De Brief. Boudewijn Büch Gezelschap Büchmania

Transcriptie

1 De Brief Boudewijn Büch Gezelschap Büchmania Jaargang 12 Nummer 4 27 februari 2014 Inhoud nieuwsbrief De Brief nummer 4: Büchmania herdenkt Eerste Wereldoorlog Laatste oproep Weekend Ieper: We hebben al een leuke groep mensen, maar er is ruimte voor een paar meer: Programma met alle onderdelen zaterdag 10 en zondag 11 mei Ieper Meld u aan vóór 7 maart zodat wij op tijd een hotel kunnen reserveren. Aanmelden en nadere informatie bij Arjan Honkoop Büchmania herdenkt de Eerste Wereldoorlog Programma zondag 6 april Doorn Selectie uit de Nederlandse literatuur en websites ter voorbereiding op onze activiteiten ter herinnering aan de Eerste Wereldoorlog Met dank aan voor het insturen van bijdragen aan: René van Haaster en Arjan Honkoop. Samenstelling en eindredactie Karin Piters.

2 Programma Ieper weekend op 10 en 11 mei 2014 Zaterdag 10 mei uur. Verzamelen op Grote Markt bij de fontein. - Bezoek In Flanders Fields Museum in De Lakenhalle (Grote Markt) - Bezoek Sint-Maartenskerk - Saint George s Memorial Church Lunch - Stadswandeling Vestingroute - met o.a. Rijselpoort - de Ieperse vestingen, - het Ramarts Cemetery en - Ypres Reservoir Cemetry - The Britisch Grenadier Bookshop Koffie / thee / Belgisch bier Memenpoort met de Last Post Gezamenlijk diner ergens aan de Grote Markt Hotel Zondag 11 mei Ontbijt en met de auto s naar: - Tyne Cot Cemetery - Memorial Musum Passchendaele 1917 Lunch - Hill 60 (een begraafplaats zonder grafstenen) - Hill 62 met Sanctuary Wood Museum - Museum Hooge Crater ( het beste privaat museum in Flanders Fields Koffie / thee Terug naar huis.

3 Hyperlinks Vervoer Iedereen komt met eigen vervoer. Misschien kunnen mensen met elkaar meerijden als een plekje over is. Vanzelfsprekend zullen we proberen te bemiddelen tussen aanbod en vraag. Wij organiseren geen centraal vervoer. Hotel en diner Wij regelen één hotel en plannen een diner in het centrum. Betaling Omdat Büchmania geen financieel risico wil lopen, dien je vooraf aan de organisatie de kosten voor het hotel te betalen. Er is geen restitutie mogelijk. Houd daar dus rekening mee. Het voordeel is wel dat door de gekozen opzet het weekend zeker doorgaat. Kosten Houd rekening met 2x lunch, 1x avondeten, terras, entree musea, brandstof, enzovoorts. De kosten van een hotel in Ieper beginnen zo rond de 80/90 euro per persoon per nacht. Houd daarom rekening met een bedrag van circa 250 euro per persoon. Deelname en sluitingsdatum Vanzelfsprekend kun je natuurlijk ook aan een deel van het programma deelnemen. Spoed is wel geboden, omdat in dit herdenkingsjaar de hotels snel vol zitten. De sluitingsdatum voor aanmelding is daarom 5 maart Vragen en aanmeldingen graag via Arjan Honkoop,

4 Programma zondag 6 april Doorn Locatie: Restaurant Plein 6, Dorpsplein 6, 3941 JH Doorn. Website : Tijd: Vanaf (inloop) tot ca uur. Het programma start om uur We willen graag op deze dag een programma bieden dat interessant is voor Büchianen en anderen die misschien (nog) niet zo veel achtergrondkennis hebben over de Eerste Wereldoorlog. De focus ligt dus minder op de politieke en militaire oorzaken en het precieze verloop, maar meer op aandacht voor de geschiedenis van onderop met anekdotes en tastbare voorwerpen. Het bestuur van Büchmania is daarom blij het volgende programma te kunnen aanbieden (onder voorbehoud): Ontvangst met koffie en thee uur Inleiding Herdenking van de Eerste Wereldoorlog na 100 jaar door René van Haaster René van Haaster studeerde Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en heeft een warme belangstelling voor de historische betekenis van de Eerste Wereldoorlog. Afgelopen jaar was hij deelnemer aan het internationale congres 'WOI: keerpunt in de geschiedenis van Europa' te Doorn Lezing door Edwin Ruis over Nederland als spionennest tijdens de Eerste Wereldoorlog Edwin Ruis (1971) werd geboren in Rotterdam. Hij studeerde Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en heeft een zwak voor obscure geschiedenis en reizen naar vage oorden. Hij debuteerde met het boek Spionnennest over de rol van Rotterdam als het belangrijkste spionagecentrum van de Eerste Wereldoorlog. Recent verscheen van hem Vechtmissie over de belevenissen van Nederlandse militaire missie die in de nieuwe staat Albanië moest helpen opbouwen, maar wat al gauw uitmondde in een gevecht voor hun eigen leven. Beide boeken kunnen na afloop worden gekocht en Edwin is beschikbaar om te signeren Lunch. Op eigen kosten Bert Huijgen over helmen van de Eerste Wereldoorlog Bert Huijgen werkt bij Defensie en is in zijn vrije tijd verzamelaar van helmen uit onder meer. de Eerste Wereldoorlog. Waar helmen eerst hoog, opvallend en met veel versierselen, trots werden gedragen door officieren, is dat in de Eerste Wereldoorlog, mede als gevolg van

5 wapentuig veranderd. Bert weet veel te vertellen over die verandering in gebruik en functie van de militaire helmen alsook over de verschillen tussen Fransen, Duitse en bv. Engelse helmen. Bert neemt een keur aan verschillende helmen mee om te tonen. We mogen er zelfs aanzitten! Voor de ware liefhebber zijn enkele exemplaren zelfs te koop! Neem dus een welgevulde beurs mee! Guus Bauer Guus Bauer publiceerde in januari 2013 Het geheim van Treurwegen, een roman waarin een jonge Vlaamse boerenzoon in een Nederlands krijgsgevangenkamp terecht-komt. Een belangrijke rol in de roman speelt de zogenaamde Dodendraad : het hek dat op last van de Duitse bezetter langs de Belgisch- Nederlandse grens werd gebouwd. Meer dan manshoog en voorzien van een draad waarop 3000 volt was gekoppeld. Een voltage dat de lichaamssappen doet koken. Naar schatting 5000 Vlamingen, onbekend met het fenomeen elektriciteit roosterden zich aan dit hek en vonden de dood. In de roman laat Bauer de vader van Treurwegen door de Duitsers gedwongen meewerken aan de aanleg van deze 180 kilometer lange, elektrische grens. Naar aanleiding van zijn roman hield Guus afgelopen jaar een kleine zestig lezingen met als titel Was Nederland neutraal in de Eerste Wereldoorlog? Borrel. Op eigen kosten Na afloop is er gelegenheid om op eigen kosten het nabijgelegen Huis Doorn te bezoeken. De kassa sluit om uur. De laatste begeleide rondleiding start om uur. Huis Doorn sluit om uur. Website: Aanmelden voor deze unieke en informatieve dag bij René van Haaster: contactrvh@gmail.com

6 Selectie uit de Nederlandse literatuur en websites ter voorbereiding op onze activiteiten ter herinnering aan de Eerste Wereldoorlog Het is dit jaar 100 jaar geleden dat de Eerste wereldoorlog uitbrak. Büchmania herdenkt deze gebeurtenis met een dag vol lezingen in Doorn en een weekend in Ieper. In de wetenschap dat er bibliotheken zijn vol geschreven over de Eerste wereldoorlog, menen wij u toch een kleine Nederlandstalige selectie daarvan aan te mogen raden. De nadruk ligt daarbij op geschiedenis van onderop en minder op politieke en militaire geschiedenis. De titels zijn gegroepeerd rondom 5 thema s: de wereld in oorlog, Nederland in oorlogstijd, Ieper en de Westhoek, oorlogsdichters en romans. De begeleidende teksten zijn hoofdzakelijk afkomstig van Biblion. In de komende reguliere nieuwsbrieven zullen nieuwere uitgaven over Eerste wereldoorlog aan bod komen. Hier niet besproken, maar zeker het vermelden waard zijn de series: Oorlogsdomein (als onderdeel van privédomein bij de Arbeiderspers), Bibliotheek van de Eerste Wereldoorlog (dagboeken, memoires etc. van uitgeverij Dulce et Decorum) en De Grote Oorlog (bundels met artikelen van uitgeverij Aspekt). Geïnteresseerden in de historiografie over de Eerste Wereldoorlog wijs ik op de binnenkort te verschijnen driedelige Cambridge History of the First World War onder redactie van de gerenommeerde historicus Jay Winter en met medewerking van een keur aan gespecialiseerde historici uit diverse landen. De uitgave staat gepland voor maart Daarnaast zijn de volgende websites het bezoeken waard: forumeerstewereldoorlog.nl Website van het belangrijkste Nederlandse Forum over WOI Andere belangrijke Nederlandse website over WOI historiek.net/tag/eerste-wereldoorlog/ Artikelen over de Eerste Wereldoorlog Artikelen over WOI Artikelen over de Eerste Wereldoorlog Website van Huis Doorn Website van de Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog Website van de Western Front Association Nederland Website van het Dodendraadproject rondom Baarle Hertog Officiële Nederlandse herdenkingswebsite Officiële Belgische herdenkingswebsite Website van het project 100 jaar Grote Oorlog Herdenking van de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek Website van het In Flanders Fields Museum in Ieper N.B. Vergeet u zich niet op te geven voor de dag ter herdenking van de Eerste Wereldoorlog die Büchmania in Doorn organiseert op 6 april bij René van Haaster (mail : contactrvh@gmail.com) Vergeet u zich niet op te geven voor het weekend in Ieper die Büchmania organiseert op 10 en 11 mei bij Arjan Honkoop (mail : alcherin@xs4all.nl)

7 De wereld in oorlog J.H.J. Andriessen, De Eerste Wereldoorlog in foto s (Lisse : Rebo Productions 2002; in 2013 herdrukt met extra 2 dvd s met 3 uur filmmateriaal) ISBN Hans Andriessen heeft door middel van zijn publicaties een belangrijke bijdrage geleverd aan toenemende belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog in Nederland. Ook is hij de oprichter van de Stichting Studiecentrum Eerste Wereldoorlog, waarvan hij jarenlang de eerste voorzitter was. Andriessen meent dat de invloed van de Eerste Wereldoorlog op Nederland schromelijk wordt onderschat. Hij is kritisch op de Engelse historici die hij chauvinisme en overwinnaargeschiedschrijving verwijt. Naar zijn mening bezien we in Nederland de Eerste Wereldoorlog door het venster van de Tweede Wereldoorlog en dat beeld wordt nog versterkt doordat Nederlanders vooral de toegankelijke Engelstalige boeken lezen. Andriessen kent zijn bronnen en probeert voortdurend dat beeld bij te stellen. In 2002 stelde hij dit boek samen met meer dan 800 foto's die vooral afkomstig zijn uit het archief van het Imperial War Museum te Londen. Ook schreef hij de begeleidende tekst waarin de voornaamste aspecten van de Eerste Wereldoorlog kort en bondig worden uitgelegd. Daardoor is het zowel een fotoboek als een goed leesbare historische inleiding tot de Eerste Wereldoorlog. Dit boek is in elf talen vertaald. Wereldwijd zijn er meer dan exemplaren van verkocht. Theo Vijgen, De grote oorlog: facetten van de Eerste Wereldoorlog ('s-hertogenbosch : Voltaire 2004) ISBN Wat bewoog de vele miljoenen soldaten om deel te nemen aan de strijd? En waarom werd de oorlog eigenlijk gevoerd? Over dit soort vragen en nog veel meer gaat De Grote Oorlog. De Eerste Wereldoorlog is namelijk veel meer dan het verhaal van de loopgraven aan het westelijk front, de verwoeste dorpen in Noord-Frankrijk en de eindeloze rijen kruisen op de begraafplaatsen. Er zijn ook andere strijdtonelen die een rol spelen, van Galicië tot Gallipoli, en er is de strijd op zee en in de lucht. De oorlog werd op een nooit vertoonde, massale schaal gevoerd, maar was ook een oorlog van individuele personen, van machthebbers en generaals natuurlijk, mensen als keizer Wilhelm en generaal Haig, maar ook van eenvoudige soldaten aan het front die hun ervaringen vastlegden in hun dagboeken, en van kleurrijke figuren als Mata Hari en Lawrence of Arabia. Voor uitvinders en ontwerpers waren het gouden tijden, want alle strijdende partijen werkten koortsachtig aan nieuwe wapens en materieel. De Ieren zagen hun kans schoon en kwamen in opstand tegen de gehate Engelse overheersers. Schrijvers gingen over op het modernisme en lieten het vertrouwde belle époque achter zich. Zo heeft de Eerste

8 Wereldoorlog vaak veel facetten die onderbelicht blijven. In dit boek staat die diversiteit juist centraal. Willem Melching en Marcel Stuivenga (red.), Ooggetuigen van de Eerste Wereldoorlog: in meer dan honderd reportages (Amsterdam : Bert Bakker 2006) ISBN In dit boek staan meer dan 100 reportages over de Eerste Wereldoorlog; deze getuigenissen komen van diverse bronnen. Zo staan er gedichten in, maar ook gedeelten van militaire rapportages, krantenberichten en dagboeknotities van burgers. De getuigenissen staan chronologisch per jaar bij elkaar, zodat het verloop van de oorlog te volgen is vanuit de vele verschillende uitgangspunten. Leo van Bergen, Zacht en eervol: lijden en sterven in een Grote Oorlog (Den Haag : Sdu Uitgevers 1999) ISBN Leo van Bergen schreef een boek over de militaire slachtoffers van de oorlogvoering, verdeeld over vijf hoofdstukken: Strijd, Lichaam, Geest, Hulp en Dood. De nadruk ligt in het gehele boek op het lijden en sterven van de soldaten aan de hand van een grote hoeveelheid citaten van ooggetuigen, vanaf de gang naar het slagveld tot aan de dood ter plekke. De titel Zacht en eervol verwijst naar het oorlogsgedicht `Dulce et decorum' van Wilfred Owen over de soldaat die droomt dat hij, door de groene glazen van zijn masker heen, een andere soldaat ziet sterven aan gasvergiftiging. Het geluid van het bloed dat bij de soldaat uit de longen omhoog werd geperst, zou de burgers voor eens en voor altijd afleren om naar eer en roem hunkerende kinderen te bestoken met de oude leugen van Horatius dat het zacht en eervol is om voor het vaderland te sterven. Zie ook: wereldoorlog1418.nl/kma-lezing/ NEDERLAND TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Paul Moeyes, Buiten schot: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Amsterdam : Arbeiderspers 2001) ISBN Europa maakte op de Franse en Vlaamse slagvelden op bloedige wijze kennis met de moderne tijd. Nederland hield zich weliswaar in militair opzicht afzijdig, maar speelde het een essentiële rol in de Duitse en Britse oorlogspolitiek. Voor het Duitse keizerrijk was Nederland de belangrijkste doorvoerhaven en een onontbeerlijke handelspartner,

9 voor de Britten de zwakke schakel in hun economische zeeblokkade. Vier jaar lang moest de Nederlandse regering zich verweren tegen de diplomatieke druk van de en partij zonder de andere te bevoordelen. Neutraliteit bleek een hoogst betrekkelijk begrip. Paul Moeyes werpt in Buiten schot licht op een veronachtzaamde periode in de geschiedenis van Nederland; hij schetst het leven van alledag tijdens de oorlogsjaren en brengt het politieke gemanoeuvreer en gekonkel voor en achter de schermen op aanstekelijke wijze in beeld. Diederik van Vleuten gebruikte dit boek voor zijn voorstelling Buiten Schot en NRC-hoofdredacteur Peter Vandermeersch raadde het boek van harte aan in een uitzending van De Wereld Draait Door. Alfred Staarman, Verre van vredig: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Delft : Legermuseum, 2004) ISBN In dit boek, een begeleidende publicatie bij de gelijknamige tentoonstelling, belicht de auteur op heldere en mooi geïllustreerde wijze de verschillende aspecten waarmee het neutrale Nederland in de Eerste Wereldoorlog te maken had. Zo gaat hij in op de neutraliteit, het waarom, de plannen van de landen om ons heen en de bedreigingen. Ook de grote rol die het leger speelde tijdens deze neutraliteit. Het leger mobiliseerde de mensen, bestreed smokkelarij, interneerde buitenlandse militairen en probeerde bij te blijven bij de grote militaire ontwikkelingen die zich tijdens deze oorlog voordeden. Ook het leven van de soldaat wordt besproken en geïllustreerd met vele zwartwitfoto's, documenten en getuigenissen van de ontberingen en de verveling. En ten slotte wordt de balans opgemaakt van onze neutraliteit in deze roerige jaren. Fraai uitgegeven boek, goed toegankelijk en leesbaar voor de leek en door de vele illustraties en documenten ook interessant voor de geschiedkundige. Rob Kammelar, Jacques Sicking, Menno Wielinga (red.), De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen: getuigenissen, verhalen, betogen (Amsterdam : Nijgh & Van Ditmar 2007) ISBN In dit boek wordt door middel van vele getuigenisverklaringen, dagboeknotities en diverse teksten, het beeld van Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog bijgesteld. Het misverstand dat deze oorlog grotendeels aan Nederland is voorbijgegaan, wordt door de verklaringen van directe betrokkenen weggenomen. In chronologische volgorde komen in vijftien hoofdstukken diverse onderwerpen aan bod waar Nederlanders in de Eerste Wereldoorlog mee te maken hadden. Zo staat er bijvoorbeeld een verslag in van een hoge ambtenaar, die de Duitse keizer na zijn vlucht naar Nederland begeleidde, maar ook herinneringen van burgers aan de vijandige vliegtuigen boven Nederland en het verhaal van een Nederlandse vrouw van wie haar Duitse man zijn dienstplicht moest vervullen.

10 Edwin Ruis, Spionnennest : spionage vanuit Nederland in België, Duitsland en Engeland (Meppel : Just Publishers 2012) ISBN: Geschiedenis van de spionage vanuit het tijdens de Eerste Wereldoorlog neutrale Nederland in Groot-Brittannië, Duitsland en vooral bezet België, waarbij buitenlandse spionnen soms gebruik maakten van Nederlandse informanten. Evelyn de Roodt, Oorlogsgasten. Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Zaltbommel : Europese Bibliotheek 2000) ISBN Tijdens de Eerste Wereldoorlog zochten meer dan een miljoen vluchtelingen - militairen en burgers - hun toevlucht tot het neutrale Nederland. Het ging om verschillende categorieën, elk met eigen sociale en politieke status. Zij leefden onder wisselende omstandigheden in Nederland, ingekwartierd of in kampen. Hun verblijf leidde bij de bevolking tot uiteenlopende reacties. Sigurd von Ilsemann, Keizer Wilhelm II in Nederland. Aantekeningen van zijn vleugeladjudant (Soesterberg : Aspekt 2014; eerder uitgegeven in 1968) ISBN Het dagboek van Sigurd von Ilsemann vormt een even belangrijke als unieke bron naar de nadagen van Keizer Wilhelm II. Gevlucht uit Duitsland in november 1918 vond de keizer een nieuw onderdak in Nederland te Doorn. Sigurd von Ilsemann stond de keizer jarenlang ter zijde. Van dichtbij maakte hij de keizer mee en tekende op authentieke wijze diens leven op. Deze heruitgave kwam tot stand in samenwerking met Huis Doorn. DE GROOTE OORLOG IN IEPER EN DE WESTHOEK Sophie de Schaepdrijver, De Groote Oorlog: het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog (Amsterdam : Atlas 1997; in 2013 herdrukt met nieuwe inleiding) ISBN Hoe werd de Eerste Wereldoorlog in België beleefd, oftewel wat had de Duitse bezetting voor gevolgen voor het dagelijkse leven, de voedselvoorziening, het (universitair) onderwijs? En hoe probeerden de Duitsers de Vlaamse kwestie uit te buiten? De vier jaar tussen 1914 en 1918 die België (en de rest van Europa) fundamenteel veranderden, worden door deze Vlaamse historica op meeslepende wijze beschreven.

11 Richard Heijster, Ieper 14/18: een bezoek aan 'Ypres Salient' (Tielt : Lannoo 1998) ISBN Aangezien de slagvelden en militaria met betrekking tot de Eerste Wereldoorlog onderdelen van toeristische belangstelling zijn geworden, kent het boek een historisch (2/3) en een toeristisch deel (1/3). Het toeristische deel omvat de beschrijving van een (auto)tocht langs musea, oorlogsgraven, slagvelden en andere overblijfselen van de Eerste Wereldoorlog in een gebied met een straal van 25 km rond Ieper. In de routebeschrijving komen allerlei voorvallen en anekdotes uit de Eerste Wereldoorlog voor. Daarnaast is er typische toeristische informatie zoals over logies in Ieper en adressen van diverse instanties. Het overgrote deel van het boek wordt ingenomen door een gedegen en samenhangende politiek/militaire geschiedenis van de WO I, toegespitst op de veldslagen en andere gebeurtenissen rondom Ieper. De veldslagen bij Ieper worden gedetailleerd beschreven en zijn geïllustreerd met kaartjes van de militaire situatie. Het zwart/witte fotomateriaal is zeer gevarieerd en heeft betrekking zowel op personen, als situaties als militaria uit die tijd. Piet Chielens, Dominiek Dendooven, Hannelore Decoodt, De laatste getuige: het oorlogslandschap van de Westhoek (Tielt : Lannoo 1996) Nu de laatste overlevenden van de Eerste Wereldoorlog overleden zijn, vormt het landschap de laatste getuige. Dit geschiedenisboek kan worden opgevat als een inventaris van de nog zichtbare sporen van de wereldbrand in de Westhoek. De vernietiging van de streek en haar erfgoed, de wederopbouw, het herdenken van de doden, de getuigen waaronder vele kunstenaars, de oorlogsarcheologie, de zuidelijke salient, de situatie achter het front en het IJzerfront, dit alles wordt in een overzichtelijk boek door verschillende auteurs onder de loep genomen op een wijze die voor zowel de bewoners uit de streek als voor talloze toeristen een leidraad kan bieden voor een bezoek ter plekke. In talrijke panoramische foto's in kleur, genomen vanuit eenzelfde standpunt, wordt het historische landschap met het actuele vergeleken. Dominiek Dendooven, Piet Chielens (red.), Wereldoorlog I: vijf continenten in Vlaanderen (Tielt : Lannoo 2008) ISBN Overzicht van de meer dan vijftig verschillende culturen die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Vlaanderen aanwezig waren. Rijk geïllustreerd. Griet Brosens, Congo aan den Yser (Antwerpen : Manteau 2013) ISBN Geschiedenis van 32 Congolese oorlogsvrijwilligers in het Belgische leger gedurende Wereldoorlog I.

12 Peter Barton, De slagvelden van Wereldoorlog I: van de eerste Slag om Ieper tot Passendale (Tielt : Lannoo 2005) ISBN Dit boek toont meer dan tweehonderd panoramische foto's van het front tijdens de Eerste Wereldoorlog. De foto's werden, vaak met gevaar voor eigen leven, gemaakt door de Britse Royal Engineers in opdracht van de Militaire Inlichtingendienst. Met veel detail is het leven van de Britse soldaat in en rondom de loopgraven te zien. Deze bijzondere panoramafoto's laten een ander beeld zien dan de propagandistische foto's die vaak bekend zijn van de slagvelden. De zwaar beschadigde velden met diepe kraters, de fraaie landschappen doorploegd met loopgraven, de verwoeste bouwwerken middenin niemandsland. In de uitgebreide tekst zijn beschrijvingen van de strijd te lezen met getuigenissen uit brieven en dagboekverslagen. Het fraai uitgevoerde boek is naast de panoramafoto's uitgebreid geïllustreerd met plattegronden, kaarten en kleine foto's. Chrisje Brants, Kees Brants, Velden van weleer: reisgids naar de Eerste Wereldoorlog (achtste herziene druk; Amsterdam : Nijgh & Van Ditmar 2010) ISBN Dit boek is allereerst een reisgids naar de frontlijn van de Eerste Wereldoorlog (Zuid-België, Noord-Frankrijk). Per stad, rivier, heuvel etc. wordt een reconstructie van die oorlog gemaakt. Chemische wapens, tanks en vliegtuigen werden voor het eerst gebruikt, maar noch de tactiek, noch de mentaliteit was toegesneden op de massaliteit van de moderne oorlog. Deze gids laat het allemaal zien: de kraters van de miljoenen bommen, de vernielde dorpen en steden, de restanten van de loopgraven, musea en natuurlijk de indrukwekkende oorlogsgraven. In de tweede plaats is dit een geschiedenisboek, waarin ook plaats is voor brieffragmenten, citaten uit boeken van de vele schrijvers die aan het front hebben gestreden en talrijke foto's. OORLOGSDICHTERS Tom Lanoye (red. en vert.) Niemands land: gedichten uit de Groote Oorlog (Amsterdam : Prometheus 2002) ISBN geb. De Eerste Wereldoorlog heeft in België dusdanige sporen nagelaten dat de Vlaamse gemoederen daar niet gauw over zijn uitgepraat. Het is een oorlog die in literair opzicht ook veel sporen heeft opgeleverd, van Engelse dichters zoals Robert Graves, Wilfred Owen, Herbert Read en Siegfried Sassoon: The War Poets. Een keuze uit deze oorlogspoëzie van de hand van de begaafde en eigenzinnige vertaler/bewerker Tom Lanoye verschijnt hier in

13 boekvorm, na in 'De Standaard' te hebben gestaan, in een tweetalige editie waarin het beeldende element - tekeningen van Dooreman en zw.w. foto's van Michiel Hendryckx - niet ontbreekt en passend tegen de tekst aan is geplaatst. Geert Buelens (red.), De 100 beste gedichten van de Eerste Wereldoorlog; met een inleiding van Tom Lanoye (Amsterdam : Ambo 2014) ISBN: Deze bloemlezing uit poëzie over de Eerste Wereldoorlog ( ) opent met een inleiding die uitlegt dat te lang nadruk lag op de Angelsaksische Ẃar Poetś, omdat de Geallieerden de oorlog wonnen. Daarom is hier ook poëzie opgenomen van dichters uit andere dan Angelsaksische landen: o.a. Oostenrijk, Duitsland, Rusland, Hongarije, Frankrijk, Tsjechië, benadrukkend dat het om een globaal conflict ging. De gedichten van meestal 1-5 pagina s zijn chronologisch geordend op datum van schrijven of publicatie en worden gevolgd door korte info: wanneer geschreven, door wie uit welke taal vertaald, dichter en gedicht. De Vlaamse dichter (1971), hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde in Utrecht, schreef eerder o.a. twee boeken over dichters en poëzie uit de Eerste Wereldoorlog. De inleiding van auteur Tom Lanoye is helder, de goedvertaalde bloemlezing uitstekend, met bekend werk als Dulce et decorem es t, McRaes Óp Vlaandrens velden, maar ook onbekender, mooi werk van Achmatova, Stramm, en twee bijzondere gedichten van Boens. Evelyn de Roodt, Onsterfelijke fronten: Duitse schrijvers in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog (Soesterberg : Aspekt 2005) In deze zeer interessante studie worden leven en werk besproken van acht Duitse schrijvers die de Eerste Wereldoorlog ( ) als frontsoldaten hebben meegemaakt. Vijf van hen sneuvelden, de drie overlevenden - Erich-Maria Remarque, Carl Zuckmayer en Ernst Jünger - werden, vooral door hun aan deze oorlog gewijde publicaties, wereldberoemde literatoren. Hun oeuvre, en dat van de vijf andere, minder bekende auteurs, vormt een onmisbare bron voor historische studies naar de wereldbeelden en de drijfveren van de betrokkenen in deze verbijsterende, in 1914 zo geestdriftig begonnen Europese burgeroorlog, die in onvoorstelbare bloedbaden onder de jonge generaties zou eindigen. In een voortreffelijke inleiding wordt dit gecompliceerde onderwerp glashelder uiteengezet. De daarop volgende afzonderlijke studies van de schrijvers zijn geslaagde pogingen zowel het werk als de persoon kritisch en genuanceerd recht te doen.

14 Geert Buelens, Europa Europa!: over de dichters van de Grote Oorlog (Amsterdam : Ambo 2008) Buelens schreef een vergelijkende studie van dichters uit de Eerste Wereldoorlog, de eersten die omstandig het totale Europese (slag)veld overzagen. Welke rol speelden zij in de beeldvorming? Niet alleen bekende 'war poets' als Owen en Sassoon, ook vele anderen van verschillende nationaliteiten hebben aan de oorlog deelgenomen of erover geschreven. Buelens: "Poëzie vormt hier geen versiersel van en voor estheten, maar een bron van kennis over het verleden en een demonstratie van hoe dat verleden door woorden vorm heeft gekregen. Vanaf het begin hebben dichters een aanzienlijke rol gespeeld in de mobilisatie van grote groepen mensen. De oorlogscultuur die de Eerste Wereldoorlog kenmerkte was in hoge mate een literaire en meer in het bijzonder een poëtische cultuur." ROMANS S. Hertmans, Oorlog en terpentijn: roman (Amsterdam : De Bezige Bij 2013) Aan de hand van hem nagelaten memoires van zijn grootvader Urbain reconstrueert deze Vlaamse schrijver (1951) in beeldrijke taal het leven van zijn grootvader die rond 1900 in armoede opgroeide in Gent. Hertmans verbindt op indrukwekkende wijze vroege jeugdervaringen van zijn grootvader met de latere, toen Urbain als jong soldaat hachelijke dagen en nachten in de loopgraven overleefde. Ook beschrijft Hertmans de transformatie van tijdgeest en stadslandschap, waarbij de schone natuur in vredestijd niets verraadt van het bloed en lijden dat de vruchtbare aarde opslorpte. Tegelijkertijd definieert de kleinzoon de afstand en de verwantschap met zijn grootvader. Oorlog en terpentijn bestaat uit drie delen. In het eerste en derde deel is de kleinzoon aan het woord. In het tweede deel vertelt de grootvader, de soldaat en schilder Urbain Martien, zelf over zijn herinnering aan de Eerste Wereldoorlog. Hertmans weet je als lezer te raken met dit levendige en gevoelvolle portret van zijn grootvader. In het leven van de kleinzoon speelt de grootvader de rol van leraar en mentor. Met de grootvader ervaar je de chaos en het zinloze sterven in de zomer en herfst van 1914, aan het front van Tienen en Schiplaken. De indringende stijl waarin Oorlog en Terpentijn het leven in de loopgraaf beschrijft kan wedijveren met bekende romans als In Stahlgewittern van Ernst Jünger en Goodbye to All That van Robert Graves. Conny Braam, De handelsreiziger van de Nederlandsche Cocaïne Fabriek (Amsterdam : Nieuw Amsterdam 2009) ISBN Naast rats, kuch en bonen kregen de soldaten in de veldhospitalen en in de loopgraven op grote schaal cocaïne aangeboden. Als ze een spuitje hadden gekregen of een pil of een snuif hadden genomen, konden ze de pijn en de angst weer even de baas. Ze werden er strijdlustig en overmoedig van, zodat menig soldaat het vijandelijke vuur ongedekt tegemoet snelde. De soldaten die deze barre oorlog wisten te overleven, keerden niet alleen met trauma s

15 en verwondingen terug naar huis, maar vaak ook met een ernstige cocaïneverslaving. Spijtig voor hen, maar gunstig voor de farmaceutische industrie, want zij behield met dit naoorlogse leger van verslaafden een flinke afzetmarkt. Het is pikant dat een behoorlijk percentage van die cocaïne afkomstig was uit een Nederlandse fabriek, die ooit gevestigd was aan de Weespertrekvaart in Amsterdam. Het is ook pikant dat deze fabriek niet alleen leverde aan de geallieerden, maar eveneens, vanuit het neutrale Nederland, aan het Duitse leger. Op basis van deze opmerkelijke gegevens schreef Braam een avontuurlijke zedenroman, waarin de cocaïnekwestie van verschillende kanten wordt bezien. Guus Bauer, Het geheim van Treurwegen (Utrecht: Signatuur 2013) ISBN De dodendraad die het Nederlandse grensgebied van het Belgische scheidde, en de aanleg ervan, is van grote invloed op het leven van de Vlaamse tiener Willem Treurwegen, de hoofdpersoon van deze roman. Zijn vader wordt door de Duitsers gedwongen mee te werken aan de aanleg van deze 180 kilometer lange, elektrische grens. Voor de plaatselijke bevolking een ramp aangezien smokkel een van de belangrijkste vormen van levensonderhoud was. Daar kwam dan nog bij dat men nauwelijks bekend was met het fenomeen van elektriciteit, laat staan met een hekwerk waarop 2000 volt of meer stond. Naar schatting vielen er minstens 5000 doden als gevolg van de draad. Als de vader van Treurwegen er niet meer is om zijn gezin te onderhouden, valt die verantwoording toe aan zijn zoon. Deze ziet hoe zijn woonplaats bedreigd wordt door Duitsers en besluit naar het neutrale Nederland te vluchten. Dan volgt een aaneenschakeling van avonturen. Steeds weet hij zich overeind te houden door een beroep te doen op zijn boerenslimheid. Daardoor dringt de vergelijking zich op met De lotgevallen van de brave soldaat Švejk van Jaroslav Hašek, een klassiek boek uit de wereldliteratuur. Tomas Ross, De tranen van Mata Hari ( Amsterdam : Cargo 2007) ISBN In het neutrale Nederland spelen tijdens de Eerste Wereldoorlog allerlei intriges. Verslaggever Willem Bentinck wordt gechanteerd om dienst te nemen bij de pas opgerichte Nederlandse geheime dienst. Mata Hari bevindt zich berooid in Nederland omdat haar bezittingen in Frankrijk onbereikbaar zijn. Ze ontmoeten elkaar tijdens een gevaarlijke zeereis naar Frankrijk. Mata Hari teert op de zak van haar vroegere geliefden, onder wie prins Hendrik. Ze is ook bereid geld te ontvangen van geheime diensten in ruil voor spionagewerk, hetgeen tot haar terechtstelling leidt. Wat is feit en wat is fictie? Dat is eenvoudig als het fictieve karakters betreft, maar het optreden van vele historische figuren maakt het moeilijk. Had prins Hendrik een verhouding met Mata Hari? Was Wilhelmina een buitenechtelijk kind? Faction is het terrein van de schrijver en hij gebruikt het genre om de geschiedenis de kant uit te sturen die hem voor zijn plots het beste uitkomt. Ross geeft een knap tijdsbeeld.