengen ideeën die zij hebben over anderen over op hun kind. Maar ook via docenten en leeftijdgenoten ontdekken kinderen de eerste verschillen tussen groepen. Al vroeg in de jeugd leren kinderen zich aan een bepaalde norm te houden en ook dat afwijken van deze sociale norm verkeerd is. Wanneer het kind in aanraking komt met de sociale normen van andere groeperingen kan het deze als onjuist zien en daardoor een negatief beeld over de

22 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau 22 groep ontwikkelen. Ook speelt de media een grote rol in het overbrengen van de sociale norm en daarmee stereotypering van andere groeperingen (Smith & Mackie, 2000). Discriminatie ontstaat tevens door een ongelijke verdeling van macht, rijkdom en welzijn. Mensen worden onderverdeeld op basis van hun groepslidmaatschap en daaraan worden bepaalde kenmerken verbonden. Vanuit de sociale identiteit theorie is te begrijpen dat mensen de wereld proberen te structureren. Om te voldoen aan de behoefte van een positieve sociale identiteit, worden bepaalde groeperingen die niet positief bijdragen aan dit zelfbeeld buitengesloten (Tajfel & Turner, 1986). Op deze manier ontstaan er meerderheidsen minderheidsgroeperingen die elkaar als bedreiging kunnen beschouwen. Zoals in voorgaand hoofdstuk al benoemd zijn mensen geneigd de ingroep positiever te beoordelen dan de outgroep. Wanneer dit extreme vormen aan gaat nemen, ontstaat er ook daadwerkelijke vernedering van de andere groep (Scheepers & Ellemers, 2005). Op basis van vooroordelen alleen kan discriminatie niet verklaard worden (Mackie et al., 2000). Bepaalde intergroepsemoties leiden tot verschillend intergroepsgedrag, doordat gebeurtenissen op verschillende manieren ervaren worden. Zo blijkt het afhankelijk van de outgroep te zijn of er bepaalde offensieve of defensieve emoties ontstaan binnen een ingroep. Offensieve reacties bestaan uit vechtreacties, terwijl defensieve reacties bestaan uit het verlangen zich terug te trekken. Wanneer een ingroep woede ervaart, is de reactie offensief, terwijl dit bij angst juist defensief zal zijn. De reactie die ontstaat, is afhankelijk van de macht, kracht en controle die een groep heeft. Als een groep zich sterk voelt en de middelen heeft om in actie te komen zal een offensieve reactie eerder ontstaan dan wanneer dit niet het geval is. De mate van discriminatie, hoe zich dit uit en wat de consequenties zijn is dus grotendeels afhankelijk van welke emoties de outgroep oproept en hoe sterk de ingroep zich voelt (Mackie et al., 2000). Oorzaken van discriminatie samengevat, zijn gelegen in de stereotypen en sociale normen die iemand van jongs af aan aanleert en waarop gedrag vaak gebaseerd is. Door een ongelijke verdeling van macht, rijkdom en welzijn structuren mensen de samenleving, waardoor discriminatie tussen groepen ontstaat. Afhankelijk van de macht van groepen kan een outgroep bepaalde offensieve of defensieve emoties en reacties oproepen binnen een ingroep.

23 Vernedering op interpersoonlijk en intergroepsniveau Ervaringen van discriminatie. In alle samenlevingen bestaan sociale categorieën, die een organisatie proberen aan te brengen in sociale relaties. Dit zijn vaak status gerelateerde categorieën. Mensen die tot een hogere sociale categorie behoren, worden wijdverspreid ervaren als meer sociaal waardig dan mensen die in een lagere categorie vallen. De mensen die tot een lagere statuscategorie behoren, lopen eerder het risico blootgesteld te worden aan negatieve stereotypen, vooroordelen en discriminatie. Het gevoel hebben dat iemand een slachtoffer van discriminatie is, heeft belangrijke gevolgen voor het zelfbeeld en het psychologisch welbevinden, investeringen in het leven, groepsidentificatie, interpersoonlijke relaties en intergroeps vriendelijkheid. Hoe sterker iemand een bepaalde ideologie aanhangt of hoort bij een bepaalde categorie, hoe sterker de vernederende gevoelens zijn wanneer de groep benadeeld wordt. Bij discriminatie wordt iemand namelijk in zijn/haar essentie geraakt (Major, Gramzow, McCoy, Levin, Schmader, & Sidanius, 2002). Hoe heftig er gediscrimineerd wordt is vaak afhankelijk van de mate van overeenstemming over een controversieel sociaal probleem. In en outgroep kunnen lijnrecht tegenover elkaar staan en niet begrijpen waarom de ander een bepaald standpunt heeft. Vaak liggen de onderwerpen erg gevoelig en zijn mensen al van jongs af aan opgevoed met een idee van goed of fout betreffende het probleemonderwerp. Men voelt zich bedreigd, omdat het standpunt van de andere partij niet overeenkomt met de eigen groep. Onbegrip voor de outgroep kan gevoelige reacties teweeg brengen (Mackie et al., 2000). Discriminatie kan zich ook op een ander vlak voordoen, bijvoorbeeld via discriminatie van vrouwen en etnische minderheden. Door de achterstelling ten opzichte van niet gediscrimineerde groepen loopt men tegen de lamp en kunnen doelen minder goed bereikt worden. Zo is er bijvoorbeeld nog steeds een overgrote blanke, mannelijke meerderheid die belangrijke topposities vervult, tot grote frustratie van de achtergestelde groepen. Ook economische uitbuiting zorgt voor een gevoel van minderwaardigheid. Een outgroep heeft constant het gevoel dat de andere groep meer collectieve steun geniet dan de eigen groep. Dit wekt gevoelens van onrechtvaardigheid op (Mackie et al., 2000). Naast bedreiging en frustratie ervaren groepen die gediscrimineerd worden ook dat ze neergezet worden als zondebok. Vooroordelen over groepen kunnen volledig onjuist zijn, maar blijven bestaan omdat ze gevoed worden door de heersende ideeën binnen de oppositie. Deze zijn moeilijk te veranderen, temeer omdat groepen weinig dingen van elkaar