HIERONYMUS COCK. De renaissance in prent. wandelgids

Transcriptie

1 I. HIERONYMUS COCK De renaissance in prent wandelgids

2 I. HET UITGEVERSHUIS IN DE VIER WINDEN ( ) Op 11 januari 1549 verkreeg Hieronymus Cock (1517/ ) voor het eerst de toestemming om prenten te drukken en uit te geven. Amper twee jaar eerder was de jonge schilder in het huwelijk getreden met Volcxken Diericx (ca ), een vrouw die een belangrijke rol heeft gespeeld in het bedrijf. Na de dood van haar man in 1570 zette ze de onderneming nog drie decennia lang voort. In de Vier Winden legde zich toe op diepdruktechnieken als de gravure en de ets. Het echtpaar Cock had het goede moment en de goede plaats uitgekozen om met deze onderneming te beginnen. Antwerpen was op dat ogenblik de grootste en rijkste handelsstad van Noordwest-Europa. Naast een ruime lokale vraag was er ook een internationale afzetmarkt voorhanden. Omdat de stad artistiek talent aantrok, was er geen schaarste aan goede ontwerpen, noch aan graveurs of etsers om die in prent om te zetten. De zeldzame combinatie van artistiek gevoel en commercieel inzicht hebben ertoe geleid dat de nieuwe uitgeverij zich in amper twee decennia zou ontwikkelen tot één van de belangrijkste van Europa. 3. naar Hans Vredeman de Vries IMAGINAIR GEZICHT OP EEN STRAAT MET HET HUIS IN DE VIER WINDEN Op deze prent, de eerste uit een reeks met perspectiefgezichten, zien we Cock poseren in de deuropening van het huis In de Vier Winden, dat is aangegeven door een uithangbord met in vier windstreken blazende puttohoofdjes en daarboven het opschrift IIII vens (Quatre Vents). In de winkel zien we Cocks echtgenote Volcxken Diericx achter de toonbank staan voor muurplanken waarop de prenten in pakken liggen opgestapeld. De rijk geornamenteerde architectuur is ontsproten aan de fantasie van Hans Vredeman de Vries, maar berust ten dele op de werkelijkheid. In 1560 was het huis In de Vier Winden inderdaad gelegen op een hoek bij de nieuwe beurs in Antwerpen. Later verhuisde de zaak naar een hoekpand in de Arenbergstraat. Het huis van Cock en Diericx was niet het enige verkooppunt. Via een uitgebreid netwerk van tussenhandelaren bereikten de prenten van Cock alle uithoeken van de toen bekende wereld. I.

3 5. Johannes Wierix Portret van Hieronymus Cock Dit gegraveerde portret is het enige beeld dat we hebben van het uiterlijk van Hieronymus Cock. De beeltenis werd in 1572 postuum gepubliceerd door zijn weduwe. De gravure is opgenomen aan het einde van een reeks portretten van Nederlandse schilders. Cock zelf nam al voor 1565 het initiatief tot de uitgave van deze reeks, die bij zijn dood onvoltooid bleef. De schedel in de hand van Hieronymus Cock is mogelijk een toespeling op zijn naamheilige die vaak op een gelijkaardige manier wordt afgebeeld. Het motief komt regelmatig voor in 16 de -eeuwse portretten en is hier als een memento mori op te vatten. Het wil de beschouwer herinneren aan de sterfelijkheid van ieder mens en de vluchtigheid van het aardse bestaan. 6. Johannes Wierix Portret van Volcxken Diericx Als echtgenote van Hieronymus Cock stond Volcxken Diericx mee aan de wieg van de uitgeverij In de Vier Winden. Dat zij naast Cock een grote rol heeft gespeeld in de uitbouw van het bedrijf staat vast. Als een volleerde zakenvrouw wist zij na de dood van Cock in 1570 nog dertig jaar lang het bedrijf doorheen woelige politieke en economische tijden te loodsen. Ze overleed in Antwerpen in december Dit portret toont de weduwe van Cock in 1579 nadat zij was hertrouwd met Lambert Bottin. Het echtpaar Cock-Diericx bleef kinderloos. Het rijke uitgeversfonds dat bij Volcxkens dood in totaal 1607 koperen drukplaten bevatte werd verkocht en raakte verdeeld. Andere belangrijke prentuitgevers uit Antwerpen, Amsterdam en Parijs kochten grote aantallen platen op die zij tot ver in de 17 de eeuw zouden blijven herdrukken. I.

4 1. Hieronymus Cock Gezicht op Antwerpen in vogelvlucht vanuit het oosten 1557, ets, de waterlopen blauw ingekleurd Kaarten en Plannen 2. Melchisedech van Hooren Drie gezichten op Antwerpen 1557, ets en gravure 3. naar Hans Vredeman de Vries Imaginair gezicht op een straat met het huis In de Vier Winden uit de reeks Scenographiae sive perspectivae 1560, ets en gravure, uit een reeks van twintig 4a. Toegeschreven aan Pieter van der Heyden naar Benedictus Battini Rebus op Hovt die Cock in Eeren uit de reeks Rolwerkcompartimenten van Battini 1553, gravure, uit een reeks van achtentwintig 4b. Pieter van der Heyden naar Jacques Floris Drie cartouches met rebus, monogram en deviezen van Hieronymus Cock en Volcxken Diericx uit de reeks Compartimentorum quod vocant multiplex genus 1566, gravure, uit een reeks van zeventien 5. Johannes Wierix Portret van Hieronymus Cock uit de reeks Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris Effigies gravure, uit een reeks van drieëntwintig platen 6. Johannes Wierix Portret van Volcxken Diericx weduwe van Hieronymus Cock en echtgenote van Lambert Bottin 1579, gravure Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt 7. Toegeschreven aan Johannes Wierix naar Martin Schongauer De gekruisigde Christus tussen Maria en Johannes [7a] Gegraveerde drukplaat oorspronkelijk uitgegeven door Hieronymus Cock 1563 Gent, Bisschoppelijk Sint-Paulusseminarie [7b] Afdruk van de eerste staat met het uitgeversadres van Hieronymus Cock 1563 Bibliotheek van I.

5 II. DE RUÏNES VAN ROME EN DE INTERESSE VOOR DE OUDHEID Door de prenten van Cock waren voor het eerst accurate weergaven van de Romeinse monumenten voor een breed Europees publiek beschikbaar. Anders dan Italiaanse prentmakers en uitgevers koos Cock er voor om alle sporen van verval te tonen. Naast kennis en kijkgenot verschaften deze prenten ook modellen aan kunstenaars die er bijvoorbeeld de achtergronden van hun schilderijen mee konden stofferen. Bij In de Vier Winden rolden ook prenten naar beeldhouwwerken uit de oudheid van de persen. Tekenen naar antieke sculptuur was een vast onderdeel van de kunstenaarsopleiding geworden en er bestond een grote vraag naar modellen. De erfenis van het oude Rome voedde ook de wetenschappelijke belangstelling van geleerden en humanisten. Door de steun van rijke en machtige mecenassen en verzamelaars werden hun bevindingen in woord en beeld beschikbaar gemaakt voor een select maar internationaal publiek van liefhebbers. 9. Hieronymus Cock PRAECIPVA ALIQVOT ROMANAE ANTIQVITATIS RVINARVM MONIMENTA VIVIS PROSPECTIBVS Ruïnes van de Romeinse oudheid In Rome waren de overblijfselen van de klassieke oudheid nog het meest tastbaar aanwezig. Kunstenaars die de eeuwige stad en haar omgeving bezochten, maakten tekeningen van gehele complexen en architectonische details. In tegenstelling tot andere prentmakers geeft Cock de ruïnes weer in hun landschappelijke omgeving. In een aantal gevallen kunnen de gebouwen niet geïdentificeerd worden en door de aanwezigheid van verkeerde titels dringt zich de vraag op of Cock die gebouwen wel ter plaatse heeft getekend. Mogelijk heeft hij in Antwerpen voorbereidende tekeningen gemaakt op basis van wat andere kunstenaars hem, terug uit Rome, aanboden. Een van hen zou Maarten van Heemskerck kunnen zijn geweest. Hij heeft tal van tekeningen van ruïnes gemaakt en Cock had intensief contact met hem. II.

6 11b. Onbekende graveur naar Maarten van Heemskerck Beeldentuin van het Palazzo della Valle in Rome Kardinaal Andrea della Valle ( ) bracht een indrukwekkende verzameling antieke sculpturen bijeen die hij liet opstellen in een speciaal daarvoor ontworpen beeldentuin. Maarten van Heemskerck, die van 1532 tot 1537 in Rome verbleef, tekende de collectie vermoedelijk nog tijdens het leven van de kardinaal. De tekening en de pas vele jaren later in opdracht van Cock vervaardigde prent bieden een uniek beeld van de uitzonderlijke collectie die later verspreid zou raken. Deze documenten getuigen van de levendige interesse in de sculptuur van de oudheid, die vanaf de late 15 de eeuw intensief werd verzameld. Ook Antoine Perrenot de Granvelle ( ), de rijke en machtige mecenas van Cock, verzamelde antieke beelden en voorwerpen. Het was wellicht op zijn aansturen dat Cock zich in zijn beginjaren sterk toespitste op uitgaven waarin het antieke erfgoed en het daarop geënte schoonheidsideaal van de Italiaanse renaissance uitgebreid aan bod komt. 19. naar Sebastiaan van Noyen De Thermen van Diocletianus Dit monumentale werk is de eerste geïllustreerde monografie over een historisch gebouw die ooit werd uitgegeven. Alle prenten zijn voorzien van maataanduidingen. De reeks wordt voorafgegaan door twee bladen in boekdruk met een korte geschiedenis van de Thermen van Diocletianus in het Latijn. Aan het einde is een lofdicht opgenomen op Antoine Perrenot de Granvelle ( ), aan wie Cock de publicatie heeft opgedragen. Met uitzondering van deze drie bladen zijn de andere prenten in vijf groepen opgesteld, die steeds een titel hebben die over verschillende bladen doorloopt. Het resultaat is verrassend, omdat bij het uitvouwen van de vijf groepen van gemonteerde prenten er een overweldigend beeld ontstaat van dit monumentale gebouwencomplex. De meeste exemplaren van de Thermae Diocletiani zijn gemonteerd op de hier beschreven manier en bewaard in boekbanden. II.

7 9. Hieronymus Cock Praecipva Aliqvot Romanae Antiquitatis Ruinarum Monimenta Vivis Prospectibus Ruïnes van de Romeinse oudheid 1551, geëtste titelplaat en elf etsen uit een reeks van vierentwintig platen voorafgegaan door een dedicatie aan Antoine Perrenot de Granvelle in typografische druk [9.1] Titelplaat [9.2] Gezicht op het Colosseum met de Palatijn op de achtergrond [9.3] Ruïnes op de Palatijn met het Septizonium [9.4] Ruïnes op de Palatijn met een panoramisch landschap [9.5] Ruïnes op de Palatijn met in de verte de Thermen van Caracalla [9.6] Ruïnes van de Basilica van Constantijn op het Forum Romanum [9.7] De tempel van Augustus en Faustina, de tempel van Divus Romulus en de Basilica van Constantijn [9.8] Ruïnes van het Septizonium en het Colosseum [9.9] Ruïnes van de Thermen van Diocletianus [9.10] Ruïnes van de Thermen van Caracalla [9.11] Gezicht op het Forum Romanum van aan de voet van de Capitolijnse heuvel [9.12] Gezicht op de Ponte dei Quattro Capi en het Tibereiland 10. Toegeschreven aan Hieronymus Cock Drie voorbereidende tekeningen voor platen uit de reeks Ruïnes van de Romeinse oudheid : Praecipva Aliqvot Romanae Antiquitatis Ruinarum Monimenta Vivis Prospectibus Edinburgh, The Scottish National Gallery [10.1] Ruïne van het Colosseum: een overwelfde gang pen en zwarte inkt, recto en verso vertonen sporen van zwarting, doorgegriffeld verso, omtreklijn in pen en bruine inkt [10.2] Ruïne van het Colosseum, deels onder water pen en zwarte inkt, omtreklijn in pen en bruine inkt, recto en verso sporen van zwart krijt [10.3] Ruïne van het Colosseum pen en zwarte inkt, recto sporen van zwarting 11b. Onbekende graveur naar Maarten van Heemskerck Beeldentuin van het Palazzo della Valle in Rome 1553, gravure Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet 12. Johannes en Lucas van Doetecum naar een anonieme tekenaar OPERVM ANTIQVORVM ROMANORVM Het Kleine ruïneboek 1562, titelplaat en twee platen uit een reeks van twintig ongenummerde prenten, ets en gravure [12.1] Titelblad [12.2] Ruïnes van het antieke theater van Bordeaux [12.3] Het Kapitool in Rome II.

8 13. naar Maarten van Heemskerck Stierengevecht in de ruïnes van een amfitheater ets 14. Anoniem Romeinse beker met deksel gevonden in Atrecht uit de verzameling van bisschop Antoine Perrenot de Granvelle gravure 15a. Anonieme graveur naar Lambert Lombard (?) Vrouwelijke antieke standbeelden negen gravures uit een reeks van tien 15b. Anonieme graveur naar Lambert Lombard (?) Roma triomfante uit de Casa Sassi in Rome gravure 16. Anonieme etser naar Maarten van Heemskerck Het hoofd van Laocoön ets 17. Graveur uit de omgeving van Lambert Suavius naar Lambert Lombard Fries met antieke offerceremonie gravure, gedrukt van twee platen 18a. Lambert Lombard Het offer aan Priapus 1540, tekening in pen en bruine inkt, grijs gewassen, doorgegriffeld, opgeplakt Oxford, Ashmolean Museum 18b. Toegeschreven aan Pieter van der Heyden naar Lambert Lombard Het offer aan Priapus 1553, gravure 19. naar Sebastiaan van Noyen De Thermen van Diocletianus 1558, twee bladen in boekdruk en 27 prenten zoals gebruikelijk aan elkaar gekleefd in zes groepen, ets en hoogdruk, hier gemonteerd op linnen Londen, Royal Academy of Arts II.

9 III. ITALIË AAN DE SCHELDE In de 16 de eeuw werden, ver van de plaats van oorsprong, prenten gemaakt naar de grote meesters van de Italiaanse renaissance. Men kopieerde volop naar bestaande Italiaanse grafiek en bracht tekeningen mee naar het Noorden om ze hier in het koper te snijden. Al van bij het begin speelden Hieronymus Cock en Volcxken Diericx een belangrijke rol in de artistieke uitwisseling tussen Italië en de Nederlanden. In 1550 haalden zij Giorgio Ghisi ( ) naar Antwerpen. Met zijn gevarieerde arceerpatronen en zijn vermogen om ruimtelijkheid te suggereren zou hij een omwenteling teweegbrengen onder de graveurs ter plaatse. Naast monumentale fresco s van Rafaël ( ) bracht hij voor In de Vier Winden ook werk van Agnolo Bronzino ( ) en Giovanni Battista Bertani (ca ) in prent. De nieuwsgierigheid bij liefhebbers naar de laatste ontwikkelingen in de Italiaanse kunst werd ermee bevredigd. Kunstenaars die zich in een moderne beeldtaal wilden uiten, kregen voorbeelden aangereikt waardoor ze zich lieten inspireren. 20. Giorgio Ghisi naar Rafaël De school van Athene Het effect van het uitbrengen van deze prent in Antwerpen in 1550 is nauwelijks te overschatten. Plotseling was een van de meest tot de verbeelding sprekende fresco s van Rafaël in het Vaticaan beschikbaar voor liefhebbers en vooral voor kunstenaars, die tevoren waren aangewezen op een Romereis om er kennis van te nemen. Met de uitgave van dergelijke prenten leverde Cock een belangrijke bijdrage aan de verspreiding van de Italiaanse renaissance over heel Europa. Het is de eerste van vijf monumentale gravures die de Italiaanse graveur Giorgio Ghisi in Antwerpen voor Cock zou maken. Het meesterlijke graveerwerk geeft met zijn rijke spel van arceringeren het volume van Rafaëls monumentale figuren bijzonder raak weer. Er zijn diverse afwijkingen ten opzichte van Rafaëls schildering. De figuren zijn meer van nabij te zien, de architectuur is van secundair belang. Het cassetteplafond ontbreekt en de halfronde top is aan een rechthoekig formaat aangepast. III.

10 School van Athene van Rafaël De School van Athene is een monumentaal fresco (ca. 5 x 7,7 m) van Rafaël uit , waarop alle grote wetenschappers uit de klassieke oudheid staan afgebeeld. Het werk toont niet alleen de zoektocht naar de hoogste vorm van waarheid, uitgebeeld door belangrijke filosofen als Plato, Socrates en Aristoteles, maar vormt ook het bewijs van een heropleving van de klassieke oudheid, later gevat onder de term renaissance. Op de prent liet Cock links onderaan een tekst toevoegen uit de Handelingen van de Apostelen over het bezoek van Paulus aan Athene, waar de Apostel predikte en met Griekse filosofen in discussie trad. Deze tekst reikt de beschouwer een nieuwe religieus getinte interpretatie van de voorstelling aan, die echter niets te maken heeft met de oorspronkelijke betekenis van het fresco. 23. Giorgio Ghisi naar Agnolo Bronzino de Aanbidding van de herders Deze monumentale aanbidding van het Christuskind door de herders heeft Giorgio Ghisi kort na het ontstaan van het schilderij van Agnolo Bronzino op zo goed als ware grootte in prent gebracht, zij het in spiegelbeeld. De prent volgt zeer nauwgezet het origineel, hoewel Ghisi belangrijke veranderingen heeft aangebracht aan de achtergrond en de lucht. De toevoeging van de omwalde stad, die de suggestie van Bethlehem oproept, en het bosrijk landschap is een prachtig staaltje van de versmelting van de Noordelijke landschapskunst met de Italiaanse traditie. De gravure moet over het hele continent een aanzienlijke invloed uitgeoefend hebben. Het privilege van zes jaar waarmee de prent beschermd was, heeft niet verhinderd dat er nadien kopieën zijn gemaakt. Ze werd ook in andere media als voorbeeld gebruikt, onder andere in Frankrijk - voor een tafereel in op koper uit de omgeving van Jean de Court (actief ca ). III.

11 20. Giorgio Ghisi 23. Giorgio Ghisi 26. Philips Galle 29a. Cornelis Cort naar Rafaël naar Agnolo naar Luca Penni naar Francesco De school van Athene 1550, gravure, gedrukt van twee platen Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet 21. Giorgio Ghisi naar Rafaël Het dispuut over de eucharistie 1552, gravure, gedrukt van twee platen 22. Giorgio Ghisi naar Giovanni Battista Bertani Het oordeel van Paris 1555, gravure Bronzino De Aanbidding van de herders 1553, gravure, gedrukt van twee platen 24. Anonieme graveur naar Agnolo Bronzino De doortocht van de Rode Zee en de aanwijzing van Jozua gravure 25. Philips Galle naar Giulio Romano (?) Apollo en Diana doden de kinderen van Niobe 1557, gravure Vechtende gladiatoren 1562, gravure 27. Cornelis Cort naar Giulio Romano De drie schikgodinnen 1561, gravure 28. anonieme graveur naar Giorgio Vasari Zes Italiaanse schrijvers gravure Primaticcio Jupiter omringd door de goden van de Olympus ca. 1565, gravure Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet III.

12 IV. HIERONYMUS COCK EN DE ITALIANISANTEN Van bij het begin produceerde het huis In de Vier Winden prenten naar ontwerpen van kunstenaars uit het Noorden die sterk beïnvloed waren door hun verblijf in Italië. Maarten van Heemskerck ( ) in Haarlem, Lambert Lombard ( ) in Luik, en Frans Floris ( ) in Antwerpen hadden al pogingen ondernomen om hun werk in prent te verspreiden. Lombard gaf de prentkunst zelfs bewust een plaats in het vernieuwende kunstonderricht en leidde ook graveurs op. Vanaf de vroege jaren 1550 vonden Heemskerck, Lombard, Floris en anderen in Cock de geschikte coördinator en financier om op veel grotere schaal prenten te produceren en internationaal te verspreiden. Deze kunstenaars wilden zich in hun werk meten met de kunst van de oudheid en de Italiaanse renaissance. Door de publicatie van hun inventies in prent kon deze artistieke wedijver door een internationaal publiek worden gevolgd. In de ogen van Cock en de Brugse humanist Dominicus Lampsonius ( ) overtrof de combinatie van het talent van Frans Floris en Cornelis Cort ( ) in de reeks De werken van Hercules het beste wat Italië te bieden had. 38. Cornelis Cort naar Frans Floris De werken van Hercules Omstreeks 1555 voltooide Frans Floris De werken van Hercules, de eerste van twee cycli schilderijen die hij voor het nieuwe buitengoed van de koopman en financier Nicolaas Jonghelinck maakte. De ruimtelijke beperkingen van het vertrek dwongen Floris om de twaalf werken voor te stellen in tien schilderijen. Daartoe combineerde hij telkens twee onderling verwante werken met elkaar. Hij behield het verhalende karakter door een van beide op de voorgrond en het andere op de achtergrond af te beelden. Cornelis Cort, die werkte op basis van tekeningen naar de schilderijen, maakte van Floris composities een uniforme horizontale reeks. Hij voegde landschappen toe, maar behield Floris oplossing om twaalf episoden voor te stellen in tien beelden. Lampsonius schreef een Latijnse opdracht waarin het werk van Floris boven dat van zijn Italiaanse voorbeelden wordt aangeprezen. Hij looft ook Cock die het initiatief nam om de schilderijen in prent te laten brengen en ze daarmee de internationale bekendheid te geven die ze verdienen. IV.

13 Herakles? Hoe zit dat ook alweer? Herakles, of Hercules (zoals de Romeinen hem noemden), is een zoon van de god Zeus. Hij is geboren uit een sterfelijke moeder om zijn vader te helpen met het uitwissen van alle kwaad op aarde. Omdat hem niet alleen de koninklijke troon wordt beloofd, maar ook een plaats op de berg Olympus, wordt Hera, de vrouw van Zeus, woedend van jaloezie en grijpt in: Herakles wordt getroffen door waanzin en doodt vervolgens zijn vrouw en kinderen. Voor straf moet hij twaalf onmenselijk zware taken uitvoeren, waarin hij op wonderbaarlijke wijze slaagt. 42. Pieter van der Heyden naar Frans Floris De oprichting van de koperen slang Toen de Israëlieten de slavernij in Egypte waren ontvlucht, zwierven ze lang door de woestijn. Ze werden ongeduldig en trokken Mozes en Gods gezag in twijfel. Daarop zond God slangen om hen te straffen en tot inkeer te dwingen. Om hun geloof te herstellen gaf God Mozes later de opdracht om een koperen slang op te richten. Al wie werd gebeten en ernaar opkeek, zou genezen. De monumentale gravure werd waarschijnlijk gemaakt naar een schilderij dat Floris voor de machtige Antoine Perrenot de Granvelle schilderde. Floris speelde met deze compositie in op Granvelles belangstelling voor de beeldhouwkunst uit de oudheid en voor het werk van Michelangelo. Het tafereel met het oprichten van de slang, linksboven, is rechtstreeks gebaseerd op Michelangelo s fresco op het plafond van de Sixtijnse Kapel. Daarnaast zijn er nog veel andere heroïsche naakten afgeleid van figuren uit het oeuvre van Michelangelo en van antieke beelden. Pieter van der Heyden, de graveur van deze enorme prent, spiegelde zich voor de weergave van volume en toonschakeringen aan het voorbeeld van Giorgio Ghisi. IV.

14 44. Cornelis Cort naar Frans Floris De zeven vrije kunsten Net als De werken van Hercules zijn De zeven vrije kunsten gebaseerd op een reeks schilderijen die Frans Floris omstreeks 1550 maakte voor het huis van de koopman en mecenas Nicolaas Jonghelinck ( ). De originelen waren vermoedelijk ter decoratie van Jonghelincks bibliotheek bestemd. De zeven studievakken die sinds de oudheid werden onderwezen, zijn voorgesteld als vrouwelijke figuren die andere personages de kunst die ze voorstellen leren beoefenen. De onderschriften, wellicht van de hand van Lampsonius, benadrukken hoe elke vrije kunst de kennis doet vooruitgaan. Voor de uitzonderlijke drukken die hier worden getoond, werd rode inkt gebruikt. Prentmakers als Parmigianino ( ) en de etsers van Fontainebleau experimenteerden met kleurendruk, mogelijk om de eigenschappen van pentekeningen te evenaren. Dat zal hier niet het geval zijn geweest, want de prenten verwijzen uitdrukkelijk naar de schilderijen van Floris. We weten niet zeker waarom Cock deze bladen in kleur liet afdrukken. Mogelijk waren deze speciale afdrukken als geschenken aan opdrachtgevers en mecenassen bedoeld. 45. Harmen Jansz. Muller en een anonieme graveur naar Johannes Stradanus Zes grote jachtscènes met decoratieve boorden Deze reeks van zes gravures is gebaseerd op de tapijtkartons die Johannes Stradanus, alias Jan van der Straet (Brugge 1523 Florence 1605) vanaf 1567 in opdracht van Cosimo de Medici, Groothertog van Toscane, vervaardigde voor de villa van Poggio a Caiano ( ). We weten niet hoe Cock in contact kwam met Stradanus, die al sinds ca in Italië woonde. Misschien trad de graveur Cornelis Cort daarbij op als tussenpersoon. Die had tot 1565 bijna uitsluitend voor Cock gewerkt en trok in dat jaar definitief naar Italië, waar hij ook contacten met het hof van de Medici onderhield. Het thema van de jacht was zeer geliefd in adellijke kringen en bood de ontwerper de mogelijkheid om ingewikkelde exotische aandoende composities vol actie in beeld te brengen. De grote prenten naar de tapijtontwerpen zijn echte graveertechnische bravourestukken geworden. Deze spectaculaire cyclus, met twee soorten decoratieve boorden in een heel innovatieve stijl, betekende het begin van Stradanus lange carrière als leverancier van prentontwerpen voor uitgevers als Volcxken Diericx en vooral Philips Galle. IV.

15 30. Giorgio Ghisi naar Lambert Lombard Het Laatste Avondmaal 1551, gravure 31. Anonieme graveur naar Lambert Lombard De voetwassing van Christus gravure Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet 32. Cornelis Cort naar Michiel Coxcie Christus onderwijst in de tempel 1562, gravure 33. naar Frans Floris De verrijzenis van Christus 1557, ets en gravure van twee platen 34. Hieronymus Cock naar Maarten van Heemskerck Romeins ruïnelandschap met de heilige Hieronymus 1552, ets 35. Dirck Volckertsz. Coornhert naar Maarten van Heemskerck Paulus doopt in Efeze 1553, gravure Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet 36. Hans I Collaert naar Lambert Lombard Het Offer van Abraham ca. 1560, gravure 37. Philips Galle naar Frans Floris Het Offer van Abraham ca. 1560, gravure 38. Cornelis Cort naar Frans Floris De werken van Hercules 1563, tien gravures voorafgegaan door een typografisch gedrukte dedicatiepagina [38.1] Opdracht aan Nicolaas Jonghelinck door Dominicus Lampsonius typografisch gedrukte tekst gevoegd bij de eerste editie van de reeks uit 1563 [38.2] Hercules voorkomt de roof van Hippodamia door de Centauren [38.3] Hercules wurgt de Nemeïsche leeuw [38.4] Hercules ketent Cerberus [38.5] Hercules doodt de draak Ladon [38.6] Hercules overwint de Hydra van Lerna [38.7] Hercules in gevecht met Achelous in de gedaante van een stier [38.8] Hercules voert Diomedes aan zijn paarden en Hercules doodt Cacus [38.9] Hercules doodt Geryon en Hercules vangt het Caledonisch zwijn IV.

16 40. [38.10] Hercules worstelt met Antaeus [38.11] Hercules torst de wereld voor Atlas Cornelis Cort naar Frans Floris De vijf zintuigen 1561, vijf gravures [40.1] Tactvs Het gevoel [40.2] Visvs Het gezicht [40.3] Avditvs Het gehoor [40.4] Gvstvs De smaak [40.5] Odoratvs De reuk 42. Pieter van der Heyden naar Frans Floris De oprichting van de koperen slang 1555, gravure op twee platen 44. Cornelis Cort naar Frans Floris De zeven vrije kunsten 1565, zeven genummerde gravures, gedrukt in rood Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [44.1] Grammatica De grammatica [44.2] Arithmetica De rekenkunde [44.3] Dialectica De dialectiek [44.4] Rhetorica De retorica [44.5] Musica De muziek [44.6] Geometria De meetkunde [44.7] Astrologia De sterrenkunde 45. Harmen Jansz. Muller en een anonieme graveur naar Johannes Stradanus Zes grote jachtscènes met decoratieve boorden 1570, zes ongenummerde gravures Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, [45.1] Steenbokkenjacht [45.2] Gemzenjacht [45.3] Everzwijnjacht met netten [45.4] Leeuwenjacht [45.5] Everzwijnjacht met speren [45.6] Struisvogeljacht IV.

17 V. DEUGD EN ONDEUGD In een tijd waarin de sterftekans bijzonder hoog was, werd het besef van goed en kwaad gevoed door de angst voor een plotselinge dood en het Laatste Oordeel. Dan zou geoordeeld worden of de mens zich goed gedragen had en zou hij naar de Hel of naar de Hemel worden verwezen. Vanaf de vroege middeleeuwen was het belangrijkste richtsnoer bij het menselijk handelen het concept van de zeven hoofdzonden en zeven deugden, zoals vastgelegd door de Katholieke Kerk. In de beeldende kunst werden deugden en zonden uitgebeeld door middel van personificaties met attributen, zoals in Bruegels prentreeksen. De prentkunst vormde een belangrijk hulpmiddel bij het onderricht in het verschil tussen goed en kwaad. Prenten hadden het grote voordeel dat het beeld makkelijker tot de verbeelding sprak dan tekst. Bovendien kon het beeld ook nog van verklarende opschriften worden voorzien. Verhalen uit de Bijbel werden gebruikt als morele exempelen waaruit een mens kon leren hoe zich te gedragen, of als tegenvoorbeelden (exempla contraria) die toonden hoe het juist niet moest. 53. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel De zeven hoofdzonden en het laatste oordeel Bruegel geeft de traditionele hoofdzonden weer, zoals die al in de middeleeuwen een vaststaande reeks vormden: Hoogmoed (Superbia), Gierigheid (Avaritia), Luiheid (Desidia), Vraatzucht (Gula), Wellust (Luxuria), Jaloezie (Invidia) en Woede (Ira). Een Laatste Oordeel sluit de reeks af om eraan te herinneren dat zondaars in de Hel komen. Samen met De zeven deugden (cat.62) vormt deze reeks één van de hoogtepunt in Bruegels grafisch oeuvre. Deze prenten kwamen in grote oplagen op de markt en kenden een enorm succes. Elke zonde wordt voorgesteld door een vrouwenfiguur met attributen, waaronder een dier dat traditioneel met de betreffende zonde werd geassocieerd (respectievelijk een pauw, pad, ezel, zwijn, haan, kalkoen en beer). Bruegel koos dus niet voor de moderne, op Italië geïnspireerde allegorie, maar zocht aansluiting bij de laatmiddeleeuwse traditie en het werk van Jheronimus Bosch. De beeldtaal van Bosch hellevoorstellingen past immers uitstekend in de context van zonde en straf. V.

18 54. Philips Galle naar Pieter I Bruegel De zeven deugden Bruegels reeks De zeven deugden ( ) is een vervolg op De zeven hoofdzonden (cat.53). Ook de deugden werden al in de vroege middeleeuwen als een vaststaande reeks gedefinieerd. De drie theologische deugden zijn Hoop (Spes), Geloof (Fides) en Liefde (Caritas). De vier kardinale deugden Rechtvaardigheid (Justitia), Kracht (Fortitudo), Matigheid (Temperantia) en Voorzichtigheid (Prudentia) werden al door Plato in zijn Politeia geformuleerd als noodzakelijk voor burgers in een ideale staat. Net als de hoofdzonden geeft Pieter Bruegel de deugden weer als vrouwenfiguren met attributen; hun allegorische vormgeving gaat terug op laatmiddeleeuwse miniaturen. De omringende scènes zijn realistisch van opzet en verschillen van de demonische op Bosch geïnspireerde motieven op de hoofdzonden. De voortekeningen van zowel de deugden als de hoofdzonden bleven bewaard. Vier bladen zijn in deze tentoonstelling te zien (cat. 55 tot 58). Bruegel ging uiterst gedetailleerd te werk. Alles werd tot in de puntjes uitgetekend zodat de graveurs het werk in alle opzichten volledig in overeenstemming met zijn intenties konden uitvoeren. V.

19 46. Hieronymus Cock naar Pieter Bruegel Landschap met de verzoeking van Christus ets en gravure 47. Dirck Volkertsz. Coornhert naar Maarten van Heemskerck De parabel van het bruiloftsmaal , zes gravures, doorlopend genummerd [47.1] De voorbereiding van het banket en de koning die zijn dienaren uitzendt om gasten uit te nodigen [47.2] Het eerste excuus: de man die een stuk grond kocht [47.3] Het tweede excuus: de man die vijf span ossen kocht 48. [47.4] Het derde excuus: de man die in het huwelijk trad [47.5] De dienaar die de zieken en de armen uitnodigt voor het banket [47.6] Het lot van de man die zonder bruiloftskleren op het feest kwam Cornelis Cort naar Maarten van Heemskerck De kringloop van het menselijk handelen en het laatste oordeel 1564, negen gravures, doorlopend genummerd [48.1] De triomf van de wereld Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.2] De triomf van de rijkdom Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.3] De triomf van de hoogmoed Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.4] De triomf van de afgunst Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.5] De triomf van de oorlog Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.6] De triomf van de armoede Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.7] De triomf van de nederigheid Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.8] De triomf van de vrede Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet [48.9] Het laatste oordeel Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, - UNESCO werelderfgoed 49. Dirck Volkertsz. Coornhert naar Willem Thybaut Hebzucht en gierigheid gravure 50. Toegeschreven aan Joannes en Lucas van Doetecum naar een onbekende kunstenaar Memento mori gravure 51. Anoniem De brede en de smalle weg twee gravures V.

20 57. Pieter I Bruegel Voortekening voor Luxuria 1 De naakte wellust ondergaat zonder afkeer de liefkozingen van een hagedisachtig wezen. Een ander gedrocht presenteert haar een karaf wijn, beeld van de gulzigheid waarmee de wellust vaak gepaard gaat De haan en het hert zijn allebei dieren die traditioneel met de wellust worden geassocieerd. Deze figuur wordt meestal beschouwd als een overspelige die zijn bestraffing tegemoet gaat, zijn vonnis op zijn hoofddeksel gespeld. Zijn mijter is in de prent vervangen door een hoed, wellicht om problemen met kritiek op kerkelijke gezagsdragers te vermijden. De gapende mosselschelp met daarin een doorzichtige bol met een naakt liefdespaar zijn toonbeelden van wellust ontleend aan Bosch triptiek De Tuin der Lusten (Madrid, Prado) Ook dit motief komt voor in de Tuin der Lusten. Misschien gaat het om een fontein der jeugd, die wie zich erin baadt weer jong maakt. 6 7 In deze liefdestuin met minnende, soms naakte paren, staat een prieel waarin een monnik kan worden herkend die zich laat bekoren door een prostituee. Verspreid over de compositie staan verschillende scènes waarin wellustelingen worden bestraft. In dit vreemde bouwsel worden radeloze naakte figuurtjes belaagd door een reusachtige vis die uit het water oprijst en al twee slachtoffers heeft doodgebeten. V.

21 De tekst draagt niet echt bij tot het begrip van de voorstelling: het Nederlandse rijmpje waarschuwt enkel voor de medische aspecten van de Wellust, die met haar onzuiverheden leidt tot fysieke verzwakking misschien een toespeling op de beruchte Gallische ziekte (Syfilis) en haar gevolgen. V.

22 52. [51.1] De smalle weg [51.2] De brede weg Hieronymus Wierix naar Maarten de Vos De vier vijanden van het geloof en de drie theologische deugden twee gravures uit een reeks van vier [52.1] Het geloof, belaagd door de dood, de ketterij, de duivel en de wereld [52.2] De liefde 54. [53.1] Superbia De hoogmoed [53.2] Avaritia De gierigheid [53.3] Desidia De luiheid [53.4] Gula De vraatzucht [53.5] Luxuria De wellust [53.6] Invidia De afgunst [53.7] Ira De woede [53.8] Het laatste oordeel Philips Galle naar Pieter I Bruegel 55. [54.4] Justicia De rechtvaardigheid [54.5] Fortitudo De kracht [54.6] Temperantia De matigheid [54.7] Prudentia De voorzichtigheid Pieter I Bruegel Voortekening voor Superbia 1557, tekening, pen en grijsbruine inkt op papier, contouren doorgedrukt Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt 56. Pieter I Bruegel 57. Pieter I Bruegel Voortekening voor Luxuria 1557, pen en grijsbruine inkt op papier, de contouren doorgedrukt 58. Pieter I Bruegel Voortekening voor Justitia 1559, tekening, pen en grijsbruine inkt op papier, contouren doorgedrukt 53. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel De zeven hoofdzonden en het laatste oordeel 1558, acht ongenummerde gravures De zeven deugden zeven ongenummerde gravures [54.1] Spes De hoop [54.2] Fides Het geloof Voortekening voor Gula 1557, pen en grijsbruine inkt op papier, contouren doorgedrukt Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt [54.3] Charitas De liefde V.

23 VI. BOSCH, BRUEGEL EN DE NEDERLANDSE TRADITIE De Florentijnse Antwerpenaar Lodovico Guicciardini ( ) publiceerde in 1567 zijn Descrittione di tutti i paesi bassi (Beschrijving van alle Nederlanden). Hierin noemt hij Cock een origineel kunstenaar, die veel prenten uitgaf naar het werk van Jheronimus Bosch en andere beroemde schilders, en daarom zeer gewaardeerd is in de kunst. Cock werd dus niet alleen gezien als iemand die enkel op winst uit was, maar die ook de bedoeling had om met zijn uitgaven de kennis van de schilderkunst te verbreiden. Bij Cock staan de vernieuwingen van de Italiaanse renaissance en de Nederlandse schildertraditie duidelijk naast elkaar. Waar kunstenaars als Frans Floris ( ) de Italianiserende stroming vertegenwoordigen, bouwt het werk van Pieter Bruegel (ca ) op geniale wijze verder op de picturale tradities van de oude Nederlanden en met name op het werk van Jheronimus Bosch (ca ). Deze belangstelling voor de eigen picturale traditie blijkt ook uit Cocks initiatief om een Schildersboeck samen te stellen, een verzameling van tweeëntwintig portretten van schilders uit de Nederlanden, onder wie illustere grondleggers als Jan van Eyck (ca ) en Rogier van der Weyden (ca ). 61. naar een prent van Allart Duhameel De belegering van de Olifant Deze prent mag dan wel het opschrift HIERONYMUS BOS INVE[NIT] dragen, van de hand van Bosch is ze niet. Cocks olifant is een gemoderniseerde variant van de prent die Alart Duhameel (ca ca. 1507) op het einde van de 15 de eeuw maakte. De olifant van Cock wordt gekenmerkt door een grotere monumentaliteit dan die van Duhameel. Het dier is hier veel meer een vechtmachine geworden. Het vervaarlijke van het beest roept Dürers houtsnede van een Neushoorn (1515) voor de geest, waar in het opschrift de olifant overigens de aartsvijand van de neushoorn wordt genoemd. Het onderschrift is van sociale aard en beschrijft in humanistenlatijn een stoïcijns ideaal van impulsbeheersing van de mens. Of deze betekenislaag ook met de prent van Duhameel kan worden verbonden moet wegens gebrek aan een onderschrift in het midden blijven. VI.

24 67. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel De grote vissen eten de kleine Van de prenten die door Cock werden uitgegeven is De grote vissen eten de kleine de enige waarvan we zeker weten dat Bosch het ontwerp niet maakte. De tekening voor de prent is namelijk bewaard gebleven en is van de hand van Pieter Bruegel die ze in 1556 maakte en signeerde. De wijsheid dat kleine vissen voer zijn voor grote is van een verpletterende eenvoud en vanzelfsprekendheid. Het is Bruegels grote verdienste dat hij deze spreuk voorzag van een iconisch beeld dat tot op de dag van vandaag in talloze varianten wordt gekopieerd, hergebruikt en gevarieerd. Volgens de inscriptie op de prent was het echter niet Bruegel maar Bosch die de voorstelling had bedacht: Hieronijmus Bos inventor. In de kunsthistorische literatuur wordt de toevoeging van de naam van Bosch echter vooral als een commerciële truc van Cock beschouwd die ermee een goedverkopende naam aan de voorstelling heeft willen verbinden. 75. Toegeschreven aan Cornelis Cort naar Rogier van der Weyden De kruisafneming Rogier van der Weydens Kruisafneming was rond het midden van de 16 de eeuw een zeer beroemd schilderij. Het kostbare origineel, afkomstig uit de Kapel van onze Lieve Vrouw van Ginderbuiten in Leuven, bevond zich toen al in de collectie van Filips II in Spanje. Ontelbare kopieën en herhalingen van uiteenlopende formaten en kwaliteiten circuleerden en werden voornamelijk gewaardeerd als devotiestuk. De vermelding van de naam M. [agister] Rogerij Belgae op deze prent is opmerkelijk en duidt op een oplevende belangstelling voor de Nederlandse schilderkunst uit de 15 de eeuw. Toen Cock deze gravure in 1565 liet verschijnen, werkte hij al aan de Effigies, een reeks portretten van schilders uit de Lage Landen, beginnend met oude meesters als Jan en Hubert van Eyck, Rogier van der Weyden en Hieronymus Bosch. Het is dan ook niet moeilijk om in deze prent een eerbetoon te zien aan Rogier, die als een van de grondleggers van de Nederlandse school te boek stond. VI.

25 59. Anonieme b. Pieter van der 66. Pieter van der graveur naar Heyden naar Heyden naar een navolger naar een prent een navolger Pieter I Bruegel van Jheronimus Bosch Kreupelen, zotten, straatmuzikanten en bedelaars: den Cruepelen Bisschop gravure van Allart Duhameel De belegering van de olifant ca. 1563, gravure 62. Toegeschreven van Jheronimus Bosch De mosselschuyte 1562, gravure 64. De verzoeking van de heilige Antonius 1556, gravure 67. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel 60. navolger van Jheronimus Bosch Kreupelen en bedelaars tekening op papier, pen en bruine inkt, over lichtere voortekening in pen, deels later met penseel in een grijsbruine kleur overschilderd en gewassen, latere randlijn met pen en donkerbruine inkt aan Cornelis Cort naar een navolger van Jheronimus Bosch Triptiek met het einde der tijden, de hemel en de hel gravure 63a. Pieter van der Heyden naar een navolger van Jheronimus Bosch Die blau schuyte 1559, gravure naar een navolger van Jheronimus Bosch De verzoeking van de heilige Christoffel 1561, ets en gravure 65. naar een navolger van Jheronimus Bosch Sint-Maarten in de haven omringd door kreupelen en bedelaars gravure, en ets De grote vissen eten de kleine 1557, gravure 68a. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel De heilige Jacob bij de magiër Hermogenes 1565, gravure VI.

26 68b. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel De val van Hermogenes 1565, gravure 69. Philips Galle naar Pieter I Bruegel De verrijzenis van Christus ca , gravure 70. Frans Huys naar Pieter I Bruegel Schaatsers voor de Sint-Jorispoort in Antwerpen ca. 1558, gravure 71. Pieter van der Heyden naar Pieter I Bruegel en Hans Bol De vier seizoenen , vier ongenummerde gravures 72. [71.1] Lente [71.2] Zomer [71.3] Herfst [71.4] Winter naar Pieter I Bruegel De Sint-Joriskermis ca. 1559, ets en gravure 73. Cornelis Cort, Johannes Wierix en een anonieme graveur Pictorum aliquot celebrium Germaniae inferioris effigies Portretten van beroemde schilders uit de Nederlanden 1572, zeven portretten uit een reeks van drieëntwintig genummerde gravures met typografisch gedrukte teksten van Dominicus Lampsonius, voorafgegaan door een typografisch gedrukt titelblad en een opdracht van Lampsonius aan de overleden Hieronymus Cock [73.1] Anonieme graveur Portret van Hubert van Eyck [73.2] Anonieme graveur Portret van Jan van Eyck [73.3] Cornelis Cort Portret van Rogier van der Weyden [73.5] Johannes Wierix Portret van Pieter Coecke van Aelst [73.6] Johannes Wierix Portret van Frans Floris [73.7] Toegeschreven aan Johannes Wierix Portret van Pieter I Bruegel 74a. Lambert Lombard naar Jheronimus Bosch Voortekening voor de Kruisdraging 1556, tekening, pen en bruine inkt op geprepareerd papier Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt 74b. Cornelis Cort naar Lambert Lombard Kruisdraging naar Jheronimus Bosch ca. 1560, gravure Parijs, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt [73.4] Johannes Wierix Portret van Jan Vermeyen VI.

27 75. Toegeschreven aan Cornelis Cort naar Rogier van der Weyden De kruisafneming 1565, gravure Copyright of privilege? De naam van Jheronimusch Bosch bleef ook lang na zijn dood in 1516 bekend bij het grote publiek. Zijn fantasievolle composities, vaak bevolkt met fantastische figuren en duivels, waren zeer geliefd. Talloze navolgers en kopiisten probeerden aan de niet aflatende vraag naar taferelen van Bosch te voldoen door kopieën, varianten en regelrechte vervalsingen op de markt te brengen. Ook Cock speelde hier als uitgever handig op in door gravures te laten maken waarop Bosch als inventor of uitvinder wordt genoemd. Vandaag weten we dat het nagenoeg steeds gaat om composities die niet door de meester zelf werden bedacht, maar die gebaseerd zijn op het werk van navolgers. Cock gebruikte zonder aarzelen de naam van Bosch, omdat die aanvankelijk ook veel bekender was dan die van Pieter Bruegel. Die laatste zou voor Cock ook ontwerpen in de populaire stijl van Bosch maken. De toenmalige opvattingen over auteursrecht of intellectueel eigendom wijken sterk af van de onze. Wetgeving om een beeld of idee auteursrechtelijk te beschermen bestond nog niet. Wel kon de uitgever een privilege aanvragen om een uitgave voor een bepaalde periode tegen alle vormen van namaak te beschermen. In ruil voor de betaling van een som geld beloofde de overheid te zullen ingrijpen tegen ieder die haar rechtsgebied het privilege overtrad.

28 VII. ARCHITECTUUR EN ORNAMENT Hieronymus Cock en Volcxken Diericx hadden perfect begrepen dat de wijdverbreide belangstelling voor de vernieuwing van het ornament en de architectuur een aanzienlijke afzetmarkt kon betekenen. Prentreeksen met varianten op decoratieve of architecturale motieven stimuleerden de verbeelding. Bij vele gebruikers heeft Cocks prentaanbod zo gewerkt. Ideeën vervat in de prentreeksen werden in de praktijk gebracht of overgenomen, maar vrijwel nooit gaat het om letterlijke navolgingen. Inventieve ontwerpen van kunstenaars als Cornelis Floris (ca ) en Hans Vredeman de Vries (1527-ca.1606) werden door uitstekende graveurs en etsers in het koper overgezet. De meesterlijke uitvoering heeft een belangrijke rol gespeeld in het niet aflatende succes van deze publicaties. De vraag naar nieuwe versieringsmotieven bestond niet alleen bij opdrachtgevers maar ook bij uitvoerders, waarbij tal van beroepen in aanmerking kwamen, zoals blijkt uit diverse titelbladen waarop deze vakmensen worden genoemd. 78. naar Cornelis Floris Veelderleij niewe inuentien van antijcksche sepultueren Libro Secundo Zoals de titelplaat aangeeft gaat het om diverse nieuwe ontwerpen van grafmonumenten in antieke stijl die toen zeer in trek waren, net als bijzonder fraaie grotesken en compartimenten geschikt voor beeldsnijders, antieksnijders, schilders en andere kunstenaars. De ontwerpen voor grafmonumenten staan dicht bij een aantal door Cornelis Floris uitgevoerde memorietafels en wandgraven uit de jaren ; ook het getekende ontwerp voor het epitaaf voor Cock uit 1570 is er mee verwant. De opzet van de panelen met grotesken maakt duidelijk dat Floris het Romeinse ornament van die naam, dat laat in de 15 de eeuw was herontdekt in Rome, goed heeft bestudeerd. In de uitwerking van dit ornament ging Floris echter een eigen weg door het rolwerk een solide plastisch karakter te verlenen. Hier komt de beeldhouwersopleiding van Floris duidelijk naar voren. VII.

29 81. naar Hans Vredeman de Vries Scenographia sive perspectivae Groot perspectiefboek De Latijnse titel van deze reeks maakt duidelijk dat het om ontwerpen gaat die in artistieke zin de werking van het centraalperspectief laten zien. Door het toepassen van een laag verdwijnpunt verkrijgt de architectuur een uitgesproken monumentaliteit. Het begrip scenographiae is ontleend aan het Grieks. Letterlijk betekent het: de manier van schilderen (graphia) van een scene (skènè). Het heeft betrekking op theaterdecors en stamt uit de architectuurleer van Vitruvius. De manier van afbeelden is niet alleen toegepast op het exterieur van gebouwen, maar ook op colonnades, stadsgezichten, fonteinen, tuinen en op interieurs van kamers en kerken. Het eerste blad van de serie toont een imaginaire renaissancestraat met op de hoek de winkel van Cock (cat.3). In de andere bladen wordt een nieuwe wereld opgeroepen van moderne interieurs, en gebouwen gepresenteerd in een rijke verscheidenheid aan decors en ruimtes. 76a. Jacobus Bos naar 76b. Cornelis Floris 77. Toegeschreven 78. Cornelis Floris Ontwerpen voor decoratief vaatwerk zes gravures uit een reeks van twintig ongenummerde prenten voorafgegaan door een gegraveerd voorblad Voortekeningen voor twee ontwerpen van schenkkannen uit de reeks Ontwerpen voor decoratief vaatwerk Luik, Cabinet des Estampes et des Dessins de la Ville de Liège aan Pieter van der Heyden naar Benedictus Battini Rolwerkcompartimenten van Battini 1553, zes gravures gedrukt op blauw papier, uit een reeks van achtentwintig genummerde platen, de gearceerde achtergronden rood gewassen, het ornament wit gehoogd London, Victoria and Albert Museum naar Cornelis Floris Veelderleij niewe inuentien van antijcksche sepultueren Libro Secundo Ontwerpen voor epitafen, grafmonumenten en vlakdecoraties met rolwerk en grotesken 1557, zes platen uit een reeks van zestien, ets en gravure VII.

30 79. Pieter van der b. 84. Heyden naar Jacques Floris naar Hans naar Hans naar Hans Reeks rolwerkcompartimenten met scènes uit de mythologie en het Oude Testament 1566, twee gravures uit een reeks van zestien, voorafgegaan door een titelplaat 80. Vredeman de Vries Scenographia sive perspectivae Groot perspectiefboek 1560, vier platen uit een reeks van twintig genummerde etsen, voorafgegaan door typografisch titelblad en een gegraveerde opdracht aan Antoine Perrenot de Granvelle Vredeman de Vries Das ander Buech, Gemacht auff die zway Colonnen, Corinthia und Composita 1565, een plaat uit een reeks van tweeëntwintig genummerde etsen, voorafgegaan door een typografische titelpagina Vredeman de Vries Architectuurgezichten in ovalen ca , drie platen uit een reeks van twintig etsen voorafgegaan door een dedicatie aan Peter Ernst von Mansfelt (dedicatiepagina uitgevoerd in ets en gravure door een anonieme graveur) Twee gezichten op het Nymfaeum van de Villa Giulia in Rome twee etsen met gravure 83a. naar Hans Vredeman de Vries Den Eersten boeck ghemaect op de twee Colomnen Dorica en Ionica 1565, twee platen uit een reeks van achttien, voorafgegaan door een typografische titelpagina, genummerd A-I en K-S Brussel, Koninklijke Bibliotheek van Afdeling Kostbare werken 83c. naar Hans Vredeman de Vries Architectura 3 e stuck. De oorden Tuschana 1578, twee platen uit een reeks van twaalf genummerde etsen, voorafgegaan door een typografische titelpagina VII.

31 VIII. PLUS ULTRA. HET RIJK WAAR DE ZON NOOIT ONDER GAAT Onder de regering van Keizer Karel V ( ) maakten de Nederlanden een bloeiperiode door binnen het Habsburgse wereldrijk. Terwijl Antwerpen in Noordwest-Europa een toonaangevende rol speelde op economisch gebied, was het nabije Brussel rond het midden van de 16 de eeuw een politiek centrum van formaat. Deze centralisatie van geld en macht in een klein en dichtbevolkt gebied was een vruchtbare voedingsbodem voor kunsten en wetenschappen. Talrijke opdrachten voor kunstenaars gingen in het midden van de 16 de eeuw rechtstreeks uit van de leden van de keizerlijke familie en hun entourage. Verder trachtten edellieden, burgers en diverse burgerlijke en kerkelijke overheden in de gunst van het hof te blijven door de vorsten te laten verheerlijken in de meest uiteenlopende media: van monumentale efemere constructies en lofdichten tot de frontispices van boeken of de versiering van kaarten. De uitgaven van Hieronymus Cock in deze zaal zijn in deze context ontstaan. 89. naar Hieronymus Cock, uitgegeven door Christoffel Plantin La Magnifique et sumptueuse pompe funèbre 1559 Rouwstoet ter ere van Karel V gehouden in Brussel op 29 december 1558 In 1555 trok keizer Karel V ( ) zich terug in een klooster in Yuste in Spanje, waar hij na zijn overlijden een eenvoudige rouwdienst kreeg. Zijn erfgenaam Filips II, die op dat ogenblik in de Nederlanden verbleef, besloot in Brussel een passende herdenkingsdienst te houden. De bedoeling was om niet alleen de grootse daden van de overleden Keizer te symboliseren, maar ook om de definitieve machtsoverdracht van vader op zoon met een luisterrijke ceremonie te bezegelen. Om deze gebeurtenis vast te leggen en aan de wereld kenbaar te maken werd ze met de steun van het hof in een publicatie vereeuwigd. Hoe de samenwerking tussen Christoffel Plantin, Hieronymus Cock en de gebroeders Van Doetecum precies tot stand is gekomen is onbekend. Vermoedelijk coördineerde Plantin het project en stond hij in voor het drukken van de typografische teksten en de versieringen in houtsnede. De weergave van de rouwstoet zelf werd door Cock getekend en wellicht onder zijn supervisie in diepdruk uitgevoerd. Dit zeer fraaie exemplaar uit het Museum Plantin Moretus is volledig met de hand ingekleurd. Het inkleuren van prenten was een wijdverbreide praktijk die veelal in opdracht van de klant werd uitgevoerd. VIII.