verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat

Transcriptie

1 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat Landschap Noord-Holland Postbus VA Heiloo Tel landschapnoordholland.nl GEDRUKT OP FSC PAPIER Keurmerk voor verantwoorde fondsenwervingen besteding Natuur dichtbij!

2 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat Samenstelling en eindredactie Carola van den Tempel Leo Heemskerk Jeanine Hamers Landschap Noord-Holland Rapportnummer: Financiering De totstandkoming van dit onderzoek en deze publicatie waren mogelijk dankzij financiële steun van: Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland en de Nationale Postcodeloterij. 2 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 3

3 Auteurs Carola van den Tempel, Leo Heemskerk, Jeanine Hamers Eindredactie Jeanine Hamers Projectcoördinatie Jeanine Hamers Opdrachtgever Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland Rapport van afdeling onderzoek en advies van Landschap Noord-Holland Postbus 222, 1850 VA Heiloo, december 2012 Wijze van citeren Hamers J., Heemskerk L. Van den Tempel C Onderzoek naar boommarters in het Noordhollands Duinreservaat. Vormgeving Opzet, Santpoort-Zuid Rapportnummer Inhoud Samenvatting 6 1. Inleiding 7 2. De boommarter 8 3. Historische waarnemingen 9 4. Gebiedsomschrijving, materiaal en methode Gebiedsomschrijving Vrijwilligers, deelgebieden, verloop onderzoek Werkwijze camera s Lokstoffen, voedsel Veldwerk periode Resultaten Groep 1 Bergen Groep 2 Bakkum Zuid Groep 3 Castricum Groep 4 Oudendijk Deelgebied Leo Heemskerk Overige waarnemingen Conclusies en analyse waarnemingen 31 Dankwoord 36 Publiciteit 37 DVD 38 4 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 5

4 Hoofdstuk 1 Samenvatting Inleiding In 2012 is er in de periode van april t/m augustus in het Noordhollands Duinreservaat (NHD) onderzoek gedaan naar het voorkomen en voortplanting van boommarters. Ook de historische verspreiding is in kaart gebracht. Een tweede belangrijke doelstelling was om de aanwezige kennis over boommarteronderzoek bij Landschap Noord-Holland over te dragen aan een nieuwe groep vrijwilligers. Aan dit onderzoek werkten 25 vrijwilligers mee. Er is veel kennis opgedaan. Na deelname aan het onderzoek kunnen vrijwilligers zelf onderzoek uitvoeren met cameravallen. Een deel van de vrijwilligers gaat verder met veldwerk en onderzoek naar de boommarters in het NHD. Het onderzoek is uitgevoerd door 24 vrijwilligers in vier deelgebieden. In een vijfde deelgebied is door een vrijwilliger alleen (Leo Heemskerk) onderzoek uitgevoerd. In alle vijf de deelgebieden zijn boommarters aangetroffen. Deel gebied 1 ligt het meest noordelijk, bij Bergen en deelgebied 4 het meest zuidelijk, bij Heemskerk. Deelgebied Leo ligt tussen gebied 3 en 4 in. Belangrijkste conclusies van het onderzoek: - In alle deelgebieden zijn boommarters waargenomen. - In alle deelgebieden is voortplanting geconstateerd. - Op basis van nestbomen en aanwezigheid van jongen (in de periode mei t/m juni) zijn er in het hele zoekgebied met zekerheid zeven territoria vastgesteld. Hier is minimaal één territorium vastgesteld. In de deelgebieden 1 t/m 4 zijn dat er respectievelijk: één, drie, twee en één. Deelgebied 1 In deelgebied 1 zijn op vier verschillende locaties dertien f oto s van boommarter vastgelegd. Met zekerheid zijn hier een moer met een jong vastgesteld. Waarschijnlijk zijn er nog twee verschillende volwassen boommarters vastgelegd. Individuele herkenning was niet mogelijk. Hier is minimaal één territorium vastgesteld. Deelgebied 2 In deelgebied 2 zijn op vier verschillende locaties 25 foto s en twee video s van boommarters vastgelegd. Hier zijn met zekerheid drie volwassen dieren en vier jongen (van twee verschillende nesten) vastgesteld. Dit komt neer op minimaal drie territoria. Deelgebied 3 In deelgebied 3 zijn op vier verschillende locaties in totaal tien foto s en zeven video s van boommarters gemaakt. Met zekerheid zijn hier twee jongen (van twee verschillende nesten) en een volwassen dier vastgesteld. Hier zijn minimaal twee territoria aanwezig. Eén van deze territoria heeft een overlap met deelgebied Leo. Deelgebied 4 In deelgebied 4 zijn op drie locaties twaalf foto s van boommarters vastgelegd. Er zijn geen individuen terug te herkennen. Het gaat om minimaal één volwassen maar waarschijnlijk twee volwassen individuen. Hier is minimaal één territorium aanwezig. Deelgebied Leo In deelgebied Leo is, op twee verschillende locaties, met een gewone fotocamera, een volwassen boommarter vastgelegd. Op een andere locatie zijn er met cameravallen filmbeelden gemaakt van een jong. Hier is een territorium vastgesteld dat deels ook in deelgebied 3 ligt. Later in het seizoen is er nog een andere jonge boommarter gefilmd met een cameraval, deze komt uit een onbekend territorium. Mogelijk is dit het jong dat begin augustus 2012 is vastgelegd in deelgebied 4, locatie 6. Doel In opdracht van Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord- Holland (PWN) heeft Landschap Noord-Holland in 2012 onderzoek uitgevoerd naar de (historische) verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands duinreservaat (NHD). Het onderzoek is uitgevoerd met fotovallen. Doel van het onderzoek was het in kaart brengen van verspreiding en voortplanting van boommarters, maar daarnaast was het ook nadrukkelijk een doel om kennis over te dragen aan vrijwilligers en boswachters van PWN. Kennis over de boommarter in het algemeen, maar ook kennis over het uitvoeren van onderzoek met fotovallen. Daarnaast heeft Landschap Noord-Holland in samenwerking met vrijwilliger Leo Heemskerk de gegevens geanalyseerd, teneinde uitspraken te doen over onder andere aantallen en territoria in het NHD. Aanleiding In oktober 2011 kreeg Landschap Noord-Holland een enthousiaste mail met het verzoek te praten over de mogelijkheden voor een boommarteronderzoek in het NHD. De mail was van Cora Schipma, boswachter van PWN. Cora Schipma had de rapporten gelezen van Landschap Noord-Holland over eerdere succesvol uitgevoerde boommarteronderzoeken in de Gooi- en Vechtstreek en in Zuid Kennemerland. Tijdens de gesprekken die volgden werd duidelijk waar dit boommarter onderzoek uit moest bestaan. Bij natuurbeheerder PWN was er behoefte om een completer beeld te krijgen van de verspreiding van de boommarter in het NHD. En daarnaast om vast te stellen of er sprake was van voortplanting. De laatste jaren werden er steeds vaker boommarters waargenomen in het gebied. Dit is een bijzondere aanwinst voor het NHD. De boommarter is een zeldzame soort, de totale Nederlandse populatie wordt geschat op individuen. Dit brengt ook de verantwoordelijkheid met zich mee voor een terreinbeheerder, om het dier goed te beschermen. Hiervoor is kennis over de boommarter en zijn verspreiding in het terrein nodig. Kennis over de boommarter was maar bij een paar personen aanwezig. Daarom was eveneens een wens om kennis te vergaren en verbreiden onder vrijwilligers en boswachters, zowel over de boommarter als over het opzetten en uit voeren van dit type onderzoek naar boommarters. Leeswijzer Om de ontwikkeling van de boommarter in het NHD te schetsen zijn in hoofdstuk 3 de historische verspreiding en de aantalsontwikkelingen in kaart gebracht. In hoofdstuk 4 wordt het gebied beschreven. Ook wordt de methode en de opzet van het onderzoek toegelicht. In hoofdstuk 5 worden alle deelgebieden met hun afzonderlijke locaties en resultaten besproken. Per locatie volgt een tabel en een verspreidingskaart. De tabellen geven een samenvatting van datgene wat door een camera in de vermelde periode is vastgelegd. Per regel wordt vermeld of het om foto s of video s van de waarnemingen gaat. Alleen de boommarterwaarnemingen staan in de tabellen. De verspreidingskaart laat per deelgebied de resultaten zijn. Leo Heemskerk heeft zijn eigen onderzoek uitgevoerd in een vijfde deelgebied. Omdat hij een eigen methodiek heeft gevolgd en als zodanig niet heeft meegedraaid in de groepen, beschrijft hij zelf in hoofdstuk 6 zijn eigen onderzoek en resultaten. Deze resultaten zijn wel meegenomen voor de analyse en de uiteindelijke resultaten van alle groepen samen in hoofdstuk 8. 6 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 7

5 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 De boommarter Historische waarnemingen Herkenning De boommarter (Martes martes), behoort tot de familie van de marterachtigen (Mustelidae). In Nederland komen zeven marterachtigen voor: wezel, hermelijn, bunzing, boommarter, steenmarter, otter en das. Alle marterachtigen hebben aan elke voet vijf tenen met scherpe nagels. De nagels worden tijdens het lopen niet ingetrokken waardoor, in geschikte ondergrond, de nagelindrukken zichtbaar zijn. De boommarter is gebonden aan bosrijk gebied. De grootte is ver gelijkbaar met die van een slanke kat, de lengte van het vrouwtje is cm en van het mannetje cm. Het dier bezit korte poten en een vrij lange staart (ca. 25 cm) die langbehaard is. De zomervacht is kastanjebruin, de wintervacht vaalbruin. De ondervacht is altijd grijsbruin en de spitse snuit is zwart. De grote oren hebben lichte randen. De steenmarter die qua uiterlijk sterk op de boommarter lijkt, is meer in bebouwing te vinden. Verder zijn belangrijke verschillen dat de ondervacht van de steenmarter altijd licht is en de snuit roze. De boommarter bezit een keelvlek, de bef, waarvan de kleur kan variëren van vrijwel wit tot oranje. Op de bef zitten vaak vlekken, dit vlekkenpatroon is uniek voor het betreffende individu. Territorium Boommarters leven overwegend solitair behalve in de ranstijd (paartijd) tussen half juni en half augustus. Het leefgebied van een mannetje is circa 1000 ha groot en overlapt (deels) dat van meerdere vrouwtjes. s Nachts worden afstanden van 2 tot 7 km afgelegd, maar mannetjes leggen ook wel eens afstanden af van 10 tot 20 km per nacht. Boommarters bakenen hun territorium af met geurstoffen uit de anaalklier en met uitwerpselen op opvallende plaatsen. Na de bevruchting in juli/augustus maken de eicellen een aantal delingen door, waarna de groei tot in februari of maart stopt. Pas dan hechten de ontwikkelende eitjes zich vast aan de baarmoederwand en gaat de ontwikkeling van de vrucht verder. Zo wordt de eigenlijke draagtijd, van één maand met wel acht maanden verlengd. Tussen half maart en eind april worden de jongen geboren, meestal in een holle boom. Het vrouwtje zorgt alleen voor de jongen. Het voedsel bestaat vooral uit vogels en hun eieren, muizen, (jonge) konijnen, hazen insecten en aas. In de nazomer en herfst eet de boommarter veel bessen en vruchten. De zoet geurende keutels zijn ongeveer 1 cm dik, de lengte is variabel van 5-8 cm. Keutels van een moertje die onder een nestboom liggen zijn vaak langer, cm. Waarom dit verschil bestaat is niet duidelijk. Figuur 2.1. De uitgestrekte bossen op de Veluwe, Utrechtse heuvelrug en de Drents- Friese wouden vormen de kerngebieden voor de boommarter. Ze komen ook voor in de Gelderse Vallei, de Duinstreek, Kop van Noord-Holland, Gaasterland, Achterhoek, Overijssel, de Flevopolders, delen van Brabant en Limburg. Het aantal boommarters in Nederland wordt nu geschat op individuen. Veel boommarters worden gemeld als slachtoffers van het verkeer. Dat gebeurt het hele jaar door met een piek van augustus tot oktober. In deze periode zijn de slachtoffers overwegend jonge mannetjes die op zoek zijn naar een eigen territorium. Bron: Zoogdiervereniging. Boommarters, de keelvlek is duidelijk te zien. Foto: Sim Broekhuizen Om de ontwikkelingen van de verspreiding van de boommarter in het Noordhollands Duinreservaat (NHD) te volgen zijn de historische verspreidingsgegevens in kaart gebracht zie Figuur 3.1. Verder volgt in dit hoofdstuk een beschrijving van de intrede van boommarter in het NHD. In de 19de en 20ste eeuw werd in de duinen bij Castricum veel gejaagd. Vooral op vos, bunzing en wezel. Jachtopzieners hadden een uitstekende soortenkennis en hebben nooit melding gemaakt van boommarterwaarnemingen of van geschoten boommarters. Aannemelijk is dat boommarters er niet voorkwamen. De boommarter is pas relatief kort een bekende bewoner van het NHD. Oorspronkelijk was zijn verspreidingsgebied beperkt tot een aantal kerngebieden op de Veluwe, Drenthe, en de Utrechtse Heuvelrug. Figuur 3.1. Waarnemingen van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat in de periode (bron: Zoogdiervereniging). Meldingen In 1992 kwam de eerste melding van een boommarterwaarneming in het NHD binnen bij PWN en in 1993 de tweede. Er waren geen foto s om de waarnemingen te ondersteunen. Ook was het een grote vraag hoe de boommarter het gebied kon bereiken. Via de Schellingwoudebrug, Zeeburgertunnel, IJ tunnel, Coentunnel, Wijkerstunnel, Velsertunnel Oranjesluizen, Sluizen van IJmuiden, Houtribdijk (26 kilometer) of via de Afsluitdijk (30 kilometer)? Alle opties leken, en lijken nog steeds, zeer onwaarschijnlijk. Dit omdat de boommarter bij elke optie op een barrière stuit. Hetzij van snelwegen, grote afstanden met bijzonder ongeschikt habitat, grote waterwegen met steile harde oevers of stedelijke bebouwing. Hierdoor werden deze waarnemingen lang niet serieus genomen. Men nam aan dat het om een vergissing ging. Het lijkt er toch op dat de eerste boommarters via de sluizen bij IJmuiden en via de Afsluitdijk zijn gekomen. Mondelinge mededeling, Dr. Arjen de Groot, (Alterra Wageningen UR): Recent onderzoek van Alterra (2012), wijst uit dat er genetisch gezien weinig verschillen zijn tussen boommarters binnen Nederland. Als gevolg van migratie van dieren over honderden kilometers, is het min of meer een grote populatie. Exacte herkomstbepaling is daarmee dus ook lastig, al is er wel een zeker verschil te ontdekken tussen de dieren in het noorden (Drents Friese Wold/ Weerribben) en in het midden (Heuvelrug /Veluwe) van het land. Uit onderzoek blijkt dat de meeste dieren in Noord-Holland van de Heuvelrug/Veluwe komen, maar een enkeling toch uit het noorden (zie Figuur 3.3.). Waarschijnlijk gekomen via de Noordoostpolder en de Houtribdijk. Meer waarnemingen Jarenlang is onzeker gebleven of het hier daadwerkelijk ging om waarnemingen van boommarters. Maar het aantal waarnemingen nam toe, langzaam maar zeker lijkt het erop dat de boommarter zich verspreidt en settelt in het gebied. Na de meldingen in 1992 en 1993 volgen er een aantal jaren zonder waarnemingen. Tot in 2006, toen werden er twee waarnemingen doorgegeven door de roofvogelwerkgroep die actief is in het NHD. Vanaf 2006 komen er ieder jaar meer waarnemingen binnen. Helaas is er naast de toename van waarnemingen ook een toename van verkeersslachtoffers. Het eerste verkeersslachtoffer werd gevonden bij Bergen in 2009, een mannetje van drie of vier jaar oud dat gewond en zwaar ondervoed werd opgevangen. Dit mannetje is later op de Veluwe uitgezet. Het volgende verkeersslachtoffer volgde in 2010 langs de Zeeweg bij Castricum, het was een jong vrouwtje. En in 2011 werd er een jong mannetje dood gevonden langs de Herenweg in Bergen. De intrede van de boommarter in het Noordhollands Duinreservaat was zonder twijfel een feit. 8 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 9

6 3. Historische waarnemingen Hoofdstuk 4 Gebiedsomschrijving, materiaal en methode Leo Heemskerk De waarnemingen in 2006 van de roofvogelwerkgroep, waren voor Leo Heemskerk aanleiding om zich verder te verdiepen in de boommarter in het NHD. Na een korte cursus inventariseren van boommarters start hij in 2006 met het inventariseren van het gebied bij Castricum. Zijn inspanningen werden pas in 2009 beloond met een zichtwaarneming van een boommarter. Later zette hij ook zijn hond succesvol in bij de speurtocht naar latrines. De hond bleek in staat te zijn om op geur keutels te detecteren. In 2011 volgden meer waarnemingen inclusief de ontdekking van latrines en een nestboom met twee jonge boommarters. Voortplanting is voor dit deelgebied op dat moment bevestigd. Maar nog niet voor de rest van het NHD Bij de zoogdiervereniging zijn alle bekende boommarterwaarnemingen opgevraagd van de periode Dit wil niet zeggen dat de hier getoonde gegevens compleet zijn. Uit deze informatie blijkt dat de verspreiding van de boommarter geconcentreerd is in de bosrijke gebieden bij Bergen en tussen Wijk aan Zee en Bakkum. Van het gebied tussen Bergen en Bakkum zijn geen waarnemingen bekend, zie Figuur 3.1. De meeste waarnemingen komen uit gebieden waar oudere bomen staan. Het lijkt logisch dat er minder boommarters in het open duin zitten, ze vinden er weinig dekking en minder nestelgelegenheid. Hierover kunnen echter geen harde uitspraken gedaan worden. In dit onderzoek zijn de meer open duingebieden niet meegenomen. De reden hiervoor is de beperking van tijd, vrij willigers en camera s. Gekozen is om voor dit eerste onderzoek, de gebieden te kiezen waar de trefkans zo groot mogelijk is. Vervolgonderzoek in deze meer open gebieden kan een completer beeld geven over de terreinkeuze van de boommarters. Figuur 3.2. Aantalsontwikkelingen van boommarter in het Noordhollands Duinreservaat in de periode (bron: Zoogdiervereniging). 4.1 Gebiedsomschrijving Het Noord Holland Duinreservaat (NHD) is een van de grootste natuurgebieden in Nederland. Het ligt op de overgang van de kalkrijke naar kalkarme duinen. Tussen Egmond en Bergen ligt de kalkgrens, ten zuiden hiervan zijn de duinen kalkrijk en ten noorden kalkarm. Dit komt in de vegetatie onder meer tot uiting door een toename van heide naarmate men meer noordwaarts gaat. Door de duinen loopt van noord naar zuid de grens van het voorkomen van bos. De krachtige zoute wind aan de kust verhinderd dat hier bos tot ontwikkeling komt. Vanaf de kust tot aan het bos komen eerst zones met (helm)grassen voor, vervolgens een struweelzone met onder andere duindoorn meidoorn en kardinaalsmuts en vervolgens de bossen. Oorspronkelijk zijn dit eiken-berkenbossen. Van nature komen er in de duinen vossen, marterachtigen, hazen, eekhoorns, egels, mollen, muizen, vleermuizen en vele soorten vogels voor. Om de openheid te behouden zet PWN grote gazers in, dit zijn konik paarden, Exmoorpony s, Schotse hooglanders, galloway s, Kempische heideschapen, Scottisch blackface (schapen), Nederlandse landgeiten en zwartbont vee. Ook zijn er een zestal damherten aanwezig in het gebied. Bosrijke gebieden In dit onderzoek is ervoor gekozen om de boommarter te onderzoeken in de bosgebieden. Hoewel de soort ook in open terrein voorkomt heeft hij een voorkeur voor bosrijke gebieden. Het NHD bestaat voor ongeveer ha aan bos. In het reservaat zijn zowel loof-, naald-, als gemengde bossen aanwezig. De bossen in het NHD zijn bijna allemaal aangeplant. De loofbomen behoren tot de inheemse flora en zijn aangeplant op plaatsen waar ze zich tot natuurlijke duinbossen hebben kunnen ontwikkelen. De belangrijkste boomsoorten die voorkomen zijn eik en berk. Daarnaast komen soorten als esdoorn, beuk, populier en abeel voor. In de Toename plaatsen In Figuur 3.2 wordt een beeld geschetst van de aantalsontwikkelingen in het NHD. Het is duidelijk te zien dat er sprake is van een toename. Opvallend is dat er een gat zit van dertien jaar tussen de eerste waarnemingen in 1992 en 1993 en de eerstvolgende in In het onderzoek naar boommarters in de duinen van Zuid Kennemerland bleek uit de historische gegevens, dat er meestal sprake was van één waarneming per jaar. Het aantal waarnemingen is daar laag en stabiel. In het NHD daarentegen, gaat het aantal waarneming ieder jaar omhoog. Zet deze trend door? Of is het gebied al vol en zijn alle mogelijke territoria bezet? Worden de jonge dieren naar de minder geschikte gebieden gedreven, en zal de verspreiding in de toekomst een ander patroon laten zien? Dit zijn interessante vragen. Vervolgonderzoek kan hier in de toekomst een antwoord op geven. Figuur 3.3. Bron: Alterra. Onderzoek van Alterra (2012), genetische analyse van boommarters in Nederland. Rood: Heuvelrug /Veluwe. Blauw: Drents Friese Wold/Weerribben) Grote grazers in deelgebied 4, Schotse hooglanders. 10 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 11

7 4. Gebiedsomschrijving, materiaal en methode struiklaag staan soorten als meidoorn, liguster, hulst, braam, wilde kamperfoelie, Amerikaanse vogelkers, sporkehout, wilde lijsterbes en kardinaalsmuts. De soorten die gebruikt zijn in de naaldbossen behoren niet tot onze inheemse flora. De meeste zijn aangeplant met zwarte den. De meeste aangeplante naaldbomen zijn nu ongeveer 75 jaar oud en aan het eind van hun leven. NHD probeert de naaldbossen om te vormen naar meer natuurlijke loofbossen. In de struiklaag van de naaldbossen staat vooral liguster. Begeleidende struiken zijn wilde kamperfoelie, Amerikaanse vogelkers en dauwbraam. Deelgebieden De vier deelgebieden waar door de vrijwilligersgroepen is gezocht naar boommarters, zijn genummerd van noord naar zuid, zie figuur 4.1. Deelgebied 1 en 2 grenzen niet meteen aan elkaar, tussen deze twee gebieden is het duin zeer open met nauwelijks bos. Deelgebieden 2,3, 4 en Leo grenzen wel aan elkaar. Deelgebied Leo ligt tussen deelgebied 3 en 4 in. Alle deelgebieden hebben ongeveer dezelfde vegetatie. Alle delen bestaan uit bossen waarvan het grootste deel gemengde bossen zijn. In alle delen zijn abelen, eiken en iepen aanwezig. Tussen de gebieden is er een klein verschil in openheid en in aandeel loof, gemengd en naaldbos. Deelgebied 1 bevat meer heide door de kalkarme grond. Het gebied is meer open dan de overige gebieden en bevat voor het grootste deel gemengde bossen. Deelgebied 2 bestaat uit meer gesloten bosgebieden. Het aandeel gemengde bossen is hier wat minder ten opzichte van deelgebied 1. Ook zijn hier meer stukken puur loof- of naaldbos aanwezig. Deelgebied 3 is een redelijk aaneengesloten bosgebied met vooral gemengde en loofbossen. Cameralocatie in deelgebied 3. Deelgebied 4 heeft van alle gebieden het grootste aandeel gemengde bossen. Wel zijn er delen met loof en naaldbossen aanwezig. Cameralocatie in deelgebied Vrijwilligers, deelgebieden, verloop onderzoek De tweede belangrijke doelstelling van het project was kennis vergaren en verbreiden over de boommarter en over het opzetten en uitvoeren van fotoval onderzoek, bij vrijwilligers en boswachters. Het oorspronkelijke idee was, om via de media een compleet nieuwe vrijwilligersgroep aan te boren. En niet te putten uit de pool van vrijwilligers die al ander natuuronderzoek deed. Op uitnodiging van PWN is er door Landschap Noord Holland op 27 januari 2012 een lezing gegeven over het geplande boommarteronderzoek. De lezing vond plaats op de jaarlijkse vrijwilligersavond van PWN in bezoekerscentrum De Hoep. Aan het eind van de avond Instructie ophangen camera. Foto: Jelle Harder. hadden zich al voldoende mensen opgegeven om het onderzoek uit te kunnen voeren, in de vier geplande deelgebieden met vier groepen van gemiddeld zes personen. Verdere werving was niet nodig. Het beschikbare aantal camera s is leidend geweest voor het aantal deelgebied dat onderzocht kon worden. Er waren twaalf camera s beschikbaar, hiermee konden vier deelgebieden van ongeveer 500 ha. onderzocht worden. In het zoekgebied moesten vier deelgebieden geselecteerd worden, zie Figuur 4.1. Per deelgebied was een groep vrijwilligers van ongeveer zes personen actief. Iedere groep had drie camera s tot haar beschikking. De deelgebieden zijn van noord naar zuid genummerd van 1 t/m 4. Voor het aanwijzen en begrenzen van de deelgebieden is dankbaar gebruik gemaakt van de kennis van Leo Heemskerk over boommarters in het gebied. Zo konden de vier deelgebieden en locaties voor het plaatsen van de camera s van te voren snel worden bepaald. Ook tijdens het onderzoek is gebruik gemaakt van zijn kennis over boommarter en het gebied. Leo Heemskerk heeft een eigen gebied onderzocht met eigen camera s en een geleende camera van Landschap Noord-Holland. Start onderzoek Voor de deelnemers begon het onderzoek op 31 maart Op die datum vond de eerste bijeenkomst plaats. Doelstelling en opzet van het onderzoek werden op deze dag verder toegelicht. De groepen kregen instructies over hoe en waar het onderzoek moest worden uitgevoerd. In welk deelgebied, plaatsing van de camera s, wanneer resultaten uitlezen, invullen resultaten in formulieren, wanneer verplaatsen camera s enz. Ook werden alle camera s en toebehoren aan de, reeds ingedeelde, groepen uitgedeeld. Na een instructie over het plaatsen, instellen, controle en aflezen van de camera, werd er buiten geoefend met een proefopstelling. De vrijwilligers zijn ingedeeld in groep 1 t/m 4. Groep 1 onderzocht deelgebied 1, groep 2 deelgebied 2 enz. Groep 1 en 2 hebben nog diezelfde dag de camera s opgehangen. Groep 3 en 4 volgden een week later. Tijdens het project is er een tussentijdse evaluatie en een afsluitende bijeenkomst gehouden respectievelijk op 13 juli en op 25 september. Beiden vonden plaats in bezoekerscentrum De Hoep van PWN in Castricum. Op de tussentijdse evaluatie presenteerden alle groepen de voorlopige resultaten aan elkaar. Die waren zeer bemoedigend, alle groepen konden al boommarter waarnemingen melden. De presentaties waren van hoge kwaliteit, zeer motiverend en inspirerend. Op de afsluitende bijeenkomst waren meerdere externe partijen uitgenodigd. Dit vanwege de mooie en vele boommarterwaarnemingen welke te zien waren op prachtige foto s en video s van de camera s. Daarnaast waren er ook filmpjes van de avonturen van Kareltje (zie hoofdstuk 7), en van het moertje uit de nestboom in Bergen (zie resultaten groep 1). De groepen presenteerden hun laatste resultaten, wederom waren de presentaties bijzonder en de resultaten boven verwachting. 4.3 Werkwijze camera s De bij het onderzoek gebruikte camera s zijn van het merk Dörr Boly guard 5.0 IR, kortweg Boly genoemd. Groep 2 heeft andere camera s gebruikt, dit waren drie exemplaren van het merk Bushnell Trophy cam XLT kortweg Bushnell genoemd. In de Boly camera zit een SD geheugenkaartje met een opslagcapaciteit van 2 MB. In elke camera zitten acht batterijen van elk 1,5 volt, deze batterijen gaan circa twee maanden mee. De werking van de camera s is gebaseerd op beweging en warmte. De camera schakelt zichzelf in als er een bewegend voorwerp binnen bereik van de lens komt. Datzelfde gebeurt als er een voorwerp voor de lens komt dat zelf warmer is dan de omgeving. Het bereik van de camera s is ongeveer 10 meter. Zodra er een dier binnen deze 10 meter komt, schakelt de camera zichzelf dus in. De beste en duidelijkste foto s en video s worden echter gemaakt als de afstand iets kleiner is, zo n 2 tot 3 meter. 12 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 13

8 4. Gebiedsomschrijving, materiaal en methode dier dat door een camera wordt gemist, mogelijk door een van de andere camera s alsnog vastgelegd. Meestal is de camera vastgemaakt aan een boom op een hoogte van circa 1-1,5 m boven de grond. In de praktijk werd er ook wel van deze opstelling afgeweken. Soms omdat het praktisch niet uitvoerbaar was door obstakels, paden e.d. en soms als experiment. Figuur 4.1. Overzichtskaart van het zoekgebied en de onderzochte deelgebieden. Het duurt enkele seconden voordat er daadwerkelijk een opname gemaakt wordt. Hierdoor wordt er soms informatie gemist. De mogelijkheden met de camera zijn voor dit onderzoek zo ingesteld dat er steeds drie foto s gemaakt worden. De opslag in het geheugen duurt dan 7 tot 8 seconden waarna de volgende opnamen mogelijk zijn. Voor video is gewerkt met een opnameduur van steeds 20 seconden. Tijdens het opslaan van de foto s en video s worden er geen opnamen gemaakt. Bij daglicht maken de camera s opnamen in kleur, wordt het te donker dan schakelt deze automatisch over op infraroodopnamen. In het veld zijn de camera s vanaf 31 maart 2012 opgesteld. Iedere groep deed dat in het eigen deelgebied. De drie camera s werden op een locatie geplaatst, met een onderlinge afstand van circa m van elkaar. De plaatsing van de camera s is zodanig, dat er een soort driehoeksopstelling ontstaat. Op die manier wordt een Controle Ieder onderzoeksgebied was ongeveer 500 ha groot, dit is voldoende om de camera s op meerdere plekken te kunnen plaatsen. Nadat per deelgebied de drie camera s op een bepaalde locatie zijn geplaatst wordt één keer per week een controle uitgevoerd. Daarbij wordt het SD kaartje uit de camera gehaald en kunnen de resultaten direct op een laptop bekeken worden in het veld. De foto s of video s worden daarna op de laptop of USB stick opgeslagen, het SD kaartje gaat weer in de camera. Ook kan het SD kaartje thuis bekeken worden. Hiertoe wordt de volle SD kaart uit de camera gehaald en mee naar huis genomen, er wordt weer een nieuwe lege SD kaart in de camera geplaatst. De meeste vrijwilligers hebben de SD kaartjes thuis bekeken. Nadat de beelden zijn bekeken worden de resultaten in een analyseformulier genoteerd. Na het aflezen of verwisselen van de SD kaarten wordt er in het veld nieuwe lokstof en voedsel (zie par. 4.4) aangebracht waarna de controle klaar is. Op elke locatie bleven de drie camera s drie weken hangen. Daarna konden ze verplaatst worden naar de volgende locatie binnen het eigen deelgebied. Op deze manier wandelen de camera s in driehoeksverband het hele onderzoeksgebied door. Cameratest en locatiegegevens. 4.4 Lokstoffen, voedsel Om de kans te vergroten een boommarter voor de camera te krijgen, is er gebruik gemaakt van lokstoffen. Ook werd er voedsel aangeboden. Dit ging als volgt. Op 2-3 m voor de camera werd een houtblok opgehangen. Op het blok werd voedsel aangebracht, dit was als basis altijd pindakaas. In sommige gevallen werd er ook extra voedsel aangeboden zoals: gedroogde pruimen en abrikozen, honing, kip, droge worst, vis en meloen toegevoegd. In de directe omgeving van het houtblok en de camera werden enkele druppels lokstof op takken en stammen gesprenkeld. Lokstoffen die gebruikt zijn waren visolie vermengd met anijsolie. Boommarters en andere dieren komen op de door de wind verspreide geuren af en ontdekken zo het voedsel dat op de houtblokken zit. De hoop is dan dat een dier een poosje bezig blijft om het voedsel van het blok te likken of te bijten. Op die momenten doet de camera zijn werk en worden foto s of video s gemaakt. Het doel van een loshangend blok, is om boommarters er toe te bewegen op de achterpoten te gaan staan om het voedsel te kunnen bereiken (ook wel koekhapmethode genoemd). Gebeurt dat, dan is de bef van de boommarter beter zichtbaar. Deze informatie kan verwerkt worden in een beschikbare tekening waarop de kop, voorzijde en zijkant van het dier al getekend is. Figuur 4.2. Beftekening van Sander Schagen. Moer uit deelgebied 1. Keelvlek De vorm en het patroon van de keelvlek van het dier kan in deze tekening aangebracht worden. De keelvlek kan als een soort vingerafdruk gebruikt worden. Een keelvlek is uniek en boommarters zijn er individueel aan te herkennen. Het is daarom belangrijk de keelbef zo goed mogelijk in beeld te krijgen. Andere voordelen van een blok ophangen is dat met de maten van het blok en de hoogte boven de grond bij benadering ook de lengte van een boommarter kan worden vastgesteld. In dit onderzoek is dat niet gedaan. Niet onbelangrijk is ook dat het voedsel op het blok niet, of in ieder geval minder gemakkelijk, door muizen kan worden opgegeten. Na plaatsing van een camera, wordt er op een A4-tje precies vermeld op welke locatie de camera staat, het nummer van de camera, de hoogte van het houtblok en de datum. Dit A4-tje wordt vervolgens voor de lens van de camera gehouden en zo vastgelegd op het SD kaartje. Op die manier is altijd terug te vinden waar de betreffende foto s of video s zijn gemaakt. 4.5 Veldwerk periode In de periode tussen 31 maart en 24 september is er door de groepen veldwerk verricht. In totaal zijn er door 24 mensen in vier deelgebieden met elk een oppervlakte van ongeveer 500 ha 28 locaties onderzocht. Locatie, data, cameranummer, waarnemers, coördinaten en de verschillende diersoorten werden ingevuld op de analyseformulieren. Deze formulieren vormden bij het maken van dit verslag de basis voor het opstellen van de tabellen en de beschrijving van de resultaten. Waar mogelijk zijn de beelden ook geanalyseerd op sexe, leeftijd en individu (bef herkenning). 14 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 15

9 Hoofdstuk 5 Resultaten Vierentwintig vrijwilligers hebben al het veldwerk uitgevoerd in de periode van april tot en met augustus Ook hebben zij alle verzamelde gegevens digitaal verwerkt in analyseformulieren en de foto s en video s opgeslagen en gearchiveerd. Alle groepen hebben kennis opgedaan over de boommarter en leren werken met de camera s. Ook het opzetten en uitvoeren van een dergelijk onderzoek zou door deze groep en door de twee betrokken boswachters herhaald kunnen worden. Verder is er zowel door de vrijwilligers als door de boswachters kennis over de boommarter opgedaan tijdens het project. Dit is door de vrijwilligers gebruikt bij het onderzoek en bij het presenteren van hun resultaten. Door alle groepen zijn boommarters aangetroffen. In dit hoofdstuk zijn per deelgebied de resultaten uitgewerkt. Bij dit rapport is een dvd gevoegd, hierop is van alle waargenomen boommarters minimaal een foto of filmpje te bewonderen. Boommarter in deelgebied 1 op locatie 4. Latrine. foto: Sander Schagen. 5.1 Groep 1 Bergen Groep 1 heeft de camera s in zes aansluitende periodes op zes verschillende locaties geplaatst. Op vier verschillende locaties zijn waarnemingen van boommarter gedaan. Locatie Camera Datum Tijd Foto / video :29 Foto :32 Foto :17 Foto :59 Foto :57 Foto :50 Foto :30 Foto :36 Foto :45 Foto :51 Foto :33 Foto :06 Foto Tabel 5.2 Gegevens per boommarterwaarneming van groep 1. Locatie Periode Boommarter Groep 1 aan het werk. Foto: groep t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m Enkele waarneming Enkele waarneming Op de eerste twee locaties zijn geen waarnemingen van boommarter gedaan. Beide locaties liggen in het noorden van het werkgebied. Wel zijn er andere soorten als vos en konijn met de camera vastgesteld. Op de derde locatie zijn veel waarnemingen van boommarter gedaan. De camera stond hier nabij een nestboom. Op locatie 4 is een van de camera s bij de nestboom blijven staan. De overige twee camera s zijn wel verplaatst. Met de twee verplaatste camera s zijn geen boommarters vastgesteld. De nestboom is overdag door de groepsleden in de gaten gehouden. Hierbij is een moer met een jong waargenomen. In dit deelgebied is dus sprake van voorplanting. Eenmaal is waargenomen dat een van de jongen van enkele meters hoog uit de nestboom is gevallen. In de groep was er zorg om het jong, zou het de val overleeft hebben? Later die dag is datzelfde jong nog wel waargenomen. Blijkbaar had hij geen (zichtbare) verwondingen opgelopen. Groep 1 aan het posten bij de nestboom. Foto: groep 1. Een jonge boommarter kijkt uit zijn nest. Foto: Sander Schagen. Tabel 5.1 Periodes met waarnemingen van boommarter van groep Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 17

10 5. Resultaten Vos in deelgebied 2. Boommarter hangt ondersteboven om het blok af te likken, deelgebied 2. Figuur 5.1. Resultaten deelgebied 1. Figuur 5.2. Resultaten deelgebied 2. Locatie 5 lag meer in het zuiden van het onderzoeksgebied. Hier zijn geen boommarters vastgesteld. Op locaties 6 en 7, aan de westzijde van het deelgebied, werd een boommarter vastgesteld. Wellicht gaat het hier om zwervende dieren. Naast boommarters zijn er door de camera s bosmuis, eekhoorn, konijn, haas, vos en verschillende vogels vastgelegd. 5.2 Groep 2 Bakkum Zuid Groep 2 heeft de camera s zes maal verplaatst. Er is dus op zes locaties gezocht naar het voorkomen van de boommarter. Op vier van deze locaties is de boommarter aangetroffen. Meteen op de eerste locatie was het raak met meerdere waarnemingen van een boommarter vastgelegd door verschillende camera s! Ook op de tweede, meer zuidelijk gelegen locatie is er een boommarter vastgesteld. Op deze locatie is de boommarter vaak waargenomen door verschillende camera s. Op de derde locatie zijn geen waarnemingen van boommarter gedaan. Op de vierde en vijfde locatie, zijn ook boommarters aangetroffen. Op locatie 4 staat een nestboom met een moer met 3 jongen! Deze locaties liggen meer in het noordwestelijk deel van het gebied. Op beide locaties zijn meermaals waarnemingen gedaan. Op locatie 6 zijn geen boommarters aangetroffen. Groep 2. Jonge boommarter bij de Lageweg deelgebied 2. Boommarter op balk, deelgebied 2. Groep 2 heeft veel geëxperimenteerd met voedsel. Een groot deel van de tijd hebben zij gedroogde pruimen toegevoegd, gezien het feit dat boommarters ook graag vruchten eten. Daarnaast hebben zij op locatie 5 en 6 ook ander voedsel als droge worst, geitenkaas en huid van gerookte zalm toegevoegd. Naast boommarters zijn door deze groep in de verschillende gebieden ook reebok, vos en haas vastgesteld. Meten hoe hoog het blok hangt. 18 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 19

11 5. Resultaten Locatie Periode Boommarter t/m t/m t/m t/m t/m t/m Tabel 5.3 Periodes met waarnemingen van boommarter van groep 2. Locatie Camera Datum Tijd Foto / video :53 Foto :31 Foto :46 Foto :17 Foto :10 Foto :02 Foto :43 Foto :03 Foto :15 Foto :03 Foto :37 Foto :04 Foto :22 Foto :13 Foto :00 Foto 5.3 Groep 3 Castricum Groep 3 heeft op acht verschillende locaties gezocht naar de boommarter. Zij zijn begonnen midden in het deelgebied. Op de eerste locatie zijn er geen boommarters gefotografeerd door de camera s. Wel is er een mooie opname gemaakt van een damhert dat duidelijk erg van pindakaas hield. De tweede locatie lag direct ten westen van locatie 1. Er is één maal een boommarter waargenomen op deze locatie. Op de foto is te zien hoe het dier wegloopt, waarbij alleen de staart en de oorpunten te zien zijn. Als extra lokstof is bij deze camera ansjovis toegevoegd. Op locatie 3, meer naar het noorden van het gebied, zijn geen boommarters aangetroffen. Op de vierde locatie, in de noordwesthoek van het deelgebied, is een enkele waarneming van een boommarter gedaan. Verder was vooral camera 4 erg in trek bij een grote familie bosmuizen. In de periode mei, juni zijn op twee verschillende locaties jonge boommarters gefotografeerd. In deze periode gaan jonge boommarters nog niet ver van hun nestboom en bevinden zij zich nog in het territorium van hun moeder. Locatie 5, is helemaal aan andere kant van het plangebied, in de zuidwest hoek. Hier is op twee verschillende dagen een boommarter waargenomen. Als extra lokstof is hier leverworst toegevoegd. Eekhoorn deelgebied :23 Foto :57 Video :26 Video :28 Foto :50 Foto Boommarter deelgebied :47 Foto :27 Foto Randbiotoop deelgebied :55 Foto :10 Foto :51 Foto :37 Foto :03 Foto Tabel 5.4 Gegevens per boommarterwaarneming van groep 2. Groep 3 aan het werk. Foto: groep 3. Boommarter deelgebied Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 21

12 5. Resultaten Locatie Camera Datum Tijd Foto / video :37 Foto :51 Foto :38 Foto :24 Foto Foto :44 Video :20 Video Ophangen camera. foto: groep :15 Foto :23 Video Grote bonte specht, deelgebied :31 Foto Figuur 5.3. Resultaten deelgebied :05 Foto :38 Foto Locatie Periode Boommarter :30 Video :45 Video t/m :22 Video :54 Foto Reebok deelgebied 3. Op locatie 6, in de zuidoost hoek, is één maal een boommarter waargenomen. Locatie 7 ligt in dezelfde hoek, hier werd meermaals een boommarter waargenomen. Locatie 8: na 29 augustus zijn camera 4 en 18 opnieuw verplaatst. Hier zijn vele leuke opnamen van een boommarter gemaakt die groot fan van pindakaas is. Deze boommarter is langere tijd bezig om de pindakaas van het blok af te likken t/m t/m t/m t/m t/m t/m t/m Enkele waarneming Enkele waarneming Enkele waarneming :01 video :24 Video Tabel 5.6 Gegevens per boommarterwaarneming van groep 3. Naast boommarterwaarnemingen zijn er door groep 3 waarnemingen van verschillende vogels gedaan, evenals eekhoorn, bosmuis en vos. 5.4 Groep 4 Oudendijk Groep 4 had het meest zuidelijke deelgebied binnen het totale werkgebied. De groep heeft bij het zoeken ook eigen camera s opgesteld. Omdat deze camera s niet in driehoeksopstelling zijn geplaatst staan op de kaart vele kleine locaties aangegeven. Deze groep heeft gebruik gemaakt van eigen camera s. In tabel 5.8 zijn deze aangeduid als OX en OY. Boommarter snuffelt aan het houtblok, deelgebied 4. Tabel 5.5 Periodes met waarnemingen van boommarter van groep 3. Boommarter deelgebied Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 23

13 5. Resultaten Locatie Periode Boommarter Locatie Camera Datum Tijd Foto / video t/m t/m :26 Foto :59 Foto 3 OX :41 Foto t/m :02?? heel vaag Een voorbijlopende egel, deelgebied 4. Bosmuizen houden ook van pindakaas, deelgebied t/m t/m OX :38 Foto 4 OX :30 Foto :45 Foto Figuur 5.4. Resultaten deelgebied 4. De groep is in het noorden begonnen met het opstellen van de camera s. Op de eerste locatie zijn helaas geen boommarters aangetroffen. De tweede locatie ligt iets westelijker van locatie 1. Ook hier zijn geen boommarters waargenomen. Op de derde locatie, in het midden van het werkgebied werd er meer succes geboekt. Hier is meermaals, door verschillende camera s een boommarter waargenomen. Er is op drie verschillende dagen een boommarter voorbij de camera gelopen. Op locatie 3 is honing als extra lokstof toegevoegd. Op één foto is het dier mooi te zien, snuffelend aan het blok. Op de andere foto s is de boommarter alleen weglopend van achteren te zien. Voor locatie 4 zijn de camera s nabij locatie 3 opgesteld. Ook op deze locatie zijn er boommarters waargenomen. Hierbij is bij camera OY visolie zonder anijsolie toegevoegd als lokstof. Bij camera 17 waren honing en kippenvleugels toegevoegd. Op een van de foto s is een urinerend vrouwtje te zien. Op locatie 5 is geen boommarter waargenomen. Locatie 6 bestaat niet uit een driehoeksopstelling. Omdat de camera s vrij ver uit elkaar zijn geplaatst is dat op de kaart als verschillende kleine locaties (alle met nummer 6) aangegeven. Op twee van deze locaties zijn boommarters waargenomen. Door verschillende camera s en op verschillende dagen. Op locatie 7 zijn er meloen, gedroogde abrikozen, pruimen en visolie zonder anijs toegevoegd; hier zijn echter geen waarnemingen van boommarter gedaan. Naast boommarters zijn er beelden vastgelegd van vele bosmuizen, eekhoorn, egel, haas, vos en verschillende vogels t/m t/m t/m Tabel 5.7 Periodes met waarnemingen van boommarter van groep 4. Eekhoorn weet het houtblok ook te vinden, deelgebied 4. 6 OY :32 Foto 6 OY :54 Foto 6 OY :03 Foto 6 OY :01 Foto 6 OX :48 Foto Tabel 5.8 Gegevens per boommarterwaarneming van groep 4. Groep 4 aan het werk. 24 Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 25

14 Hoofdstuk 6 Deelgebied Leo Heemskerk In dit hoofdstuk worden de resultaten beschreven van het onderzoek dat Leo Heemskerk heeft uitgevoerd. Zijn onderzoeksgebied ligt tussen deelgebied 3 en 4 in. Leo heeft zijn eigen onderzoek uitgevoerd met een iets andere methode. Daarom is dit hoofdstuk ook iets anders opgebouwd dan de resultaten van de groepen 1 t/m 4. Locatie 1 In 2011 werd op locatie 1 een nestboom ontdekt, hier werd toen op verschillende dagen een moer en twee jongen gezien en gefilmd. Met fotovallen is geprobeerd deze moer in 2012 weer te filmen of te fotograferen. Daarnaast werd de nestboom en omgeving regelmatig onderzocht op sporen. Op 18 februari 2012 was er een zichtwaarneming van de moer in de nestboom. Ze was haar hol aan het schoonmaken. Veel stof en gruis dwarrelde het nest uit, gevolgd door de kop van de boommarter. Op 6 april werd er naast een boommarter ook een bosuil in deze boom gezien. Na deze zichtwaarneming is de boommarter niet meer in de boom terug gezien. De bosuil is tot eind juli gezien. Het plaatsen van cameravallen onder het nabijgelegen buizerdnest, waar eerder boommarter keutels gevonden waren, heeft geen beelden van boommarter opgeleverd. Wel beelden van vos en bosmuizen. Locatie 2 In juni 2012 werd op locatie 2 een nieuwe nestboom ontdekt. Eerder, tijdens een periode met sneeuw, werden onder deze boom sporen gevonden. In de boom lagen keutels op een tak. Deze nieuwe nestboom ligt op ongeveer 800 meter ten noorden van de nestboom uit Van begin mei tot eind mei zijn de camera s in de buurt van deze boom opgesteld. Dit leverde geen beelden van boommarter op. Deze boom werd gedurende het hele jaar regelmatig gecontroleerd op sporen. Op 9 juni werden verse keutels in de boom aangetroffen. Posten in de avond leverde zicht waarnemingen van een moer en twee jongen op. Er konden enkele foto s met een fototoestel gemaakt worden. Hierna zijn twee camera s opnieuw in dit gebied geplaatst. Dit leverde verschillende filmpjes van boommarters op. De twee jongen en de moer zijn duidelijk te zien. Op enkele film fragmenten is een prooi te zien, waarschijnlijk zijn het bosmuizen. Op 8 mei werd binnen locatie 3, in de buurt van de Brabantse Landbouw, een boommater waargenomen. Ten zuidoosten van deze plek ligt een bosgebied met oude hoge bomen. Hier werden vanaf 28 mei drie camera s op drie plekken geïnstalleerd. Helaas leverde dit geen beelden van boommarters op. Een uitstapje naar deelgebied 2 Groep 2 had begin april op locatie 4 in hun deelgebied een boommarter vastgesteld. In mei is deze locatie verschillende keren op sporen onderzocht. Op 2 juni werd er een latrine in een boom gevonden, waarna er in de avond gepost werd. Dit leverde een zichtwaarneming van deze boommarter op. Op 3 juni is er een camera van locatie 3 deelgebied Leo weggehaald en bij de nestboom locatie 4, deelgebied 2 geplaatst. Vanaf die tijd zijn er bijna dagelijks opnamen gemaakt van een moer met drie opgroeiende jongen. Om de beftekeningen van de jongen goed in kaart te brengen is op 1 juli een 2e camera bij de nestboom geplaatst. Dit leverde beelden van vos en boommarters op. Op 26 juli is voor het laatst een boommarter in de boom gezien. Helaas is deze moer van drie jongen, op 10 augustus, waarschijnlijk na een verkeersongeluk, verzwakt teruggevonden langs de Heereweg. Op 12 augustus is ze overleden. Locatie 5 en 6 Locatie 5 ligt in het zuidoostelijke puntje van het gebied. Op deze locatie is in 2012 een boommarterkeutel gevonden, de roofvogelwerkgroep meldde hier een mislukt broedgeval van een buizerd. Boommarterkeutels werden wel gevonden maar de opgestelde camera leverde geen beelden van boommarter op. Wel van bosmuis en Schotse hooglanders. Ongeveer 800 meter noordelijker, ligt locatie 6. Dit is aan de rand van het NHD. Het is een gebied met oude bomen. Dit leverde leuke filmpjes op van vos, eekhoorn en een jonge boommarter. Figuur 6.1. Resultaten deelgebied Leo Heemskerk. Boommarter gefotografeerd op 25 juni 2012 Moer, gefotografeerd op 9 juni Foto: Leo Heemskerk. Locatie Periode Boommarter Aantal Camera s t/m Boommarter zichtwaarneming op: en in de nestboom van camera beelden t/m camerabeelden t/m camerabeelden t/m t/m (van groep 2) t/m Na zichtwaarneming van moer met twee jongen, twee camera s bij de boom geplaatst. Camerabeelden van moer en jongen. Op een camera weggehaald en op locatie 4 geplaatst. camera beelden. Op zichtwaarneming moer, nestboom gevonden en een camera geplaatst: 540 filmpjes boommarters t/m Filmpjes met boommarters t/m camerabeelden t/m Boommarterjong op film vastgelegd 1 Figuur 6.1. Resultaten deelgebied Leo Heemskerk. Locatie Datum Foto / video Foto s van moer in nestboom met gewone fotocamera gemaakt t/m Tabel 6.2 Opmerkingen bij waarnemingen gebied Leo Heemskerk. Foto van moer en jongen in nestboom met gewone fotocamera gemaakt. Later verschillende filmpjes met cameraval gemaakt: Moer en twee jongen NHD Filmpjes waar heel vaak boommarters op te zien zijn. Enkele beelden samengevoegd in c Onderzoek naar verspreiding en voortplanting van boommarters in het Noordhollands Duinreservaat 27