Beslissing van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant op grond van artikel 7.16 van de Wet Milieubeheer.

Transcriptie

1 BESLUIT Brabantlaan 1 Postbus MC s-hertogenbosch Telefoon (073) Fax (073) info@brabant.nl Bank ING Postbank Onderwerp Beslissing van Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant op grond van artikel 7.16 van de Wet Milieubeheer. Nummer Directie Ecologie I Inleiding Op 28 november 2012 hebben wij van IF Technology BV, optredend namens Essent Local Solutions B.V. een aanmeldingsnotitie ontvangen met het verzoek tot het nemen van een beslissing of voor een verplaatsing van de bronnen een milieu-effectrapport (MER) noodzakelijk is. Voor dit voornemen is een vergunning vereist ingevolge de Waterwet. Aan initiatiefnemer is reeds een Grondwaterwet-vergunning verleend voor een KWO-systeem voor een hoeveelheid van m per jaar op dezelfde projectlocatie (besluit d.d. 14 november 2000, vergunningnummer ). Op de lokatie is een verontreiniging aanwezig met VOCl (vinylchloride) aanwezig. Deze verontreiniging strekt zich uit in noordoostelijke richting en is aanwezig tot op een diepte van 35 m-mv. Uit de metingen blijkt dat in de warme bronnen 4 en 5 (W4 en W5) deze verontreiniging is aangetroffen. Om verdere verplaatsing van deze verontreiniging tegen te gaan, dienen deze bronnen verplaatst te worden tot buiten de verontreinigingscontouren. Hiervoor wordt een nieuwe vergunning aangevraagd met een verplaatsing van de bronnen W4 en W5. Om deze reallocatie mogelijk te maken wordt met het verlenen van de nieuwe vergunning de vigerende vergunning ingetrokken. Op grond van artikel 7.2 van de Wet milieubeheer is de activiteit aangewezen in het Besluit milieu-effectrapportage. Ingevolge bijlage D, categorie 15.2 van het Besluit milieu-effectrapportage, is de voorgenomen activiteit MER-beoordelingsplichtig, omdat sprake is van -1-

2 een wijziging van een grondwateronttrekking waarbij op jaarbasis 1,5 miljoen m grondwater of meer wordt onttrokken. Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant dienen derhalve te beslissen of ten behoeve van de besluitvorming over de voorgenomen activiteit (vergunning ingevolge de Waterwet) een MER dient te worden opgesteld. Ingevolge artikel 7.2, lid 4 van de Wet milieubeheer dient er een MER gemaakt te worden, als er sprake is van een activiteit die belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu kan hebben, waaronder de activiteit wordt ondernomen. Hierna geven wij aan hoe het gestelde in de aanmeldingsnotitie zich tot dit toetsingskader verhoudt. II De voorgenomen activiteit Op de lokatie worden in de huidige en toekomstige situatie, de gebouwen kantoren en woningen van het Paleiskwartier voorzien van koude en warmte. Hiertoe wordt per jaar m grondwater onttrokken en op dezelfde diepte in de bodem geretourneerd. De locatie is gelegen ter plaatse van het Paleiskwartier gelegen aan de Onderwijsboulevard en Magistratenlaan te s-hertogenbosch. Op de locatie komen in totaal 10 putten (5 doubletten) te liggen. Deze putten zijn reeds aangelegd echter zullen twee putten (W4 en W5) worden verplaatst. De co rdinaten van de putten zijn: Naam X-coordinaat Y-coordinaat W W W W W K K K K K Tussen de warme en de koude bronnen worden transportleidingen aangelegd. Het grondwater zal in de winterperiode uit de warme bronnen worden opgepompt en door een warmtewisselaar worden geleid. Het warme water staat zijn warmte af aan het gebouwcircuit en koelt hierdoor af. Het koude water wordt in de koude bronnen weer geretourneerd. In de zomerperiode wordt de stromingsrichting omgedraaid en wordt koud water uit de koude bronnen onttrokken. Het koude water wordt door een warmtewisselaar geleid en hier staat het water zijn koude af aan het gebouwcircuit. Het water wordt hierna in de warme bronnen geretourneerd. De nieuwe bronnen worden (zijn) voorzien van een pomp met een capaciteit van 150 m 3 per uur. Het maximum debiet per uur bedraagt 750 m 3 per uur. In de winterperiode en zomerperiode wordt een debiet -2-

3 van maximaal m 3 verpompt. Maximale verpompte hoeveelheid bedraagt m 3 per jaar. Voor het schoonpompen van de bronnen en het jaarlijks onderhoud wordt rekening gehouden met een hoeveelheid van m 3 per jaar. De totale maximaal te onttrekken hoeveelheid komt hiermee op m 3 per jaar. III Overwegingen ten aanzien van de activiteit In artikel 7.4 junctio 7.17 lid 3 van de Wet milieubeheer is aangegeven dat, ter beoordeling van de vraag of een voorgenomen activiteit belangrijke nadelinge gevolgen voor het milieu kan hebben die aanleiding kunnen geven tot een plicht om een MER te maken, rekening dient te worden gehouden met de de in bijlage III van Richtlijn 97/11/EG aangegeven omstandigheden. Deze luiden: 1. de kenmerken van de voorgenomen activiteit; 2. de plaats van de voorgenomen activiteit; 3. de kenmerken van de belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu. Deze omstandigheden worden hierna ten aanzien van de voorgenomen activiteit nader beschouwd. Daartoe is aansluiting gezocht bij de nadere uitwerking van de voornoemde omstandigheden zoals die zijn opgenomen in bijlage III van de Richtlijn 97/11/EG. III.A De kenmerken van de voorgenomen activiteit Bij de kenmerken van de voorgenomen activiteit dient in het bijzonder in overweging te worden genomen: III.A.1 De omvang van de voorgenomen activiteit/project Ter plaatse van de locatie zullen 10 bronnen (5 doubletten) worden aangelegd. De filters van de bronnen zullen worden afgesteld in het eerste watervoerend pakket van 30 tot 80 m mv. In de winterperiode zal gemiddeld m 3 worden onttrokken en na afkoeling tot circa 7 graden in de koude bron worden geretourneerd. In de zomerperiode zal gemiddeld m 3 worden onttrokken en na opwarming tot 14,5 graden weer worden geretourneerd in de warme bronnen. Gemiddeld wordt er per jaar m 3 onttrokken en geretourneerd. Per jaar wordt er maximaal m 3 grondwater worden onttrokken en weer volledig in de bodem worden geretourneerd. Als gevolg van het onttrekken en gelijktijdig retourneren van het grondwater zal de grondwaterstand en de stijghoogte veranderen. Aan de injectiekant zal de grondwaterstand stijgen en aan de kant waar het grondwater onttrokken wordt zal de grondwaterstand dalen. De maximale veranderingen treden op net naast de bronnen. Er zijn berekeningen uitgevoerd naar deze veranderingen als het systeem van het Paleiskwartier in bedrijf is. Uit de berekeningen volgt dat de maximale -3-

4 grondwaterpotentiaalverlaging in het pakket van onttrekking in de winter 1,6 meter en in de zomer 2,6 meter bedraagt. De maximale hierbij behorende freatische grondwaterstandsverlaging bedraagt maximaal 0,02 meter in de winter en 0,03 meter in de zomer. Door het onttrekken en retourneren van koud en warm water wordt de temperatuur in de omgeving van het systeem be nvloed. Berekeningen tonen aan dat na 20 jaar energieopslag een temperatuur verandering van 0,5 C in het eerste watervoerende pakket mogelijk is op 150 meter van de bronnen. Gezien de geringe invloeden en ligging van andere grondwatergebruikers wordt geen negatieve thermische be nvloeding verwacht. III.A.2 Gebruik van natuurlijke hulpbronnen, grond- en hulpstoffen Het KWO-systeem maakt gebruik van het grondwater als energiedrager en buffer. Aan het grondwater wordt warmte en/of koude toegevoegd. Als gevolg van het onttrekken zal het grondwater van verschillende dieptes in het gehele pakket worden gemengd. Van deze menging binnen hetzelfde pakket wordt geen negatieve gevolgen voor de waterkwaliteit verwacht. Ook de temperatuurverschillen zijn dusdanig dat geen significante gevolgen voor de chemische en microbiologische samenstelling van het grondwater worden verwacht. Omdat al het geretourneerde water grotendeels weer wordt onttrokken zal de invloed beperkt blijven. III.A.3 Energie Het KWO-systeem wordt gebruikt voor de klimaatvoorziening van Paleiskwartier te s-hertogenbosch. Hierdoor zal een besparing optreden op het gebruik van fossiele brandstoffen voor de koeling en verwarming van het gebouw. De koudevraag van het Paleiskwartier CZE wordt volledig geleverd door het grondwatersysteem. Voor de berekening van de besparing wordt uitgegaan van MWht koude-levering en MWht warmte-levering. De besparing op het aardgasverbruik bedraagt dan circa m per jaar. De reductie in uitstoot van kooldioxide bedraagt op jaarbasis ton en de reductie in stikstofoxiden bedraagt kg. III.A.4 Bodemverontreiniging (grond en grondwater) In de omgeving van het Paleiskwartier is een grote grondwaterverontreiniging met voornamelijk VOCl aanwezig. De kern van de verontreiniging is gelegen in het freatisch pakket en op enige afstand doorgedrongen tot op grote diepte in het eerste watervoerende pakket. Bij de vorige vergunningsaanvraag is er vanuit gegaan dat de verontreiniging ter plaatse van de bronnen van het Paleiskwartier beperkt bleef tot het freatisch pakket. Aangenomen werd dat de scheidende laag tussen het freatisch en het eerste watervoerende pakket voldoende ontwikkeld en sluitend was zodat er geen verontreiniging in het eerste watervoerende pakket kon doordringen ter plaatse van de bronnen. Uit -4-

5 de metingen is gebleken dat ter plaatse van bron W4 en W5 VOCl verontreiniging tot in het eerste watervoerende pakket is doorgedrongen. Hierdoor is het niet meer mogelijk om gebruik te maken van deze bronnen. Op basis van de huidige gegevens is de verontreinigingscontour van de VOCl verontreiniging bepaald. De nieuwe lokatie van de bronnen W4 en W5 is gepositioneerd buiten de huidige bekende verontreinigingscontouren. Ter plaatse van de nieuwe bronlokaties is een proefboring uitgevoerd en zijn watermonsters genomen. Uit de analyseresultaten blijkt dat de nieuwe bronlokaties zijn gelegen buiten de verontreinigingscontouren. De overige bronnen zijn reeds buiten de verontreingingscontouren aangelegd. Om de invloed van het systeem op de verontreiniging te kunnen bepalen zijn berekeningen uitgevoerd. In eerste instantie is berekend hoe de verontreiniging zich verplaatst in de komende 20 jaar, zonder dat het systeem van het Paleiskwartier aanwezig zou zijn. Hierna is dezelfde berekening uitgevoerd echter nu met het systeem van het Paleiskwartier aanwezig. Hierbij zijn de maximale hoeveelheden per seizoen aangehouden en zijn de effecten op de meest mobiele aanwezige grondwaterverontreiniging (VOCl: vinylchloride) berekend. Uit de berekeningen volgt dat de grondwaterverontreiniging geen effect ondervindt van het systeem van het Paleiskwartier. III.A.5 Waterverontreiniging Het systeem zal uit twee watercircuits gaan bestaan. Het bovengrondse deel (gebouwcircuit) en het ondergrondse deel (grondwatercircuit). Deze twee circuits zullen door middel van warmtewisselaars volledig van elkaar gescheiden zijn. Het gebouwcircuit wordt volledig gevuld met leidingwater. De gebruikte materialen zoals PVC, HDPE, roestvrij staal, brons, rubberen kunststof coatings zullen geen verandering van de samenstelling van het water tot gevolg hebben. Bovendien is het grondwaterciruit altijd in overdruk zodat bij lekkage geen water in het circuit kan toetreden. III.A.6 Hinder Gedurende de aanlegfase van het systeem zal enige hinder voor de omgeving kunnen optreden. Hierbij moet worden gedacht aan (geluids-) overlast, bouwverkeer, trillingen in verband met aanleg van bronnen, opgraven van wegen in verband met aanleg leidingen. Tijdens de gebruiksfase van het systeem zal geen hinder van het systeem voor de omgeving optreden. III.A.7 Cumulatie met andere activiteiten Het gaat hier om de mogelijkheid dat activiteiten in de omgeving elkaar wederzijds kunnen be nvloeden en dat door cumulatie van de effecten gevolgen voor het milieu kunnen optreden. -5-

6 Binnen het geohydrologisch invloedsgebied van het systeem van het Paleiskwartier zijn de volgende systemen aanwezig: Bedrijfsnaam Afstand (m) en richting Watervoerend pakket Maximaal debiet (m3 Waterhoeveelheid (m3/jaar) /uur) Kantoorgebouw 150 ZZO Essent La Tour 150 N Koningsweg ZO Willemspoort 450 ZW Jeroen Bosch W Ziekenhuis Heineken NNW 1 en Van de hierboven genoemde systemen zijn eerste vier gelegen binnen het geohydrologisch invloedsgebied van het Paleiskwartier. Van deze systemen is berekend wat de invloeden van het systeem van het paleiskwartier, met veranderde bronlokaties, zijn en het verschil van deze invloeden met de huidige invloeden. Bedrijfsnaam Bron Invloed oude bronlokaties Paleiskwartier Invloed nieuwe bronlokaties paleiskwartier Effect nieuwe bronlokaties Paleiskwartier Kantoorgebouw Essent W 0,43 0,43 - K 0,48 0,48 - La tour W -0,14-0,23 0,09 (versterking) K -0,23-0,34 0,11 (versterking) Koningsweg 101 W 0,44 0,43 0,01 (uitdemping) K 0,53 0,53 - Willemspoort W -0,20-0,02 0,18 (uitdemping) K -0,25-0,14 0,11 (uitdemping) Uit de berekeningen volgt dat de maximale versterkende werking van de nieuwe ligging van de bronnen 0,11 meter bedraagt. Deze stijghoogteverandering is dermate gering dat in praktijk deze geen effect heeft op de bedrijfsvoering en het rendement van het energieopslagsysteem. -6-

7 III.B De plaats van de voorgenomen activiteit De vraag is of de voorgenomen activiteit zich voordoet in een gebied dat gevoelig is voor milieueffecten. III.B.1 De plaats van de voorgenomen activiteit De beoogde wijziging van het systeem is gelegen in stedelijk gebied. Binnen het stedelijke gebied zijn geen gebieden met landschappelijke of cultuurhistorische waarde gelegen. Langs het gebied van het Paleiskwartier is een spoorlijn gelegen. Bij de spoorlijn mag een maximale zettingverhang gaan optreden van 1 meter per meter. Als gevolg van de stijghoogteveranderingen zullen er in de omgeving zettingen gaan optreden. De maximaal berekende zetting zal optreden net naast de bronnen. De maximaal berekende zetting bedraagt 13 mm. Het bijbehorende zettingsverhang net naast de bronnen bedraagt 1 op Ter plaatse van de spoorlijn bedraagt de zetting maximaal 9 mm. Het berekende bijbehorende zettingsverhang bedraagt 1 meter per meter. Gezien de geringe zetting en het daarbij behorende zettingsverhang kan worden aangenomen dat het energieopslagsysteem geen schade aan bestaande infrastructuur zal veroorzaken. Ook de berekende zetting ter plaatse van de spoorlijn en het bijbehorende zettingsverhang is dusdanig klein dat er geen negatieve effecten als gevolg van het systeem ter plaatse van het Paleiskwartier, zullen gaan optreden. III.B.2 Beschermde gebieden In de directe omgeving van de locatie is een natura2000 gebied gelegen. In de huidige situatie is al een invloed op het gebied aanwezig. Deze is in de vorige vergunnig afgewogen. Door de verplaatsing van de bronnen zal de invloed op dit gebied veranderen. De veranderde invloed is hieronder weergegeven Locatie Cumulatief Cumulatief Invloed nieuwe oude situatie nieuwe bronlocaties Paleiskwartier situatie Paleiskwartier Paleiskwartier De Maij -Grondwaterstandsverandering <0,02 m <0,02 m - -Stijghoogteverandering opslagpakket 0,26 m 0,27 m 0,01 m (versterking) Bossche Broek -Grondwaterstandsverandering <0,01 m <0,01 m - -Stijghoogteverandering opslagpakket 0,025 m 0,01 m 0,02 m (uitdemping) De stijghoogte (grondwaterstand) in het freatisch pakket verandert in de oude en nieuwe situatie niet. De stijghoogte in het onttrekkingspakket zal ter plaatse van De Maij 1 cm groter worden en ter plaatse van de Bossche Broek zal deze 2 cm afnemen. -7-

8 Gezien het feit dat er geen verandering van de grondwaterstand zal optreden zal de nieuwe bronlocaties geen invloed hebben op de betreffende natuurgebieden. De instandhoudingsdoelstellingen van de gebieden zullen door de verplaatsing van de bronnen niet worden aangetast. III.C De kenmerken van de belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu In hoofdstuk III.A en III.B zijn alle optredende effecten beschreven. De belangrijkste effecten zijn de grondwaterstandsveranderingen, de thermische effecten en de zettingen. Deze effecten zijn gezien in relatie met bodemverontreinging, flora en fauna, cumulatie met andere projecten en infrastructurele werken. De initiatiefnemer heeft modelberekeningen laten uitvoeren om deze veranderingen in kaart te brengen. Daarbij zijn de maximale effecten berekend door uit te gaan van de meest ongunstige situatie. In de aanmeldingsnotitie en het vergunningonderbouwend rapport, dat als bijlage bij de aanmeldingsnotitie is gevoegd, worden de uitgangspunten voor het gebruikte grondwatermodel, de gebruikte randvoorwaarden en modellering toegelicht. Als gevolg van de wijziging van de bronnen van het bestaande KWOsysteem van het paleiskwartier zal door het verplaatsen van twee bronnen een kleine verandering van de invloeden plaatsvinden. Door de verplaatsing zal er geen invloed meer optreden op de VOCl verontreiniging. De voorgenomen activiteit zal daarom niet leiden tot cumulatie van milieugevolgen. Als gevolg van de bronwijziging van het KWO-systeem zal als gevolg van stijghoogteveranderingen zetting optreden. Gezien de geringe mate van zetting en het daarbij behorende zettingsverhang kan worden aangenomen dat het KWO-systeem geen schade aan bestaande bebouwing of infrastructuur zal veroorzaken. De veranderende hydrologische en thermische effecten van het KWOsysteem als gevolg van het verplaatsen van de bronnen, zullen geen nadelige invloed hebben op andere grondwatergebruikers, beschermde gebieden de aanwezige flora en fauna. De temperatuursverschillen zijn dusdanig dat er aan maaiveld geen opwarming of afkoeling van de bodem zal plaatsvinden. De temperatuurverschillen van het grondwater zijn dusdanig dat geen significante gevolgen voor de chemische en microbiologische samenstelling van het grondwater worden verwacht. Op grond van de hiervoor genoemde punten beschouwen wij het voornemen niet als een activiteit die belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu zou kunnen hebben. -8-

9 IV Conclusie Op grond van bovenstaande zijn wij van oordeel dat geen sprake is van een activiteitswijziging die belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu kan hebben vanwege de wijze waarop de activiteit wordt ondernomen. Dit betekent, dat voor de besluitvorming op vergunningaanvraag ingevolge de Grondwaterwet het maken van een milieu-effectrapport niet nodig is. V Besluit Gelet op het voorafgaande, de bepalingen in de Wet milieubeheer en het Besluit milieu-effectrapportage besluiten wij: a. dat voor de voorgenomen grondwateronttrekking van maximaal m grondwater per jaar ter plaatse van Paleiskwartier gelegen aan de Onderwijsboulevard en Magistratenlaan te s- Hertogenbosch geen milieu-effectrapport hoeft te worden opgesteld; b. het origineel van dit besluit te zenden aan: - Essent Local Energy Solutions B.V., Postbus 418, 5201 AK s- Hertogenbosch; c. enkel een afschrift van dit besluit te zenden aan: - IF Technology, t.a.v. mevrouw A. Floris, Postbus 605, 6800 AP Arnhem. Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant, namens deze, Error! Reference source not found. drs. A.F. de Goede, bureauhoofd Grondwater. In verband met geautomatiseerd verwerken is dit document digitaal ondertekend. -9-

10 Gegevens bevoegd gezag Referentienummer Datum ontvangst Formulierversie Aanvraaggegevens Ingediende aanvraag/melding Aanvraagnummer Aanvraagnaam Uw referentiecode Energieopslag Paleiskwartier te 's-hertogenbosch 9929/HM Ingediend op Soort procedure Projectomschrijving Opmerking Gefaseerd Blokkerende onderdelen weglaten Uitgebreide procedure Onttrekken en infiltreren van grondwater ten behoeve van energieopslag In de conceptfase is overlegd met de provincie Noord- Brabant (dhr. M. Maessen) over deze aanvraag. Conform afspraak wordt de definitieve aanvraag nu ingediend. Nee Nee Persoonsgegevens openbaar maken Bijlagen die later komen - Bijlagen n.v.t. of al bekend - Nee Bevoegd gezag Naam: Provincie Noord-Brabant Bezoekadres: Brabantlaan 1 's-hertogenbosch Postadres: Postbus MC 's-hertogenbosch Telefoonnummer: Faxnummer: adres algemeen: Website: lvo@brabant.nl Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Pagina 1 van 2

11 Overzicht bijgevoegde modulebladen Aanvraaggegevens Aanvragergegevens Locatie van de werkzaamheden Werkzaamheden en onderdelen Bodemenergiesysteem Water in de bodem brengen of eraan onttrekken Bijlagen Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Pagina 2 van 2

12 Formulierversie Aanvrager bedrijf 1 Bedrijf KvK-vestigingsnummer Statutaire naam Handelsnaam Essent Local Energy Solutions B.V. Essent Local Energy Solutions B.V. 2 Contactpersoon Geslacht Voorletters Voorvoegsels Achternaam Functie Man Vrouw P.N.W. van den Heuvel asset manager 3 Vestigingsadres bedrijf Postcode 5211AK Huisnummer 4 Huisletter - Huisnummertoevoeging - Straatnaam Woonplaats Willemsplein 'S-HERTOGENBOSCH 4 Correspondentieadres Postbus 418 Postcode Plaats 5201AK 'S-HERTOGENBOSCH 5 Contactgegevens Telefoonnummer Faxnummer - adres pieter.van.den.heuvel@essent.nl Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Pagina 1 van 1

13 Formulierversie Gemachtigde bedrijf 1 Bedrijf KvK-vestigingsnummer Statutaire naam IF Technology B.V. Handelsnaam - 2 Contactpersoon Geslacht Man Vrouw Voorletters A. Voorvoegsels - Achternaam Floris Functie - 3 Vestigingsadres bedrijf Postcode 6824 BE Huisnummer 37 Huisletter - Huisnummertoevoeging - Straatnaam Woonplaats Velperweg ARNHEM 4 Correspondentieadres Postbus 605 Postcode Plaats 6800 AP ARNHEM 5 Contactgegevens Telefoonnummer Faxnummer adres a.floris@iftechnology.nl Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Pagina 1 van 1

14 Formulierversie Locatie 1 Kadastraal perceelnummer Burgerlijke gemeente Kadastrale gemeente Kadastrale sectie 's-hertogenbosch F 's-hertogenbosch Kadastraal perceelnummer 2275 Bouwplannaam - Bouwnummer - Gelden de werkzaamheden in deze aanvraag/melding voor meerdere adressen of percelen? Specificatie locatie Ja Nee Kadastrale gegevens van de bronnen: Burgerlijke gemeente: 's-hertogenbosch Kadastrale gemeente: 's-hertogenbosch Kadastrale sectie: F Kadastrale perceelnummers: 2275/2279/2251/2897/4940/ Eigendomssituatie Eigendomssituatie van het perceel Uw belang bij deze aanvraag U bent eigenaar van het perceel U bent erfpachter van het perceel U bent huurder van het perceel Anders Eigenaar van het perceel/de percelen bevinden zich op gemeentegrond. 3 Toelichting Eventuele toelichting op locatie bronlocaties op gemeentegrond zijn in overleg met de gemeente gekozen Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Pagina 1 van 1

15 Formulierversie Water in de bodem brengen of eraan onttrekken Bodemenergiesysteem 1 Water in de bodem brengen of eraan onttrekken Welke activiteit wilt u uitvoeren? Wilt u een bestaande vergunning wijzigen? Wat is de begindatum van deze activiteit? Geef eventueel een toelichting op de begindatum. Wat is de einddatum van deze activiteit? Geef eventueel een toelichting op de einddatum. Omschrijf de activiteit die u wilt uitvoeren. Waarom wilt u de activiteit uitvoeren? Realiseren van een bodemenergiesysteem Onttrekken van grondwater Infiltreren van water Ja Nee nader te bepalen - activiteit is permanent Onttrekken en retourneren van grondwater in hetzelfde watervoerende pakket als waaruit onttrokken is. Gebruik maken van bodemenergie ten behoeve van klimatisering. 2 Onttrekken van grondwater Waarvoor wilt u grondwater onttrekken? In welke volume-eenheid wilt u de maximaal per uur te onttrekken hoeveelheid opgeven? Kies de eenheid zo, dat u de hoeveelheid als een geheel getal kunt opgeven. Hoeveel water wilt u maximaal per uur onttrekken in de door u opgegeven eenheid? Hoeveel water wilt u maximaal onttrekken in m3 per etmaal? Hoeveel water wilt u maximaal onttrekken in m3 per maand? 750 Industriële toepassing van meer dan m3 per jaar Industriële toepassing van minder dan m3 per jaar Openbare drinkwatervoorziening Bodemenergiesysteem Drinkwater vee Bronbemaling Bodem- en/of grondwatersanering Beregening Anders m3 l Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Bevoegd gezag: Provincie Noord-Brabant Pagina 1 van 2

16 Hoeveel water wilt u maximaal onttrekken in m3 per kwartaal? Hoeveel water wilt u maximaal onttrekken in m3 per jaar? Hoeveel m3 water wilt u in totaal maximaal onttrekken? Op welke manier voert u het onttrokken grondwater af dat niet wordt verbruikt? Lozen in een oppervlaktewaterlichaam Lozen via de gemeentelijke riolering Terugbrengen in de bodem of het grondwater Anders 3 Bodemenergiesysteem In welke eenheid wilt u de pompcapaciteit opgeven? Kies de eenheid zo, dat u de pompcapaciteit als een geheel getal kunt opgeven. Wat is de pompcapaciteit in de door u opgegeven eenheid? In welke volume-eenheid wilt u de maximaal per uur in de bodem te brengen hoeveelheid opgeven? Kies de eenheid zo, dat u de hoeveelheid als een geheel getal kunt opgeven. Hoeveel water wilt u maximaal in de bodem brengen in m3 per uur? Hoeveel water wilt u maximaal in de bodem brengen in m3 per etmaal? Hoeveel water wilt u maximaal in de bodem brengen in m3 per maand? Hoeveel water wilt u maximaal in de bodem brengen in m3 per kwartaal? Hoeveel water wilt u maximaal in de bodem brengen in m3 per jaar? Hoeveel m3 water wilt u in totaal maximaal in de bodem brengen per jaar? Hoe wilt u water in de bodem brengen of verplaatsen? m3/h l/h m3 l Monobronsysteem Doubletsysteem Anders Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Bevoegd gezag: Provincie Noord-Brabant Pagina 2 van 2

17 Formulierversie Bijlagen Formele bijlagen Naam bijlage Bestandsnaam Type Datum ingediend Bronlocaties Paleiskwartier MERaanmelding&Effectenstudie MER_aanmeldingsnotitie_Effectenstudie_Paleiskwartier.pdf Bronlocaties.pdf Situatietekening, kaart of foto Gegevens water in de bodem brengen of eraan onttrekken Situatietekening, kaart of foto Status document In behandeling In behandeling Datum aanvraag: 28 november 2012 Aanvraagnummer: Pagina 1 van 1

18 Project: energieopslagsysteem Paleiskwartier te s-hertogenbosch Onderwerp: aanmeldingsnotitie voor de m.e.r.-beoordelingsplicht Datum: 20 november 2012 Referentie: /9929/HM 1. Inleiding De gebouwen, kantoren en woningen van het Paleiskwartier in s-hertogenbosch worden op een duurzame wijze van koude en warmte voorzien. Het Paleiskwartier maakt sinds 2001 gebruik van energieopslag in de bodem. Voor het onttrekken en infiltreren van grondwater ten behoeve van deze energieopslag heeft de provincie Noord-Brabant een vergunning verleend in het kader van de Waterwet. Het energieopslagsysteem van het Paleiskwartier is gelegen aan de Onderwijsboulevard en de Magistratenlaan in s-hertogenbosch en bestaat in de uiteindelijke situatie uit vijf warme en vijf koude bronnen (W1 t/m W5 en K1 t/m K5, zie bijlage 1). De gebouwen, kantoren en woningen van het Paleiskwartier zijn tot op heden van koude en warmte voorzien door middel van twee doubletten (W4, W5 en K4, K5). De energieopslag is gedeeltelijk gesitueerd in een omvangrijke grondwaterverontreiniging en vergund onder beschikkingnummer , d.d. 14 november In deze vergunning zijn meetvoorschriften opgenomen, die erop zijn gericht de effecten van de energieopslag te monitoren. Uit voorgaande metingen en rapportages is gebleken dat de verontreiniging is gevonden in de bronnen W4 en W5 van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier. Na overleg met de provincie Noord-Brabant en de gemeente s-hertogenbosch is, in verband met het risico op verspreiding van de verontreiniging als gevolg van het energieopslagsysteem, besloten een nieuwe vergunningaanvraag in het kader van de Waterwet in te dienen waarbij twee gerealiseerde warme bronnen (W4 en W5) verplaatst worden en de oude vergunning (beschikkingnummer , d.d. 14 november 2000) wordt ingetrokken. Daarnaast worden drie niet gerealiseerde koude bronnen verplaatst (K1, K2 en K3). De energetische uitgangspunten en de te verplaatsen grondwaterhoeveelheden blijven onveranderd. Het onttrekken en infiltreren van grondwater ten behoeve van het beoogde bodemenergiesysteem is in het kader van de Waterwet vergunningplichtig, met de provincie als bevoegd gezag. Het betreft een vergunning als bedoeld in artikel 6.4 van de Waterwet voor het onttrekken en infiltreren van grondwater met een debiet van maximaal 750 m 3 per uur en m 3 waterverplaatsing per jaar. Volgens onderdeel D 15.2 van het Besluit milieueffectrapportage, in samenhang met de artikelen 7.16 t/m 7.20 van de Wet milieubeheer, moet door het bevoegd gezag worden beoordeeld of de activiteit belangrijke nadelige gevolgen kan hebben voor het milieu en of voor de voorbereiding van het besluit een milieueffectrapportage moet worden opgesteld.

19 Deze aanmeldingsnotitie beschrijft de activiteit en geeft een samenvatting van de effecten daarvan op het milieu. Een uitgebreide beschrijving van de effecten van het energieopslagsysteem op de omgeving is opgenomen in bijlage 2 in de effectenstudie Energieopslag Paleiskwartier te s-hertogenbosch - Effectenstudie grondwatersysteem, referentie /9929/HM, d.d. 20 november Algemeen 2.1 Contactgegevens van de initiatiefnemer Naam bedrijf: Essent Local Energie Solutions B.V. Contactpersoon: dhr. T. Pieters (projectleider Essent Bouw) Adres: Willemsplein AK s-hertogenbosch 2.2 Soort activiteit Voor Paleiskwartier wordt een vijftal bronnen verplaatst ten opzichte van de huidige vergunde situatie (zie bijlage). Voor de gewijzigde situatie wordt een vergunning in het kader van de Waterwet aangevraagd. Het betreft een doubletsysteem, bestaande uit vijf warme en vijf koude bronnen. Paragraaf 2.1 van de effectenstudie beschrijft de werking van het systeem. 2.3 Plaats van de activiteit Naam: Paleiskwartier Locatie: tussen de Magistratenlaan en het Westerpark te s-hertogenbosch Kadastrale Gemeente: S-HERTOGENBOSCH Sectie: F Nummers: 2275, 2279, 2251, 2897, 4940, Planning De beoogde nieuwe bronnen worden na vergunningverlening gerealiseerd en in bedrijf genomen. De duur van de activiteit is permanent. 3. Motivering van de activiteit 3.1 Aanleiding Het doel van de activiteit is om het Paleiskwartier op een duurzame manier te blijven voorzien van koeling en verwarming. Om verplaatsing van de VOCl verontreiniging als gevolg van het energieopslagsysteem tegen te gaan is verplaatsing van twee warme bronnen en vanwege de inpassing drie koude bronnen noodzakelijk. Indien de activiteit niet uitgevoerd wordt, dient het systeem buiten gebruik te worden genomen. In dat geval wordt Paleiskwartier niet meer duurzaam gekoeld en verwarmd en wordt een energiebesparing van circa 59% misgelopen. Daarnaast zijn nieuwe voorzieningen nodig voor de klimatisering van reeds aangesloten gebouwen. 3.2 Voorgenomen activiteit Uit ervaringen gedurende de laatste 20 jaar blijkt dat bodemenergie een zeer geschikte methode is om energie te besparen bij de levering van koude en warmte ten behoeve van de klimatisering van gebouwen. Tot op heden heeft het systeem bestaande uit twee doubletten afgezien van de verplaatsing van de verontreiniging, goed gefunctioneerd en duurzame energie geleverd. 2

20 Het bodemenergiesysteem wordt ingezet voor klimatisering van de gebouwen van Paleiskwartier. Het bodemenergiesysteem is gerealiseerd op een locatie in een grootschalige VOClverontreiniging. De beoogde nieuwe bronlocaties bevinden zich buiten de verontreinigingcontouren. Eventuele beïnvloeding van de verontreiniging als gevolg van het bodemenergiesysteem wordt - evenals in de huidige situatie - uitgebreid gemonitord door middel van een zevental meetputten. 4. Kenmerken van de activiteit 4.1 Principe bodemenergiesysteem De werking van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier is in de effectenstudie beschreven. 4.2 Aard en omvang van de activiteit Het bodemenergiesysteem zal in de uiteindelijke situatie ondergronds bestaan uit vijf warme en vijf koude bronnen met filters in het eerste watervoerende pakket. De filterlengte bedraagt circa 40 m in het traject van 30 tot 80 m-mv. De totale maximale capaciteit bedraagt 750 m³/h (150 m³/h per bron). In de zomerperiode wordt gemiddeld m³ en maximaal m³ grondwater verplaatst. In de winterperiode wordt gemiddeld m³ en maximaal m³ grondwater verplaatst. In totaal wordt over één jaar gemiddeld m³ grondwater en maximaal m³ grondwater verplaatst. 4.3 Verontreinigingssituatie Op het terrein van Paleiskwartier is een VOCl-verontreiniging aanwezig. Deze verontreiniging strekt zich in noordwestelijke richting uit en is aanwezig tot een diepte van in ieder geval 36 m-mv. In paragraaf 4.6 van de effectenstudie wordt de invloed van het energieopslagsysteem op de verontreinigingsituatie beschreven. In bijlage 1 van de effectenstudie is een rapportage van een proefboring aan de Westerparklaan opgenomen waarbij de waterkwaliteit ter plaatse van de beoogde nieuwe bronlocaties W4 en W5 onderzocht is. 4.4 Aanleg en onderhoud De bronnen worden geboord volgens de eisen die de provincie Noord-Brabant in de vergunning Waterwet voorschrijft (BRL SIKB protocol 2101, Mechanisch Boren). Het leidingwerk tussen de bronnen wordt aangelegd op een diepte van circa 1 m-mv. De vrijgekomen grond uit de sleuven voor het leidingwerk wordt zoveel mogelijk weer teruggebracht in de bodem, waarbij de grond gelijk aan de diepte van ontgraven wordt teruggebracht. De ruimte rondom het filter en de stijgbuis wordt ter hoogte van de zandlagen opgevuld met filtergrind danwel aanvulgrind. Voor de afdichting ter hoogte van kleilagen wordt zwelklei gebruikt. De bronnen worden afgewerkt met een ondergrondse putbehuizing. De elektrisch aangedreven bronpompen worden op grotere diepte aangebracht, waardoor aan maaiveld geen geluid van de pompen waarneembaar is. 3

21 Het grondwatersysteem bestaat uit vijf warme en vijf koude bronnen. Het grondwater wordt via ondergronds leidingwerk van de warme naar de koude bronnen gepompt of omgekeerd. De bronnen worden via leidingwerk aangesloten op een technische ruimte waar de warmte en koude via warmtewisselaars wordt overgedragen van het grondwatersysteem aan het secundaire systeem. Vanuit het secundaire systeem vindt de klimatisering van de gebouwen van het Paleiskwartier plaats. Het lozen van het vrijkomende grondwater tijdens de aanleg en tijdens het spuien ten behoeve van onderhoud valt onder de Waterwet. Bij de gemeente wordt toestemming gevraagd om het grondwater te lozen op het riool. Onder normale omstandigheden komt per jaar niet meer dan m³ grondwater vrij ten behoeve van onderhoud. 4.5 Omgevingsbelangen Grondwatergebruikers Binnen het berekende hydrologische invloedsgebied (het gebied waar de berekende veranderingen groter zijn dan 0,05 m) van het beoogde energieopslagsysteem bevinden zich andere grondwatergebruikers. De locatie van de meest relevante, nabijgelegen grondwatergebruikers binnen een straal van m is weergegeven in tabel 4.1. Tabel 4.1 bedrijfsnaam Nabijgelegen grondwatergebruikers rondom de projectlocatie afstand en watervoerend maximaal waterhoeveelheid richting t.o.v. pakket en doel debiet projectlocatie [m³/uur] [m³/jaar] Kantoorgebouw Essent 150 ZZO 1 (WKO) La Tour 150 N 1 (WKO) Koningsweg 101* 150 ZO 1 (WKO) Willemspoort 450 ZW 1 (WKO) Jeroen Bosch Ziekenhuis W 1 (WKO) Heineken NNW 1 /2 (drinkwater) * beoogd energieopslagsysteem: de vergunningprocedure loopt, maar is (nog) niet vergund. Milieubeschermingsgebieden De projectlocatie bevindt zich nabij een Beschermd Gebied Waterhuishouding en in een Attentiegebied Waterhuishouding (zie paragraaf 3.4 in de effectenstudie). Natuur De projectlocatie ligt niet in een Vogel- of Habitatrichtlijngebied of in een gebied dat deel uitmaakt van de Ecologische Hoofdstructuur. De projectlocatie ligt circa 500 m ten noorden van een Natura-2000 gebied (zie paragraaf 3.4 in de effectenstudie). Direct ten zuidoosten van de projectlocatie stroomt de Dommel (natuurlijke laaglandbeek) en het afwateringskanaal s-hertogenbosch-drongelen (soortenrijk water). Infrastructuur Ten oosten van de locatie ligt de spoorlijn van s-hertogenbosch naar Eindhoven. Cultuurhistorie en archeologische waarden Op de projectlocatie zijn geen archeologische waarden bekend. 4

22 4.6 Effecten op het milieu Energiebesparing en emissiereductie Indien jaarlijks MWh t aan koude en MWh t aan warmte wordt onttrokken aan de bodem en geleverd aan het gebouw, bedraagt de besparing in het primair aardgasverbruik m³ aardgasequivalenten per jaar. Dit komt neer op een energiebesparing van 59%. Deze energiebesparing resulteert in een jaarlijkse emissiereductie van ton (55%) koolstofdioxide (CO 2 ) en kg (86%) stikstofoxiden (NO x ). Hydrologische effecten Het onttrekken en infiltreren van grondwater heeft tot gevolg dat het stijghoogtepatroon en daarmee de stromingssituatie verandert. De grondwaterstandveranderingen bedragen maximaal 0,03 m. De maximale stijghoogteverandering in het eerste watervoerende pakket bedraagt 2,6 m. Het hydrologische invloedsgebied (het gebied waar de berekende veranderingen groter zijn dan 0,05 m) strekt zich in het eerste watervoerende pakket uit tot maximaal m van de bronnen. Thermische effecten Door het onttrekken en infiltreren van koud en warm grondwater treden temperatuurveranderingen op in de bodem. Na 20 jaar energieopslag is een temperatuurverandering van 0,5 C mogelijk tot maximaal 250 m van de bronnen. Voor een uitgebreide toelichting op de hydrologische en thermische berekeningen en de resultaten wordt verwezen naar respectievelijk hoofdstuk 4 en 5 van de effectenstudie. Grondmechanische effecten (zettingen) Ten gevolge van de door de energieopslag veroorzaakte verlagingen van de grondwaterstand en stijghoogtes kan zetting optreden. De maximaal berekende eindzetting bedraagt 13 mm. Deze geringe zetting en het daarmee gepaard gaande zettingsverhang veroorzaken geen schade aan gebouwen, funderingen, de nabijgelegen spoorbaan of wegen. Invloed op verontreinigingssituatie Door de verplaatsing van de bronnen van het bodemenergiesysteem van Paleiskwartier wordt verspreiding van de verontreiniging als gevolg van de energieopslag tegengegaan. De verplaatsing die optreedt gedurende 20 jaar energieopslag, komt overeen met de verplaatsing die optreedt als gevolg van de natuurlijke afstroming (zie paragraaf 4.6 in de effectenstudie). De grondwaterkwaliteit wordt in de huidige situatie gemonitord door periodieke bemonstering en analyse van het grondwater uit een zestal meetputten in de omgeving van Paleiskwartier. Voor het bepalen van de nieuwe bronlocaties W4 en W5 is een zevende meetput gerealiseerd (MP-Westerparklaan). In de uiteindelijke situatie kan de grondwaterkwaliteit gemonitord worden met behulp van zeven meetputten. 5

23 Invloed op overige grondwatergebruikers Binnen het berekende hydrologische en thermische invloedsgebied bevinden zich andere grondwatergebruikers. Uit de berekeningen blijkt dat het maximale (versterkende) effect van de bronverplaatsing van het opslagsysteem van Paleiskwartier op de stijghoogte in het opslagpakket van de omliggende energieopslagsystemen 0,18 m bedraagt. Deze stijghoogteveranderingen zijn dermate gering dat deze in de praktijk geen effect hebben op de bedrijfsvoering en het rendement van het energieopslagsysteem van de betreffende grondwatergebruiker. De thermische effecten op andere grondwatergebruikers wijzigen ten opzichte van de huidige vergunde situatie niet (zie paragraaf 4.4 en 5.3 in de effectenstudie). Invloed op Natura-2000 gebied De projectlocatie bevindt zich nabij een Natura-2000 gebied. Ter hoogte van De Maij en Bossche Broek treedt geen verandering op in het effect op de grondwaterstandverandering (respectievelijk <0,02 m en <0,01 m in zowel de oude als de nieuwe situatie, zie tabel 4.6 in de effectenstudie). Omdat de nieuwe bronlocaties van Paleiskwartier geen invloed hebben op de grondwaterstandveranderingen ter hoogte van de Natura-2000 gebieden, zijn geen negatieve effecten te verwachten op de instandhoudingdoelstellingen van de Natura-2000 gebieden. Invloed op archeologie Gezien de geringe invloed van het bodemenergiesysteem op de grondwaterstand wordt invloed op eventueel aanwezige cultuurhistorische en archeologische waarden niet verwacht. Waterkwaliteit De overgangen van zoet naar brak (chloridegehalte van 150 mg/l) en van brak naar zout (chloridegehalte van mg/l) grondwater bevinden zich op een diepte van meer dan 200 m-mv. Gezien de weerstand en de afstand tussen de bronfilters en het zoet-/brak- en het brak-/zoutgrensvlak worden deze niet beïnvloed door het bodemenergiesysteem en zal geen verzilting van zoet grondwater optreden. Uit onderzoeken naar de gevolgen van temperatuurveranderingen op de chemische en microbiologische processen in het grondwater blijkt dat de geringe temperatuurverschillen als gevolg van de toepassing van energieopslag geen significante effecten veroorzaken op de chemische en microbiologische samenstelling van het grondwater. 5 Conclusie Geconcludeerd wordt dat de beoogde nieuwe bronlocaties van het bodemenergiesysteem voor Paleiskwartier andere (grondwater)belangen niet schaden. Ten opzichte van de huidige vergunde situatie verandert in de nieuwe situatie de invloed op andere (grondwater)belangen niet. De verspreiding van de verontreiniging als gevolg van de bestaande situatie wordt in de beoogde nieuwe situatie tegengegaan door middel van nieuwe bronlocaties buiten de verontreinigingcontouren. 6

24 Bijlage 1 Bronlocaties en meetputten Paleiskwartier

25 W4 MP Paleiskwartier W5 W4 W5 MP Westerparklaan K3 K2 K3 K2 K1 K1 W3 W2 W1 MP Paleis van Justitie K4 K5 MP Bordeslaan MP Mayweg MP De May MP Bossche Broek Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2009] 0m 200m 400m 600m Warme bron Koude bron W4 en W5 oud K1, 2 en 3 oud meetput Project: Onderwerp: Energieopslag Paleiskwartier te 's-hertogenbosch Locatie meetputten en bronnen Paleiskwartier Datum: Referentie: 9929/HM Auteur: AF

26 Bijlage 2 Energieopslag Paleiskwartier te s-hertogenbosch - Effectenstudie grondwatersysteem

27 Energieopslag Paleiskwartier te s-hertogenbosch Effectenstudie grondwatersysteem - CONCEPT - Vergunningaanvrager bedrijfsnaam straat + nummer Postbus postcode + PLAATS T telefoonnummer F faxnummer E @dres Contactpersoon: naam Opsteller vergunningaanvraag IF Technology Velperweg 37 Postbus AP ARNHEM T F E a.floris@iftechnology.nl Contactpersonen: mevr. A. Floris MSc dhr. ing. J.A. Meijer Deze studie betreft geen ontwerpdocument voor het grondwatersysteem. Het document is uitsluitend opgesteld als onderbouwing voor de aanvraag van de onttrekkingsvergunning in het kader van de Waterwet /9929/HM 20 november 2012

28 Samenvatting Inleiding De gebouwen, kantoren en woningen van het Paleiskwartier in s-hertogenbosch worden op een duurzame wijze van koude en warmte voorzien. Het Paleiskwartier maakt sinds 2001 gebruik van energieopslag in de bodem middels twee doubletten. In de uiteindelijke situatie zal het energieopslagsysteem uit vijf doubletten bestaan. Ter plaatse van de energieopslag is een omvangrijke grondwaterverontreiniging aanwezig. Om verspreiding van de verontreiniging als gevolg van het energieopslagsysteem te minimaliseren wordt een nieuwe vergunningaanvraag in het kader van de Waterwet ingediend waarbij twee warme bronnen en drie koude bronnen ten opzichte van de bestaande vergunning verplaatst worden. Energieopslagsysteem De bronnen van het energieopslagsysteem zijn beoogd in het eerste watervoerende pakket. Het systeem onttrekt en infiltreert maximaal m³/jaar met een maximaal debiet van 750 m³/uur. Energiebesparing en emissiereductie Door het toepassen van energieopslag kan jaarlijks circa m³ aardgasequivalenten worden bespaard. Deze energiebesparing leidt tot een jaarlijkse emissiereductie van ton CO 2 en kg NO x. Hydrologische effecten Het berekende hydrologische invloedsgebied reikt tot m van de bronnen. De maximale grondwaterstands- en stijghoogteveranderingen bedragen respectievelijk 0,03 m en 2,6 m. Negatieve hydrologische invloed op de grondwatergebruikers en overige belanghebbenden is niet aan de orde. Hydrothermische effecten Het berekende hydrothermische invloedsgebied reikt tot 250 m van de bronnen. Negatieve thermische invloed op de overige grondwatergebruikers treedt niet op. Grondmechanische effecten De maximaal berekende eindzetting bedraagt 13 mm. Deze geringe zetting en het daarmee gepaard gaande zettingsverhang veroorzaken geen schade aan gebouwen, funderingen, de nabijgelegen spoorbaan of wegen /9929/HM 20 november

29 Effecten op de grondwaterkwaliteit Het zoet-/brakgrensvlak en het brak-/zoutgrensvlak worden niet beïnvloed. Gezien de geringe temperatuurverschillen bij dit project worden hiervan geen significante effecten verwacht op de chemische en microbiologische samenstelling van het grondwater. De verontreinigingsituatie in de omgeving van de projectlocatie wordt op basis van de beschikbare gegevens en MicroFEM berekeningen niet negatief beïnvloed /9929/HM 20 november

30 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Systeembeschrijving Uitgangspunten Grondwatercircuit Energiebesparing en emissiereductie Geohydrologie Bodemopbouw Geohydrologische kenmerken Grondwatergebruikers Andere belanghebbenden Bodem- en grondwaterverontreinigingen Hydrologische effecten Uitgangspunten voor de berekeningen Beschrijving computerprogramma Schematisatie Stijghoogteveranderingen Cumulatieve effecten Invloed op grondwatergebruikers Invloed op andere belanghebbenden Invloed op verontreiniging Hydrothermische effecten Uitgangspunten voor de berekeningen Temperatuurveranderingen Invloed op overige grondwatergebruikers Grondmechanische effecten Uitgangspunten voor de berekeningen Zettingen Effecten op de grondwaterkwaliteit Invloed van de temperatuur Waterkwaliteitsveranderingen in grondwatercircuit Invloed op het zoet-/brak- en brak-/zoutgrensvlak Invloed op bodem- en grondwaterverontreinigingen Literatuur /9929/HM 20 november

31 Figuren: 1.1 Projectlocatie 1.2 Locatie meetputten en bronnen Paleiskwartier 1.3 Geïnterpreteerde contourenkaart VC 2.1 Principeschema van het energieopslagsysteem 2.2 Locatie van de bronnen en grondwaterbelangen 4.1 Berekende stijghoogteveranderingen in het opslagpakket 4.2 Berekende cumulatieve stijghoogteveranderingen in het opslagpakket 4.3 Stroombaanberekeningen interventiewaardecontouren VC op basis van de door gemeente s-hertogenbosch VC contourenkaart (worst-case) 5.1 Berekende temperaturen in het opslagpakket 5.2 Berekende temperaturen in het opslagpakket (cumulatief) Bijlagen: 1 Rapportage proefboring Westerparklaan 2 Berekening van de zetting /9929/HM 20 november

32 1 Inleiding Vanaf 2001 worden de kantoorgebouwen en woningen van het Paleiskwartier te s-hertogenbosch met behulp van energieopslag van koeling en verwarming voorzien. Voor het onttrekken en infiltreren van grondwater ten behoeve van deze energieopslag heeft de provincie Noord-Brabant een vergunning verleend in het kader van de Waterwet (beschikkingnr , d.d. 14 november 2000). Het energieopslagsysteem van het Paleiskwartier is gelegen aan de Onderwijsboulevard en de Magistratenlaan in s-hertogenbosch. De projectlocatie is weergegeven in figuur 1.1. Het energieopslagsysteem bestaat uit 10 bronnen (W1 t/m W5 en K1 t/m K5). Ten opzichte van de vergunde situatie worden de bronnen W4, W5, K1, K2 en K3 verplaatst. De filters van de warme bronnen zijn geplaatst in het eerste watervoerende pakket tussen 30 en 80 m-mv. Figuur 1.1 Projectlocatie /9929/HM 20 november

33 Ten tijde van de aanvraag van de vergunning Grondwaterwet voor het energieopslagsysteem was bekend dat in het freatisch (en het eerste watervoerende pakket) een omvangrijke grondwaterverontreiniging met vluchtige organische chloorkoolwaterstoffen (VOCl) aanwezig was. In de destijds uitgevoerde effectenstudie (kenmerk 4/9929/GB, d.d. maart 2000) is uitgegaan van de berekende contouren van de VOCl verontreinigingen in het eerste watervoerende pakket uit het saneringsplan (Saneringsplan Wolfsdonken- Paleiskwartier, IWACO rapportnr , 1999). De berekeningen zijn geconcentreerd op vinylchloride, omdat vinylchloride op basis van de maximaal aangetroffen concentratie in het eerste watervoerende pakket (26 maal de interventiewaarde) en mobiliteit (laagste retardatiefactor dus meest mobiele stof, worst-case). Op basis van de destijds beschikbare informatie en de berekende invloed op de verontreiniging was de invloed van het energieopslagsysteem op de verontreiniging acceptabel en is een vergunning Grondwaterwet afgegeven. In 2001 is het energieopslagsysteem in gebruik genomen. Momenteel is sprake van een nieuwe situatie, omdat bij metingen VOCl verontreiniging geconstateerd is in het grondwater uit de bronnen van het energieopslagsysteem. Deze constatering was aanleiding voor overleg tussen de vergunninghouder, de gemeente s-hertogenbosch en de provincie Noord-Brabant. Om verspreiding van de verontreiniging te minimaliseren is besloten om de huidige warme bronnen (W4 en W5) buiten gebruik te stellen en daarvoor in de plaats twee nieuwe warme bronnen aan te leggen op een locatie buiten de verontreinigingscontour. Ook is besloten drie niet gerealiseerde koude bronnen (K1, K2 en K3) te verplaatsen. Op basis van de meest recente informatie over de verbreiding van de VOCl verontreiniging (zie figuur 1.3) zijn de locaties bepaald van de nieuw aan te leggen bronnen. Om de ligging van de nieuwe bronnen buiten de verontreinigingscontour te verifiëren is direct naast de geplande bronlocaties een proefboring uitgevoerd in combinatie met bemonstering en analyse van het grondwater. Op basis van de resultaten van de proefboring (zie bijlage 1) is geconcludeerd dat de beoogde nieuwe bronlocaties buiten de verontreinigingscontour in het eerste watervoerende pakket liggen. In verband met de beoogde wijziging van de locaties van de bronnen W4 en W5 dient de bestaande vergunning Grondwaterwet (beschikkingnr , d.d. 14 november 2000, thans Waterwet) te worden ingetrokken en vervangen door een nieuwe vergunning Waterwet. De voorliggende effectenstudie beschrijft de effecten van het gewijzigde energieopslagsysteem op de omgeving en vormt de onderbouwing bij de aanvraag van deze nieuwe vergunning. De voorliggende effectenstudie geeft een overzicht van de effecten van de energieopslag op de bodem en het grondwater en omgevingsbelangen. De kenmerken en dimensionering van de energieopslag zijn beschreven in hoofdstuk 2. Teneinde inschattingen en berekeningen te kunnen maken van de effecten van de energieopslag zijn in hoofdstuk 3 de geohydrologie van de locatie en de omgevingsbelangen beschreven. De berekende hydrologische en hydrothermische effecten zijn beschreven in respectievelijk hoofdstuk 4 en 5. De grondmechanische effecten en de effecten op de grondwaterkwaliteit komen in respectievelijk hoofdstuk 6 en 7 aan de orde /9929/HM 20 november

34 Omdat het een aanvraag betreft voor maximaal m 3 waterverplaatsing per jaar is de aanvraag tevens m.e.r.-beoordelingsplichtig. Dat betekent dat het bevoegd gezag op basis van een zogenaamde m.e.r.-beoordelingsnotitie moet beoordelen of een m.e.r.- procedure moet worden doorlopen. Deze effectenstudie is als bijlage opgenomen bij de aanmeldingsnotitie voor de m.e.r.-beoordelingsplicht. Hierin wordt de activiteit beschreven en een samenvatting gegeven van de effecten van het energieopslagsysteem op het milieu /9929/HM 20 november

35 2 Systeembeschrijving 2.1 Uitgangspunten Om lange termijn energieopslag in de bodem mogelijk te maken wordt een grondwatersysteem aangelegd. Het grondwatersysteem bestaat uit 5 koude en 5 warme bronnen waar grondwater aan kan worden onttrokken en in geïnfiltreerd. Tussen de warme en de koude bronnen worden transportleidingen aangelegd, waardoor grondwater van de warme naar de koude bronnen kan worden gepompt en omgekeerd. De transportleidingen worden door de technische ruimte geleid, waar de warmte of koude via warmtewisselaars wordt overgedragen van het grondwatersysteem aan het secundaire systeem. De werking van de energieopslag is schematisch weergegeven in figuur 2.1 en kan worden beschreven aan de hand van onderstaande bedrijfssituaties. Figuur 2.1 Principeschema van het energieopslagsysteem Verwarming Ten behoeve van de warmtelevering wordt grondwater uit de warme bronnen opgepompt. Het opgepompte grondwater staat zijn warmte via warmtewisselaars af aan het water in het secundaire circuit, waar het wordt gebruikt voor verwarming. Door de afgifte van warmte koelt het grondwater af. Het afgekoelde grondwater wordt vervolgens via de koude bronnen in de bodem geretourneerd en opgeslagen voor de zomerperiode /9929/HM 20 november

36 Koeling Als er behoefte is aan koeling wordt grondwater opgepompt uit de koude bronnen. Het opgepompte grondwater staat zijn koude via warmtewisselaars af aan het water in het secundaire circuit, waar het wordt ingezet voor koeling. Het opgewarmde grondwater wordt vervolgens via de warme bronnen in de bodem geretourneerd en opgeslagen voor het winterseizoen. Verplaatste grondwaterhoeveelheden De uitgangspunten van het energieopslagsysteem zijn gelijk aan de uitgangspunten uit de bestaande vergunning. De maximale hoeveelheid grondwater die per jaar wordt verpompt bedraagt m³. Gemiddeld wordt per jaar m³ grondwater verplaatst; in de zomer m³ en in de winter m³. De maximale hoeveelheden kunnen voorkomen in de eerste paar jaar van de energieopslag. De bodem rond de bronnen is dan nog niet voldoende afgekoeld c.q. opgewarmd, zodat meer grondwater moet worden verplaatst om een bepaalde hoeveelheid koeling of verwarming te leveren. Ook tijdens extreme klimatologische omstandigheden (zoals strenge winters en hete zomers) kan door een tijdelijk grotere energievraag meer grondwater worden verplaatst dan gemiddeld. Spuien In verband met preventief onderhoud van de bronnen worden deze een aantal keer per jaar gespuid. Bij deze actie wordt uit de bron enige tijd grondwater onttrokken met het maximale debiet. Per jaar zal niet meer dan m³ grondwater worden gespuid. Het spuiwater wordt niet teruggebracht in de bodem, maar geloosd op oppervlaktewater of het riool. Voor lozing op het riool of oppervlaktewater wordt separaat toestemming gevraagd bij bevoegd gezag. De grondwaterzijdige uitgangspunten voor de vergunningaanvraag van het energieopslagsysteem zijn in tabel 2.1 samengevat. Tabel 2.1 Uitgangspunten voor de energieopslag parameter eenheid winter zomer maximale waterhoeveelheid [m³/jaar] gemiddelde waterhoeveelheid [m³/jaar] maximaal debiet [m³/uur] gemiddelde infiltratietemperatuur [ C] 7 14,5 minimale/maximale infiltratietemperatuur [ C] 5 25 gemiddelde energiehoeveelheid [MWh t/jaar] /9929/HM 20 november

37 2.2 Grondwatercircuit Het grondwater systeem bestaat uit 10 bronnen (5 doubletten). De locaties van de bronnen zijn weergegeven in figuur 2.2. De definitieve filterstelling is afhankelijk van de bodemopbouw ter plaatse van de bronnen. De filters van de bestaande bronnen zijn geplaatst in het eerste watervoerende pakket, in het traject van 30 tot 80 m-mv. De filters van de beoogde bronnen zullen worden geplaatst in het eerste watervoerende pakket, in het traject van 30 tot 80 m-mv. De effectieve filterlengte is afhankelijk van het aantal slecht doorlatende lagen in het filtertraject en bedraagt naar verwachting circa 40 m. In de praktijk kan de werkelijk geplaatste filterlengte hiervan afwijken. Voor de berekeningen in deze effectenstudie is een globale inschatting gemaakt van de boorgatdiameter van de bronnen. De grootte van de boorgatdiameter heeft geen invloed op de grootte van de effecten van de energieopslag op de omgeving. Het grondwatercircuit wordt luchtdicht en onder een overdruk ten opzichte van de atmosfeer gehouden, zodat geen lucht in het grondwatercircuit kan toetreden. In tabel 2.2 zijn de belangrijkste gegevens van de bronnen samengevat die van belang zijn voor het bepalen van de effecten van de energieopslag. Tabel 2.2 Gegevens van de bronnen parameter eenheid warme bronnen koude bronnen onttrekkingscapaciteit [m³/uur] 98 (per bron) 150 (per bron) infiltratiecapaciteit [m³/uur] 150 (per bron) 98 (per bron) effectieve filterlengte [m] filterdiepte [m-mv] Energiebesparing en emissiereductie Voor het bepalen van de energiebesparing en de emissiereductie wordt de warmte- en koudelevering met energieopslag en warmtepompen vergeleken met een conventionele installatie voor koeling en verwarming, bestaande uit koelmachines (airconditioning) voor de koeling en een HR-ketel voor de verwarming. Het verbruik van elektriciteit is omgerekend naar de hoeveelheid aardgas die nodig is voor de elektriciteitsopwekking. Hierdoor kan het totale primaire aardgasverbruik worden bepaald. Indien jaarlijks MWh t aan warmte en MWh t aan koude wordt onttrokken aan de bodem en geleverd aan het gebouw, bedraagt de besparing in het primair aardgasverbruik m³ aardgasequivalenten per jaar. Dit komt neer op een energiebesparing van 59% /9929/HM 20 november

38 Deze energiebesparing resulteert in een jaarlijkse emissiereductie van ton (55%) koolstofdioxide (CO 2 ) en kg (86%) stikstofoxiden (NO x ). In tabel 2.3 zijn de gehanteerde kengetallen genoteerd. Tabel 2.3 Kengetallen energiebesparing en emissiereductie elektriciteit afgeleverd bij eenheid waarde gebruiker CO 2 [kg/kwh e] 0,566 NO x [g/kwh e] 0,150 gas eenheid waarde CO 2 [kg/m³ aardgas equivalenten] 1,780 NO x [g/m³ aardgas equivalenten] 2, /9929/HM 20 november

39 3 Geohydrologie 3.1 Bodemopbouw De bodemopbouw in de directe omgeving van de locatie is beschreven op basis van de volgende gegevens: a. Grondwaterkaart van Nederland; b. Regionaal Geohydrologisch Informatie Systeem (REGIS); c. boorbeschrijvingen uit het archief van TNO Bouw en Ondergrond via DINOLoket; d. boorbeschrijving proefboring Westerparklaan (bijlage 1) en gerealiseerde bronnen. Op basis van deze gegevens is de bodemopbouw geschematiseerd in een aantal watervoerende pakketten en scheidende lagen (tabel 3.1). Tabel 3.1 Geohydrologische schematisatie diepte [m-mv]* lithologie geohydrologische benaming doorlaatvermogen [m²/d] of weerstand [d] 0-17 fijn tot matig grof zand met freatisch watervoerend 250 m²/d klei, leem en veenlaagjes pakket slibhoudend fijn zand, zandige scheidende laag d klei/leem matig fijn tot zeer grof zand 1 e watervoerende pakket m²/d leem/klei afgewisseld met fijne zandlaagjes 1 e scheidende laag (hydrologische basis) * Het maaiveld bevindt zich op circa 5 m+nap (ter hoogte van W4 en W5). Op basis van uitgevoerde capaciteitsproeven in de omgeving is een gemiddelde doorlatendheid van het freatische en het eerste watervoerende pakket bepaald. Op basis van de boorbeschrijvingen is de weerstand van de scheidende lagen ingeschat. Voor de weerstand is uitgegaan van gemiddeld 100 tot d/m voor klei en 65 d/m voor leem. 3.2 Geohydrologische kenmerken De grondwaterstand en de stijghoogte in het eerste watervoerende pakket is weergegeven in tabel 3.2. Tabel 3.2 Grondwaterstand en stijghoogte in het 1 e watervoerende pakket [m-mv] bron (peilbuisnummer) minimaal gemiddeld maximaal grondwaterstand B45C0475/B45C0476 a 3,2 2,3 1,7 1 e watervoerende pakket B45C0106 a 2,9 1,5 0,9 a peilbuizen zijn weergegeven in figuur /9929/HM 20 november

40 De lokale en regionale geohydrologische kenmerken zijn opgenomen in tabel 3.3. Tabel 3.3 parameter Lokale en regionale geohydrologische kenmerken eenheid grondwaterstroming opslagpakket (snelheid) a [m/jaar] 25 grondwaterstroming opslagpakket (richting) a [-] noordwestelijk grondwatertemperatuur (opslagpakket) b [ C] 12 zoet-/brakgrensvlak (chloride 150 mg/l) c [m-mv] >200 a b c bron: REGIS bron: [Lit. 2] en informatie uit omliggende energieopslagsystemen bron: Grondwaterkaart van Nederland 3.3 Grondwatergebruikers Bij de provincie is een overzicht opgevraagd van grondwatergebruikers in de omgeving van Paleiskwartier. De locatie van de meest relevante, nabijgelegen grondwatergebruikers binnen een straal van m is weergegeven in figuur 2.2 en tabel 3.4. Tabel 3.4 bedrijfsnaam Nabijgelegen grondwatergebruikers rondom de projectlocatie afstand en watervoerend maximaal waterhoeveelheid richting t.o.v. pakket en doel debiet projectlocatie [m³/uur] [m³/jaar] Kantoorgebouw Essent 150 ZZO 1 (WKO) La Tour 150 N 1 (WKO) Koningsweg 101* 150 ZO 1 (WKO) Willemspoort 450 ZW 1 (WKO) Jeroen Bosch Ziekenhuis W 1 (WKO) Heineken NNW 1 /2 (drinkwater) * beoogd energieopslagsysteem: de vergunningprocedure loopt, maar is (nog) niet vergund. 3.4 Andere belanghebbenden De locatie is niet gelegen in of nabij een beschermd natuurmonument of in een Vogel- of Habtitatrichtlijngebied. De locatie is op een afstand van circa 500 m gelegen van een Natura-2000 gebied (Habitatrichtlijngebied Vlijmens Ven, Moerputten en Bossche Broek en natuurgebied Honderd Morgen ). De locatie is niet gelegen binnen een gebied dat deel uitmaakt van de (Provinciaal) Ecologische Hoofdstructuur. De beoogde projectlocatie bevindt zich in stedelijk gebied. De locatie bevindt zich niet in een grondwaterbeschermingsgebied. De locatie bevindt zich nabij een Beschermd Gebied Waterhuishouding en in een Attentiegebied Waterhuishouding (zie figuur 2.2). Direct ten zuidoosten van de projectlocatie stroomt de Dommel (natuurlijke laaglandbeek) en het afwateringskanaal s-hertogenbosch-drongelen (soortenrijk water) /9929/HM 20 november

41 Ten oosten van de locatie ligt de spoorlijn van s-hertogenbosch naar Eindhoven. Op de projectlocatie zijn geen archeologische waarden bekend. 3.5 Bodem- en grondwaterverontreinigingen In de omgeving van het Paleiskwartier is aan de Industriestraat een grote grondwaterverontreiniging met voornamelijk chloorkoolwaterstoffen en vluchtige aromaten aanwezig in het freatisch watervoerend pakket. In het eerste watervoerende pakket zijn tot op grote diepte chloorkoolwaterstoffen aangetoond. De verontreinigingcontour is door de gemeente s-hertogenbosch in kaart gebracht (zie figuur 1.3). De verontreinigingscontour op de kaart is niet specifiek van toepassing op het freatisch pakket of het eerste watervoerende pakket. De blokjes op de kaart tonen de beschikbare gegevens over de maximale concentraties die zijn gevonden in het eerste watervoerende pakket. De pluim van de verontreinigingen strekt zich in noordwestelijke richting uit ten gevolge van de grondwaterstroming. In de bestaande vergunning liggen de bronnen W4 en W5 binnen de verontreinigingcontour bepaald door de gemeente s-hertogenbosch (zie figuur 1.3). In verband met de beoogde nieuwe bronlocaties W4 en W5 is op de locatie Westerparklaan een proefboring uitgevoerd. Door bemonstering en analyse van het grondwater is inzicht verkregen in de kwaliteit van het grondwater. Op basis van de analyseresultaten liggen de beoogde bronnen W4 en W5 buiten de door de gemeente s-hertogenbosch geïnterpreteerde streef- en interventiewaardecontouren (zie bijlage 1) /9929/HM 20 november

42 4 Hydrologische effecten 4.1 Uitgangspunten voor de berekeningen Beschrijving computerprogramma Om de hydrologische effecten van de energieopslag te berekenen, is gebruik gemaakt van het hydrologische softwarepakket MLU for Windows (Multi Layer Unsteady state). Het MLU programma berekent op basis van een analytische oplossingsmethode de effecten van putstroming in afgesloten, gedeeltelijk afgesloten en freatische watervoerende pakketten. In het model wordt de bodemopbouw geschematiseerd tot een aantal homogene watervoerende en scheidende lagen. In MLU wordt de horizontale stromingscomponent in de watervoerende lagen berekend en de verticale stromingscomponent in de scheidende lagen. Meer informatie over MLU is te vinden op Schematisatie De bodemopbouw in het model is gebaseerd op de geohydrologische schematisatie in tabel 3.1. De eerste scheidende laag op 85 m-mv heeft een dermate hoge weerstand dat deze wordt beschouwd als hydrologische basis. Door de interactie met het tweede watervoerende pakket buiten beschouwing te laten, zijn de berekende stijghoogteveranderingen in geringe mate een overschatting van de werkelijk optredende stijghoogteveranderingen zijn. Uitgangspunt is dat de bodemopbouw geldt voor het totale gemodelleerde gebied. In tabel 4.1 is deze schematisatie weergegeven. Tabel 4.1 Schematisatie bodemopbouw voor modellering met MLU. diepte [m-mv] toelichting doorlaatvermogen [m² /d] 2,3* drainageweerstand ,3-17 freatisch watervoerend pakket scheidende laag deellaag 1 e watervoerende pakket (boven bronfilter) fictieve scheidende laag deellaag 1 e watervoerende pakket (opslagpakket) fictieve scheidende laag deellaag 1 e watervoerende pakket (onder bronfilter) e scheidende laag (hydrologische basis) - weerstand [d] * Uit stijghoogtemetingen in nabijgelegen peilbuizen (B45C0475 en B45C0476) blijkt dat de grondwaterstand gemiddeld op 2,3 m-mv ligt /9929/HM 20 november

43 Eerste watervoerende pakket Omdat de filters van de bronnen slechts een gedeelte van het watervoerende pakket beslaan, is het pakket met behulp van fictieve scheidende lagen in een aantal sublagen onderverdeeld. In werkelijkheid zijn de fictieve lagen niet aanwezig. Door het onderverdelen van het eerste watervoerende pakket in een aantal sublagen moet per sublaag een doorlaatvermogen worden ingevoerd. Deze is bepaald door de gemiddelde doorlatendheid van het totale watervoerende pakket te vermenigvuldigen met de dikte van de sublaag. De weerstanden van de fictieve scheidende lagen zijn berekend met de formule: weerstand = D/k v, waarbij D de som is van de helft van de dikten van de boven- en onderliggende lagen en k v de verticale doorlatendheid. Voor de verticale doorlatendheid in het eerste watervoerende pakket is circa 50% van de horizontale doorlatendheid aangehouden. Oppervlaktewater In de omgeving van de locatie is oppervlaktewater aanwezig. In het grondwatermodel is een bovenrand gedefinieerd met een drainageweerstand van 500 d. Schematisatie in tijd Om de stijghoogte- en grondwaterstandveranderingen te berekenen is een stationaire berekening uitgevoerd, waarbij het systeem op maximaal debiet draait gedurende het aantal vollastdagen. Het maximale debiet treedt op in de zomer en is 750 m³/uur. Bij een maximale waterverplaatsing van m³, gaat het om 84 vollastdagen. In de praktijk zal het energieopslagsysteem slechts gedurende een zekere periode op maximaal debiet draaien. De resultaten van de berekeningen aangaande de grondwaterstandveranderingen zijn daarom een overschatting van de werkelijk optredende effecten. De berekeningen zijn gebaseerd op het beginsel van superpositie, hetgeen inhoudt dat alleen de stijghoogteveranderingen ten gevolge van de energieopslag worden berekend. De werkelijke stijghoogte kan worden verkregen door de berekende stijghoogteveranderingen te superponeren op het stijghoogtepatroon van dat moment (zie paragraaf 3.2). 4.2 Stijghoogteveranderingen De hydrologische berekeningen zijn uitgevoerd om inzicht te krijgen in de veranderingen van de grondwaterstand en de stijghoogten in de verschillende watervoerende pakketten ten gevolge van de energieopslag. Tevens is bepaald tot welke afstand in de omgeving van de energieopslag grondwaterstand- en stijghoogteveranderingen merkbaar zijn. Dit is het zogenaamde invloedsgebied, dat wordt gedefinieerd als het gebied waar de berekende veranderingen groter zijn dan 0,05 m. Effecten energieopslag In figuur 4.1 zijn de stijghoogteveranderingen in het eerste watervoerende pakket (opslagpakket) in de zomersituatie gepresenteerd die optreden als gevolg van de energieopslag van het Paleiskwartier. Voor de cumulatieve effecten van alle systemen wordt verwezen naar paragraaf /9929/HM 20 november

44 De maximale grondwaterstand- en stijghoogteveranderingen in het eerste watervoerende pakket zijn in tabel 4.2 weergegeven. De grootte van de invloedsgebieden in de verschillende pakketten worden in tabel 4.3 vermeld. Tabel 4.2 Maximale grondwaterstand- en stijghoogteveranderingen watervoerende laag eenheid winter zomer grondwaterstand [m] <0,02 0,03 1 e watervoerende pakket (opslagpakket) [m] 1,6 2,6 De maximale verandering in de wintersituatie is kleiner dan de zomersituatie. De maximale verandering van de grondwaterstand is kleiner dan 0,05 m. Derhalve zijn deze veranderingen niet in een figuur weergegeven. Tabel 4.3 Grootte invloedsgebieden watervoerende laag eenheid winter zomer grondwaterstand [m] e watervoerende pakket (opslagpakket) [m] Cumulatieve effecten Het beoogde energieopslagsysteem voor Paleiskwartier bevindt zich binnen de invloedsgebieden van de omliggende energieopslagsystemen van Essent, Koningsweg 101, het Jeroen Bosch Ziekenhuis, Willemspoort en La Tour. De cumulatieve stijghoogteveranderingen van bovengenoemde energieopslagsystemen in de nieuwe situatie zijn gepresenteerd in figuur 4.2. Tabel 4.4 geeft de maximale cumulatieve effecten bij het beoogde opslagsysteem van Paleiskwartier weer in zowel de vergunde als de beoogde nieuwe situatie. Tabel 4.4 Cumulatieve maximale grondwaterstand- en stijghoogteveranderingen in vergunde (oude) en nieuwe situatie nabij bronnen Paleiskwartier watervoerende laag cumulatief oude cumulatief nieuwe invloed nieuwe situatie Paleiskwartier situatie Paleiskwartier bronlocaties Paleiskwartier grondwaterstand -0,03 m -0,04 m 0,01 m (versterking) 1 e watervoerende pakket -2,2 m -2,0 m 0,2 m (uitdemping) De hydrologische invloed van de omliggende systemen op het beoogde systeem van Paleiskwartier, vormt geen belemmering voor het functioneren van genoemde systemen /9929/HM 20 november

45 4.4 Invloed op grondwatergebruikers Vier van de in paragraaf 3.4 genoemde grondwatergebruikers bevinden zich binnen het hydrologische invloedsgebied van het beoogde energieopslagsysteem van Paleiskwartier. In tabel 4.5 is aangegeven wat de invloed van de nieuwe bronlocaties van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier is op de stijghoogteveranderingen in het opslagpakket bij de bronnen van omliggende grondwatergebruikers in de zomersituatie vergeleken met de reeds vergunde situatie met de oude bronlocaties van Paleiskwartier. In tabel 4.5 is bij effect aangegeven of de invloed van Paleiskwartier zorgt voor een versterking of een uitdemping van de optredende stijghoogteveranderingen in de betreffende bron van het nabijgelegen energieopslagsysteem. Tabel 4.5 Maximale stijghoogteverandering ten gevolge van de oude en nieuwe bronlocaties van energieopslag Paleiskwartier op omliggende grondwatergebruikers in de zomersituatie energieopslag bron invloed t.g.v. oude bronlocaties Paleiskwartier invloed t.g.v. nieuwe bronlocaties Paleiskwartier effect nieuwe bronlocaties Paleiskwartier Koningsweg 101 W 0,44 0,43 0,01 (uitdemping) K 0,53 0,53 - Essent W 0,43 0,43 - K 0,48 0,48 - La Tour W -0,14-0,23 0,09 (versterking) K -0,23-0,34 0,11 (versterking) Willemspoort W -0,20-0,02 0,18 (uitdemping) K -0,25-0,14 0,11 (uitdemping) Uit tabel 4.5 blijkt dat het maximale (versterkende) effect van de bronverplaatsing van het opslagsysteem van Paleiskwartier op de stijghoogte in het opslagpakket van de omliggende energieopslagsystemen 0,18 m bedraagt. Deze stijghoogteveranderingen zijn dermate gering dat deze in de praktijk geen effect hebben op de bedrijfsvoering en het rendement van het energieopslagsysteem van de betreffende grondwatergebruiker. Invloed op Heineken Nederland Supply De onttrekking van Heineken Nederland Supply ligt op ruime afstand (>600 m) van de rand van het hydrologisch invloedsgebied van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier. De cumulatieve effecten van de genoemde systemen en het beoogde systeem van Paleiskwartier in de nieuwe situatie hebben dan ook geen versterkende invloed op de stijghoogte bij de onttrekking van Heineken vergeleken met de reeds vergunde situatie. Hieruit wordt geconcludeerd dat Heineken Nederland Supply geen invloed ondervindt van de verandering van de bronlocaties van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier /9929/HM 20 november

46 4.5 Invloed op andere belanghebbenden De berekende grondwaterstandveranderingen zijn zodanig klein (<0,05 m) dat aan maaiveld levende flora en fauna niet nadelig wordt beïnvloed. Ook van schade aan infrastructuur en natuurgebieden zoals beschreven in hoofdstuk 3.5 is geen sprake. De stijghoogte- en grondwaterstandverandering ten gevolge van de huidige en de nieuwe situatie aan de rand van de Natura2000-gebieden De Maij en Bossche Broek zijn weergegeven in tabel 4.6. Tabel 4.6 locatie De Maij Hydrologische cumulatieve effecten in de oude en de nieuwe situatie van Paleiskwartier op Natura-2000 gebieden De Maij en Bossche Broek. cumulatief oude cumulatief nieuwe invloed nieuwe situatie Paleiskwartier situatie Paleis- bronlocaties kwartier Paleiskwartier - grondwaterstandverandering <0,02 m <0,02 m - - stijghoogteverandering opslagpakket Bossche Broek 0,26 m 0,27 m 0,01 m (versterking)* - grondwaterstandverandering <0,01 m <0,01 m - - stijghoogteverandering opslagpakket 0,025 m 0,01 m 0,02 m (uitdemping)* * de optredende stijghoogteverandering (0,01 m versterking/0,02 m uitdemping) als gevolg van de nieuwe bronlocaties van Paleiskwartier heeft geen invloed op de grondwaterstand. Omdat de nieuwe bronlocaties van Paleiskwartier geen invloed hebben op de grondwaterstandveranderingen ter hoogte van de Natura-2000, zijn geen negatieve effecten te verwachten op de instandhoudingdoelstellingen van de Natura-2000 gebieden. Archeologie Gezien het geringe effect op de grondwaterstand heeft het beoogde energieopslagsysteem geen negatief effect op mogelijk aanwezige archeologische waarden. 4.6 Invloed op verontreiniging Om de hydrologische effecten van de energieopslag op de VOCl verontreiniging te berekenen, is gebruik gemaakt van het hydrologische softwarepakket MicroFEM. Het programma werkt volgens het principe van de eindige elementen (Finite Elements Model). In het model wordt de bodemopbouw evenals in MLU geschematiseerd tot watervoerende pakketten en scheidende lagen. In MicroFEM is in watervoerende pakketten alleen horizontale stroming mogelijk, terwijl in een scheidende laag alleen verticale stroming mogelijk is. Met MicroFEM kunnen alleen stijghoogten in de watervoerende pakketten berekend worden. Berekening van een stijghoogte in een scheidende laag is niet mogelijk /9929/HM 20 november

47 Voor het berekenen van de stroombanen is het jaar opgedeeld in vier perioden: winter, lente, zomer en herfst. In de zomerperiode wordt net zo lang met het maximale debiet grondwater van de koude naar de warme bronnen gepompt totdat de volledige waterhoeveelheid (van de zomerperiode) verpompt is. De berekende stijghoogten aan het einde van de zomerperiode zijn gebruikt voor de stroombaanberekening. In de winterperiode zijn de stijghoogten op dezelfde manier berekend. In de lente en herfst wordt geen grondwater verpompt. De stijghoogte is aan het eind van deze seizoenen op het natuurlijk niveau. Met de berekende stijghoogten zijn berekeningen uitgevoerd om de horizontale verplaatsing van de verontreiniging als gevolg van de energieopslag van Paleiskwartier vast te stellen. Voor de berekeningen is uitgegaan van de verspreiding van de meest mobiele verontreiniging: vinylchloride (VC, worst-case). Als uitgangspunt is de geïnterpreteerde contourenkaart VC van Oranjewoud en de gemeente s-hertogenbosch gebruikt. Voor het in beeld brengen van de invloed op de verontreiniging zijn stroombanen gestart op een diepte binnen het filtertraject van de bronnen (40 m-mv) zodat de effecten niet worden onderschat. De aanwezigheid van VC (streefwaarde) is op de locaties van de peilbuizen 1002 en 1022 bewezen tot een maximale diepte van 36 m-mv (zie figuur 1.3). Op basis van het saneringsplan 1 is voor vinylchloride een retardatiefactor berekend van 1,25. De retardatiefactor is meegenomen in de berekeningen. Om de invloed van de nieuwe bronlocaties W4 en W5 op de verontreiniging te bepalen zijn met MicroFEM stroombanen berekend voor een worst-case scenario. Hierbij is ervan uitgegaan dat de verontreiniging zich ter hoogte van de verontreinigingcontouren in het diepe (opslag) pakket bevindt. Om de invloed van de energieopslag van Paleiskwartier voor de situatie zonder energieopslag op de verontreiniging te kwantificeren zijn de scenario s twee keer doorgerekend. Er zijn stroombaanberekeningen uitgevoerd met het energieopslagsysteem in gebruik voor een periode van 20 jaar. In deze berekening is alleen de natuurlijke grondwaterstroming meegenomen. Op deze manier wordt de invloed van het WKO systeem op de verontreiniging vergeleken met de natuurlijke verplaatsing van de verontreiniging. Figuur 4.3 geeft een bovenaanzicht van de berekende stroombanen in het worst-case scenario voor een periode van 20 jaar energieopslag. Uit de berekeningen blijkt dat de verontreiniging in de natuurlijke situatie zonder energieopslag in 20 jaar tijd 450 meter in de horizontale richting en <1 meter in de verticale richting verplaatst. Uit figuur 4.3 blijkt dat de verontreinigingcontouren in dit worst-case scenario als gevolg van de nieuwe bronnen W4 en W5 van Paleiskwartier niet worden aangetrokken ten opzichte van de natuurlijke verplaatsing. Als gevolg van afwisselend onttrekken en infiltreren door de energieopslag worden op basis van de MicroFEM berekeningen de streef- en interventiewaardecontouren afwisselend aangetrokken en weggeduwd. Deze verplaatsing komt overeen met de natuurlijke verplaatsing, waarbij alleen de richting een fractie afwijkt. 1 Saneringsplan Wolfsdonken-Paleiskwartier te s-hertogenbosch. Iwaco, rapportnummer: , juni /9929/HM 20 november

48 Wel blijkt het wenselijk om bij ingebruikname van de nieuwe bronnen te starten met infiltreren in de warme bronnen, waardoor de verontreiniging niet door de nieuwe bronnen (W4 en W5) wordt aangetrokken ten opzichte van de natuurlijke situatie. Geconcludeerd wordt dat op basis van deze worst-case berekeningen de streef- en interventiewaardecontouren VC niet worden aangetrokken door het systeem, onder voorwaarde dat gestart wordt met het infiltreren van grondwater in W4 en W5 (zomersituatie). Geconcludeerd wordt dat de energieopslag de verontreinigingsituatie in de omgeving niet negatief beïnvloed in vergelijking met de natuurlijke afstroming. Figuur 4.3 Stroombaanberekeningen streef- en interventiewaardecontouren VC in het eerste watervoerende pakket ter hoogte van de contouren (worst-case) /9929/HM 20 november

49 5 Hydrothermische effecten 5.1 Uitgangspunten voor de berekeningen Het berekenen van de thermische effecten van de energieopslag is uitgevoerd met het programma HstWin-2D. Met het programma HstWin-2D kunnen warmte- en stoftransport worden berekend in een verzadigd 2-dimensionaal grondwatersysteem. De randvoorwaarden in het HstWin-2D-model zijn gebaseerd op de geohydrologische beschrijving in hoofdstuk 3. HstWin-2D simuleert de grondwaterstroming en het warmtetransport in één laag. De dikte van deze laag is gelijk gekozen aan de effectieve filterlengte. In deze berekening is het watervoerende pakket als afgesloten beschouwd (geen verticale voeding). Wel vindt warmte-uitwisseling met boven- en onderliggende lagen plaats door middel van geleiding. In tabel 5.1 zijn de belangrijkste geohydrologische en geothermische invoerparameters opgenomen die bij de berekeningen zijn gebruikt. De warmtegeleidingscoëfficiënten en de warmtecapaciteiten zijn ontleend aan de VDI 4640, Blatt 1/part 1 [Lit. 3]. Tabel 5.1 Modelschematisatie HstWin-2D laagnaam dikte [m] horizontale doorlatend heid [m/d] warmtegeleidingscoëfficiënt [W/(mK)] geleidende toplaag - - 2,0 2,5 opslagpakket ,4 2,5 geleidende onderlaag - - 2,0 2,5 volumetrische warmtecapaciteit [MJ/(m³K)] Op basis van het onttrekkings-/infiltratiepatroon weergegeven in tabel 5.2 is het grondwatersysteem thermisch doorgerekend met het programma HstWin-2D. Tabel 5.2 Onttrekkings-/infiltratiepatroon (maximale situatie) seizoen bedrijfstoestand onttrekken uit infiltreren in waterhoeveelheid [m³/jaar] winter warmtelevering W K lente rust zomer koudelevering K W ,5 herfst rust infiltratietemperatuur [ C] /9929/HM 20 november

50 5.2 Temperatuurveranderingen De koude bel is gedefinieerd als het gebied waarbinnen de grondwatertemperatuur in het opslagpakket minimaal 0,5 C lager is dan de natuurlijke grondwatertemperatuur. De warme bel is gedefinieerd als het gebied waarbinnen de grondwatertemperatuur in het opslagpakket minimaal 0,5 C hoger is dan de natuurlijke grondwatertemperatuur. De natuurlijke grondwatertemperatuur van het opslagpakket bedraagt 12 C. De berekende temperaturen na 20 jaar energieopslag zijn weergegeven in figuur 5.1. Het contourinterval is 0,5 C. Na 20 jaar is een temperatuurverandering van 0,5 C in het opslagpakket mogelijk tot maximaal 250 m vanaf de bronnen. 5.3 Invloed op overige grondwatergebruikers In figuur 5.2 zijn de thermische effecten aangegeven van de systemen van Paleiskwartier, Essent, Koningsweg 101, Willemspoort en La Tour. De koude bronnen van Paleiskwartier zijn dusdanig gepositioneerd dat deze grenzen aan de koude bronnen van La Tour en Willemspoort. De warme bel van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier grenst aan de warme bellen van Essent en Koningsweg 101 en komt overeen met de reeds vergunde situatie. In de omgeving van de warme bel die hoort bij de nieuwe warme bronnen liggen geen andere energieopslagsystemen. Ook binnen het thermische invloedsgebied van de energieopslag van Paleiskwartier zijn geen andere energieopslagsystemen aanwezig. Geconcludeerd wordt dat het opslagsysteem van Paleiskwartier geen extra thermische invloed heeft op de overige energieopslagsystemen in de omgeving ten opzichte van de huidige vergunde situatie. De thermische invloed van de omliggende systemen op Paleiskwartier, vormt geen belemmering voor het functioneren van Paleiskwartier /9929/HM 20 november

51 6 Grondmechanische effecten 6.1 Uitgangspunten voor de berekeningen De stijghoogteveranderingen als gevolg van de energieopslag kunnen een zekere zetting teweegbrengen. In welke mate deze zettingen daadwerkelijk optreden, hangt af van de zettingsgevoeligheid van de aanwezige bodemlagen en van de grootte van de stijghoogteveranderingen. Daarnaast zijn de eerder opgetreden bodembelastingen van belang. Deze zogenaamde voorbelastingen kunnen hebben plaatsgevonden bij extreem lage stijghoogten in droge jaren of door eerdere (tijdelijke) onttrekkingen. In de Nederlandse Norm Geotechniek van 1990 (NEN 6740) [Lit. 4] zijn normen opgenomen om een ongewenst verlies aan bruikbaarheid, schade of hoge onderhoudskosten aan infrastructuur en constructies te voorkomen. Volgens deze NEN-norm mag de zetting niet groter zijn dan 150 mm en mag het zettingsverhang (rotatie) niet groter zijn dan 1:300. Bij de aanwezigheid van ondiepe zettingsgevoelige bodemlagen, zoals een deklaag, kunnen verschillen in de samenstelling van de betreffende laag aanleiding geven tot verschilzettingen aan maaiveld. Wanneer de veroorzaakte zetting in de deklaag groter is dan 15 mm, dan kunnen effecten van betekenis optreden [Lit. 5]. De mogelijke zetting van de bodem is berekend met de formule van Koppejan. Hiervoor is de bodem geschematiseerd conform de opbouw tabel 4.1. De zettingsconstanten zijn ontleend aan NEN-blad bladzijde 20 [Lit. 4]. Via deze methode wordt een eindzetting berekend, dat wil zeggen een zetting die zal optreden bij een onttrekking van oneindig lange duur. Om de eindzetting op een locatie te kunnen berekenen dienen de ter plaatse optredende grondwaterstand- en stijghoogteveranderingen in de formule te worden ingevoerd. Deze zijn voor de verschillende lagen berekend met MLU bij het maximale debiet (zie hoofdstuk 4). De veranderingen zijn voor een stationaire situatie berekend. In werkelijkheid zal het systeem niet continu op maximaal debiet draaien. Bovendien zal een bron nooit langer dan een half jaar als onttrekkingsbron fungeren (in de andere helft van het jaar is het een infiltratiebron). De berekende eindzetting is daarom een overschatting van de werkelijk optredende zetting. 6.2 Zettingen Op basis van de bovengenoemde uitgangspunten is een maximale eindzetting van 13 mm berekend voor het gebied direct naast de bronnen (zie bijlage 2). Aan de rand van het berekende hydrologische invloedsgebied bedraagt de berekende eindzetting 1 mm. Het zettingsverhang bedraagt in de directe nabijheid van de bronnen (binnen 10 m rondom de bronnen) maximaal 1 m per m /9929/HM 20 november

52 Deze geringe zetting en de daarmee gepaard gaande verschilzetting veroorzaakt geen schade aan gebouwen, funderingen, wegen of constructies. Het energieopslagsysteem ligt nabij de spoorlijn van s-hertogenbosch naar Eindhoven. De eindzetting ter hoogte van het spoor bedraagt 9 mm. Het zettingsverhang bedraagt maximaal 1 m per m. ProRail hanteert een maximaal zettingsverhang van 1 m per m (6 mm per spoorstaaf van 6 m). De berekende zetting en de daarmee gepaard gaande verschilzetting zal derhalve geen schade aan het spoor veroorzaken /9929/HM 20 november

53 7 Effecten op de grondwaterkwaliteit 7.1 Invloed van de temperatuur Een verandering van de temperatuur van het grondwater kan het chemisch evenwicht van reacties veranderen. In het kader van onderzoek naar warmteopslag in de bodem is veel onderzoek gedaan naar het gedrag van water en sediment bij verwarming. Uit deze onderzoeken is gebleken dat de invloed van de temperatuurverandering die optreedt bij energieopslag (in het algemeen minder dan 10 C) op de watersamenstelling veelal verwaarloosbaar klein is [Lit. 5, 6]. Een toename van de temperatuur kan een versnelde groei van micro-organismen veroorzaken, een daling van de temperatuur een vertraagde groei. Echter van groot belang voor de groei van micro-organismen is het voedselaanbod. Dit voedselaanbod bestaat uit het gedeelte van het organisch koolstof dat door micro-organismen afbreekbaar is (AOCgehalte: Assimileerbaar Organisch Koolstof). De watervoerende pakketten die in Nederland gebruikt worden voor energieopslag zijn over het algemeen oligotroof (voedselarm) [Lit. 6]. Dit verklaart mede de lage microbiologische activiteit die geconstateerd is bij in Nederland uitgevoerde energieopslagprojecten. Ook komen in de Nederlandse ondergrond over het algemeen geen pathogenen voor, aangezien het zand in de Nederlandse ondergrond een filterende werking heeft voor deze organismen [Lit. 7]. In een rapport over de effecten van temperatuurveranderingen op de grondwaterkwaliteit [Lit. 6] zijn vier onderzoeken naar pathogene micro-organismen en vier onderzoeken naar de invloed op de natuurlijke grondwaterflora samengevat. Het temperatuurbereik waarvoor onderzoek is verricht ligt tussen 6 C en meer dan 100 C. Bij geen van de beschreven onderzoeken is een toename van pathogene micro-organismen gevonden, waarbij onder andere onderzoek is gedaan naar legionella, colibacteriën, thermotolerante bacteriën en faecale streptokokken. Wel blijkt dat de verstoring van de bodem tijdens het boren van de bronnen tijdelijk een sterk stimulerende werking kan hebben op de groei van micro-organismen doordat bij het boren voedsel beschikbaar komt. Na enige tijd zakt het aantal micro-organismen weer naar het oorspronkelijke niveau. Uit de onderzoeken naar de gevolgen van temperatuurveranderingen op de chemische en microbiologische processen in het grondwater, blijkt dat het effect van temperatuurveranderingen op de grondwaterkwaliteit bij de meeste praktijkexperimenten kleiner is dan de variatie in de kwaliteit van het toestromende grondwater. Ook bij dit project zal de kwaliteit van het grondwater niet negatief worden beïnvloed door de temperatuurveranderingen /9929/HM 20 november

54 7.2 Waterkwaliteitsveranderingen in grondwatercircuit Het grondwatercircuit zal van het gebouwcircuit door middel van warmtewisselaars volledig gescheiden worden gehouden. Het gebouwcircuit wordt gevuld met drinkwater. Indien door slijtage aan de warmtewisselaar een lekkage zou ontstaan waarbij water van het secundaire circuit naar het grondwatercircuit zou kunnen lekken, zal dit direct worden gesignaleerd door een drukdaling in het secundaire circuit. Overigens komt het grondwater alleen in aanraking met leidingen, pompen en andere standaard componenten. Deze componenten bestaan uit HDPE, PVC, roestvast staal, brons, rubber en kunststof coatings. Deze materialen zullen geen significante verandering in de samenstelling van het grondwater teweeg brengen [Lit. 5]. Bovendien wordt het grondwatercircuit luchtdicht en onder overdruk gehouden, zodat contact van het grondwater met de atmosfeer is uitgesloten. Dit betekent dat het in het grondwater aanwezige ijzer in oplossing zal blijven. In het grondwatercircuit ontstaat derhalve geen verandering van de grondwaterkwaliteit. 7.3 Invloed op het zoet-/brak- en brak-/zoutgrensvlak Gezien de afstand tussen de bronfilters en het zoet-/brak- en het brak-/zoutgrensvlak worden deze niet beïnvloed door de energieopslag. 7.4 Invloed op bodem- en grondwaterverontreinigingen Binnen het invloedsgebied van de energieopslag van de beoogde energieopslag is één grondwaterverontreiniging aanwezig. Het betreft de VOCl-verontreiniging op het terrein van Paleiskwartier. De invloed van het energieopslagsysteem van Paleiskwartier op de verontreiniging is beschreven in paragraaf /9929/HM 20 november

55 Literatuur [1] Shepherd, R.G., Correlations of permeability and grain size. Ground Water. Volume 27. Issue 5. [2] Gun, ir. J.A.M. van der, Schatting van de elastische bergingscoefficient van zandige watervoerende pakketten. Dienst Grondwaterverkenning TNO. Delft. [3] VDI, VDI-Richtlinien. Thermische Nutzung des Untergrundes. Grundlagen, Genehmigungen, Umweltaspekte. Düsseldorf. [4] NEN, Geotechniek Basiseisen en belastingen + Wijzigingsblad NEN 6740/A1 (1997). Nederlandse Norm. [5] IF Technology en Krachtwerktuigen, Koudeopslag in de bodem. Vergunningverlening in het kader van de Grondwaterwet. Arnhem, Amersfoort. [6] IF Technology, Temperatuureffecten op grondwaterkwaliteit. Samenvatting bestaande kennis. Rapport in opdracht van NOVEM. Arnhem. [7] Heidemij Adviesbureau, Literatuurstudie micro-biologische aspecten van de toepassing van warmteopslag in aquifers. Arnhem /9929/HM 20 november

56 Figuren /9929/HM 20 november 2012

57 W4 MP Paleiskwartier W5 W4 W5 MP Westerparklaan K3 K2 K3 K2 K1 K1 W3 W2 W1 MP Paleis van Justitie K4 K5 MP Bordeslaan MP Mayweg MP De May MP Bossche Broek Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2009] 0m 200m 400m 600m Warme bron Koude bron W4 en W5 oud K1, 2 en 3 oud meetput Project: Onderwerp: Energieopslag Paleiskwartier te 's-hertogenbosch Locatie meetputten en bronnen Paleiskwartier Figuur: 1.2 Datum: Referentie: 9929/HM Auteur: AF

58 bronlocatie W5 oud PB W-5 ( ) m-mv m-mv W-5 ( ) m-mv (μg/l) 7,8 8,1 Meetput Mayweg m-mv m-mv 8,8 W4 W5 Meetput Westerparklaan MP-F1 (13-15 m-mv) MP-F2 (25-27 m-mv) MP-F3 (35-37 m-mv) MP-F4 (54-65 m-mv) bronlocatie W4 oud PB W-4 ( ) m-mv W-4 ( ) m-mv (μg/l) <0,1 <0,1 <0,1 <0,1 > Streefwaardecontour VC Freatisch WVP > Interventiewaardecontour VC Freatisch WVP Hoge concentraties VC in deklaag (>1 mg/l) Ligging bronlocatie e < Streefwaarde VC 1 WVP (opslagpakket) e > Streefwaarde VC 1 WVP (opslagpakket) e > Interventiewaarde VC 1 WVP (opslagpakket) Nieuwe bronlocatie W4 en W5 1.3 (μg/l) 1,9 8,8 (μg/l) <0,1 <0,1

59 B45C B45C0475 V B45C0476 Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2009] 0m 250m 500m 750m 1000m Beschermd Gebied Waterhuishouding Attentiegebied Waterhuishouding Terrein Heineken Locatie peilbuizen 1 V Locatie Paleiskwartier Bestaande energieopslagsystemen: 1. Jeroen Bosch Ziekenhuis 2. Koningsweg Essent 4. Willemspoort 5. La Tour Verontreinigingslocatie Paleiskwartier Warme bron Koude bron Project: Onderwerp: Energieopslag Paleiskwartier te 's-hertogenbosch Grondwaterbelangen nabij Paleiskwartier W4 en W5 oud K1, 2 en 3 oud proefboring Westerparklaan Figuur: Referentie: /HM Datum: Auteur: AF

60 Topografische Dienst Kadaster, Emmen [2012] m Project: Energieopslag Paleiskwartier Onderwerp: Berekende maximale stijghoogteveranderingen in het opslagpakket [m]. Figuur: 4.1 Datum: Referentie: 9929/HM Auteur: AF

61 La Tour Paleiskwartier W4,5 Jeroen Bosch Ziekenhuis Paleiskwartier K4,5 Koningsweg 101 Essent Willemspoort Paleiskwartier K1,2,3 Paleiskwartier W1,2,3 0m 250m 500m 750m 1000m Project: Onderwerp: Energieopslag Paleiskwartier Berekende cumulatieve maximale stijghoogteveranderingen in het opslagpakket [m]. Figuur: 4.2 Datum: Referentie: 9929/HM Auteur: AF

62 situatie einde winter situatie einde zomer 0m 200m 400m 600m Project: Onderwerp: Energieopslag Paleiskwartier te 's-hertogenbosch Berekende temperaturen in het opslagpakket na 20 jaar energieopslag [ C]. Figuur: 5.1 Datum: Referentie: 9929/HM Auteur: AF

63 situatie einde winter La Tour Paleiskwartier W4,5 Paleiskwartier K4,5 Willemspoort Koningsweg 101 Paleiskwartier K1,2,3 Essent Paleiskwartier W1,2,3 situatie einde zomer La Tour Paleiskwartier W4,5 Paleiskwartier K4,5 Willemspoort Koningsweg 101 Paleiskwartier K1,2,3 0m 250m 500m 750m Essent Paleiskwartier W1,2,3 1000m Project: Energieopslag Paleiskwartier te 's-hertogenbosch Onderwerp: Berekende temperaturen in het opslagpakket na 20 jaar energieopslag (cumulatief) [ C]. Figuur: 5.2 Datum: Referentie: 9929/HM Auteur: AF

64 Bijlage 1 Rapportage proefboring Westerparklaan /9929/HM 20 november 2012

65 Paleiskwartier te s-hertogenbosch Rapportage proefboring Westerparklaan Opdrachtgever Essent Local Energy Solutions B.V. Willemsplein 4 Postbus AK S-HERTOGENBOSCH E ton.pieters@essent.nl Contactpersoon: dhr. T. Pieters Adviseur energieopslag IF Technology bv Velperweg 37 Postbus AP ARNHEM T F E info@iftechnology.nl Contactpersonen: mevr. A. Floris MSc dhr. ing. J.A. Meijer /9929/HM 13 september 2012

66 Inhoudsopgave 1 Inleiding Resultaten Bodemopbouw Grondwaterkwaliteit en bodemtemperatuur Interpretatie proefboring Bodemopbouw Grondwaterkwaliteit Conclusies... 7 Bijlagen: 1 Situatietekening 2 Boorbeschrijving en filterstelling 3 Toetsing grondwatermonsters 4 Analyseresultaten 5 Geïnterpreteerde contourenkaart VC /9929/HM 13 september

67 1 Inleiding Vanaf 2001 worden de kantoorgebouwen en woningen van het Paleiskwartier te s-hertogenbosch met behulp van energieopslag van koeling en verwarming voorzien. Voor het onttrekken en infiltreren van grondwater ten behoeve van deze energieopslag heeft de provincie Noord-Brabant een vergunning verleend in het kader van de Waterwet (destijds Grondwaterwet; beschikkingnr , d.d. 14 november 2000). De bronnen van het energieopslagsysteem van het Paleiskwartier bevinden zich aan de Onderwijsboulevard en de Magistratenlaan in s-hertogenbosch. Het energieopslagsysteem zal in de uiteindelijke situatie bestaan uit vijf warme (W1 t/m W5) en vijf koude bronnen (K1 t/m K5). Twee warme (W4 en W5) en twee koude bronnen (K4 en K5) zijn gerealiseerd. Momenteel worden de overige drie doubletten gerealiseerd. Uit monitoring gegevens blijkt dat het grondwater dat wordt onttrokken aan de huidige bronnen W4 en W5 geringe VOCl-gehaltes bevat. In overleg met de gemeente en de provincie heeft Essent besloten het inzetten van de bronnen W4 en W5 voor energieopslag te staken en daarvoor in de plaats twee nieuwe bronnen te realiseren buiten de contouren van de grondwaterverontreinigingen. Gemeente s-hertogenbosch heeft in het kader van het vaststellen van de waterkwaliteit ter plaatse van de nieuwe bronlocaties toestemming verleend voor het plaatsen van een meetput met peilbuizen op verschillende dieptes. De proefboring is in week 22 van 2012 uitgevoerd door Borsboom BV en op 18 juni en 17 juli 2012 door IF bemonsterd. Het grondwater uit de peilbuizen is op diverse chemische parameters geanalyseerd. In voorliggende rapportage zijn de resultaten van de proefboring beschreven /9929/HM 13 september

68 2 Resultaten 2.1 Bodemopbouw In week 22 van 2012 is de proefboring uitgevoerd tot 62 m-mv. In bijlage 1 is een situatietekening opgenomen, waarop de locatie van de boring is aangegeven. In het boorgat zijn 4 peilbuizen geplaatst waarvan de filters op verschillende dieptes zijn afgesteld. Tijdens de boring is van iedere meter bodem een grondmonster genomen. Met behulp van deze grondmonsters is een gedetailleerde boorbeschrijving gemaakt. De boorbeschrijving en filterstelling is weergegeven in bijlage Grondwaterkwaliteit en bodemtemperatuur Op 18 juni 2012 is uit alle peilbuizen - na voldoende afpomping - het grondwater bemonsterd en zijn veldmetingen verricht door IF. Op 17 juli 2012 is een herbemonstering van de diepte peilbuis (F-4) uitgevoerd in verband met een foutieve meting. Een overzicht van de veldwaarnemingen is opgenomen in tabel 2.1. De grondwatermonsters zijn geanalyseerd op organische stof en gehalogeneerde koolwaterstoffen door Alcontrol B.V. Nitraat-, sulfaat-, methaan-, ethaan- en etheengehaltes zijn eveneens geanalyseerd. Deze parameters geven tevens een indicatie van de geschiktheid van de omstandigheden in de ondergrond voor een eventuele biologische afbraak van de verontreiniging. De analyseresultaten zijn conform het huidige overheidsbeleid getoetst aan de Circulaire Bodembescherming 2009, Staatscourant 67, april De toetsingsresultaten zijn opgenomen als bijlage 3. In de Wet Bodembescherming zijn methaan, ethaan en etheen niet als bodemverontreinigende parameters opgenomen en worden daarom ook niet getoetst. De analysecertificaten zijn opgenomen in bijlage 4. Tabel 2.1 Veldmetingen filter nr. filterdiepte [m-mv] Ec-waarde [µs/cm] ph temperatuur [ C] gemeten stijghoogte [m-bkbs] F , ,81 F ,21 13,8 1,01 F ,13 13,4 0,99 F-4 ( ) ,26 13,1 0,97 F-4 ( ) ,73 13,6 0, /9929/HM 13 september

69 3 Interpretatie proefboring 3.1 Bodemopbouw Op basis van de resultaten van de proefboring, boorbeschrijvingen van de gerealiseerde bronnen, de Grondwaterkaart van Nederland en boorbeschrijvingen uit het archief van NITG/TNO is de bodemopbouw op de locatie geschematiseerd zoals weergegeven in tabel 3.1. Om het doorlaatvermogen van de watervoerende pakketten te bepalen is gebruik gemaakt van de informatie over de korrelgrootte en informatie van omliggende systemen. De weerstand van de scheidende laag is berekend aan de hand van de geschatte verticale doorlatendheid van de aanwezige kleilagen. Tabel 3.1 diepte [m-mv] Schematisatie bodemopbouw lithologie geohydrologische benaming doorlaatvermogen [m²/d] of weerstand [d] 0-17 matig grof zand freatisch watervoerend pakket 250 m²/d klei eerste scheidende laag d matig tot uiterst grof zand met lokale kleilaag eerste watervoerend pakket m²/d De bij de proefboring aangetroffen bodemopbouw is conform verwachting en verschilt niet significant van de geschematiseerde bodemopbouw en boorstaat van W5 in het programma van eisen (IF Technology, /9929/HM, 23 mei 2012). 3.2 Grondwaterkwaliteit In bijlage 5 is de geïnterpreteerde contourenkaart VC (vinylchloride) met VC concentraties opgenomen (bron: gemeente s-hertogenbosch). Deze kaart geeft aan dat de locatie van de meetput en de locaties van de nieuwe bronnen W4 en W5 buiten de streefwaardecontour van VC zijn gelegen. Op basis van de uitgevoerde veldmetingen en grondwateranalyses wordt het contourlijnenbeeld van de VC verontreinigingen, althans in de directe nabijheid van de meetput en de nieuwe bronlocaties, bevestigd; er is geen VC aangetroffen. De analyseresultaten zijn conform het huidige overheidsbeleid getoetst aan de Circulaire Bodembescherming 2009 (Staatscourant 67, april 2009). Een overzicht van de analyseresultaten is weergegeven in bijlagen 3 en /9929/HM 13 september

70 Vinylchloride is slechts 1 van de afbraakproducten die bij biologische afbraakprocessen van Vluchtige Organo Chloor-(VOCL-) verbindingen kunnen vrijkomen. Vandaar dat de watermonsters uit de meetput, naast VC in het bijzonder, ook in bredere zin op VOCLverbindingen (o.a. TRI en PER) of eventuele afbraakproducten (o.a. cis-dichlooretheen en etheen) is geanalyseerd. Op basis van bij de resultaten van het bredere analysepakket kan vastgesteld worden dat er geen VOCL-verontreinigingen of afbraakproducten in de meetput zijn aangetroffen. Wel vormen twee resultaten uit het brede analysepakket een aandachtspunt omdat zij eventueel een geringe afwijking geven op het beeld dat er geen verontreinigingen in de filters van de meetput zijn aangetroffen: - In het grondwatermonster van 18 juni 2012 uit filter 4 (F4) is een zeer geringe verhoging van het gehalte PER aangetroffen van 0,14 μg/l; 0,04 μg/l hoger dan de rapportagegrens van 0,1 μg/l; - de rapportagegrens van dichloormethaan is bij de analyse van filter 3 (F3) als gevolg van een storende matrix (storing bij de analyse in het laboratorium) verhoogd met 0,3 μg/l. Deze verhoogde rapportagegrens (<0,8 μg/l) is echter nog altijd kleiner dan de streefwaarde waardoor dit geen risico vormt, of wijst op een verontreiniging. Een reden voor de zeer geringe afwijking van PER in het eerste monster van F4 is niet of moeilijk te geven. Wellicht dat de zeer geringe verhoging ten opzichte van de rapportagegrens binnen de betrouwbaarheidsintervallen van de analyse valt. Verder is Tetrachlooretheen een bestanddeel van lijm en kan de in peilbuis F4 gemeten verhoging afkomstig zijn van de lijmverbindingen van de peilbuis. Voor de zekerheid is, gegeven de zeer geringe afwijking van het PER-gehalte in het monster van 18 juni 2012 uit F4, besloten om op 17 juli 2012 opnieuw een monster uit F4 te nemen en te analyseren. Uit de resultaten van analyses op het grondwatermonster van 17 juli 2012 blijkt dat er geen VOCL-verbindingen of afbraakproducten van VOCL in F4 worden aangetroffen. Bovendien blijkt dat ook specifiek het gehalte aan PER onder de rapportagegrens te vallen /9929/HM 13 september

71 4 Conclusies In verband met de beoogde nieuwe bronlocaties W4 en W5 is op de locatie Westerparklaan te s-hertogenbosch een proefboring uitgevoerd. Door bemonstering en analyse van het grondwater uit de peilbuizen van de proefboring is inzicht verkregen in de kwaliteit van het grondwater en in de bodemopbouw op de projectlocatie. Op verschillende dieptes zijn filters geplaatst om de verontreinigingsituatie te bepalen en na realisatie van W4 en W5 de grondwaterkwaliteit te monitoren. In F-1 t/m 4 zijn geen gehaltes aangetroffen. Wij concluderen op basis van de analyseresultaten dat de nieuwe bronlocaties geen verontreinigingen bevatten. De beoogde bronnen liggen buiten de door de gemeente s-hertogenbosch geïnterpreteerde streef- en interventiewaardecontour VC. Op basis van de analyseresultaten van deze proefboring worden de verontreinigingscontouren van de gemeente bevestigd. De beoogde nieuwe bronlocaties zijn op basis van de beschikbare analyseresultaten geschikt om de bronnen W4 en W5 te plaatsen. Op basis van de uit te voeren effectenstudie die onderdeel uitmaakt van de vergunningaanvraag in het kader van de Waterwet, zal worden aangetoond dat de verontreinigingcontouren niet worden aangetrokken als gevolg van de WKO /9929/HM 13 september

72 Bijlage 1 Situatietekening /9929/HM 13 september 2012

73 27.109/9929/HM 13 september 2012

74 Bijlage 2 Boorbeschrijving en filterstelling /9929/HM 13 september 2012

75 Project: Meetpunt Adres: Westerparklaan Plaats: Den Bosch Werknummer: Datum: Opdrachtgever: 31 mei 2012 IF Technology B.V. Boormeester: J. Oliveria diepte (meters min maaiveld) beschrijving beschrijving (visuele waarneming) M50 kleur zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 250 grijs zand, matig grof 220 grijs / beige zand, matig grof 220 grijs / beige zand, matig grof 220 grijs / beige zand, matig grof 250 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof kleibrokken 220 bruin zand, matig grof kleibrokken 220 bruin zand, matig grof kleibrokken 220 bruin klei - bruin klei - bruin zand, matig grof kleibrokken 280 grijs zand, matig grof 250 grijs zand, matig fijn kleibrokken 180 grijs zand, matig fijn kleibrokken 210 grijs zand, matig grof 320 grijs zand, matig grof 280 grijs zand, matig grof 280 grijs zand, matig grof 280 grijs zand, matig grof 300 grijs zand, zeer grof 420 grijs zand, uiterst grof 420 grijs zand, uiterst grof 420 grijs zand, uiterst grof 480 grijs zand, uiterst grof 450 grijs zand, uiterst grof 520 grijs

76 Project: Meetpunt Adres: Westerparklaan Plaats: Den Bosch Werknummer: Datum: Opdrachtgever: 31 mei 2012 IF Technology B.V. Boormeester: J. Oliveria zand, uiterst grof 420 grijs zand, zeer grof 320 grijs zand, uiterst grof 420 grijs zand, matig grof 250 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, zeer grof 350 grijs zand, zeer grof / zwak gindig 420 grijs zand, zeer grof / zwak grindig 350 grijs zand, zeer grof / zwak grindig 350 grijs zand, zeer grof / zwak grindig 320 grijs zand, matig grof 250 grijs zand, zeer grof 350 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig grof / klei bijmenging 250 grijs zand, matig grof / kleibrokken 280 grijs zand, matig grof / kleibrokken 250 grijs zand, matig fijn / klei bijmenging 200 grijs zand, matig fijn 200 grijs zand, matig grof 220 grijs zand, matig gfijn 180 grijs zand, zeer grof 280 grijs zand, matig grof 300 grijs zand, matig grof 250 grijs zand, matig grof 250 grijs zand, zeer grof 320 grijs zand, zeer grof 350 grijs Einde Boring Einde Boring Einde boring Einde boring Verklaring onafhankelijkheid van de boormeester ten opzichte van de opdrachtgever Boormeester: Jimmy Olivera

77 Project: Den Bosch, Meetpunt KWO Boordiameter : 400 mm Adres: Westerparklaan Plaats: Den Bosch Filterdiameter : 32 mm Werknummer: Peilbuisdiameter : 32 mm Datum: 31 mei 2012 Perforatie : 2 meter Opdrachtgever: IF Technology B.V. Boormeester: J. Oliveria Peilbuizen fil 2m 15 zv 1m fil 2m 27 zv 1m fil 2m 37 zv 1m fil 2m 56 zv 1m 57

78 Project: Meetpunt Adres: Westerparklaan Plaats: Den Bosch Werknummer: Datum: Opdrachtgever: 31 mei 2012 IF Technology B.V. Boormeester: J. Oliveria Boring: Meetpunt diepte meters min Casing Omstorting Klei 00, 429 kg Aanvulgrind, 1206 kg Klei 00, 286 kg Filterzand 0,6-1,0, 804 kg Klei 00, 1144 kg Filterzand 0,6-1,0, 804 kg Klei 00, 858 kg Filterzand 0,6-1,0, 804 kg Klei 00, 286 kg Aanvulgrind, 1809 kg Klei 00, 429 kg Filterzand 0,6-1,0, 1005 kg Klei 00, 286 kg Aanvulgrind, 603 kg Einde Boring Einde Boring Einde boring Verklaring onafhankelijkheid van de boormeester ten opzichte van de opdrachtgever Boormeester

79 Spoorlaan 7, 2495 AL Den Haag / Postbus AA Leidschendam T: / E: info@borsboom.nl / W: Project: Meetpunt KWO Opdrachtgever: IF Technology B.V. Adres: Westerparklaan Plaats: Den Bosch Opnemer: A. van der Kraa Werknr Datum: 6, 7 juni 2012 Boring Boring 1 Betreft: EC-Meting peilbuizen Nulmeting peilbuizen, waterstand in de peilbuis ten opzichte van maaiveld: PB1 / 16m PB2 / 28m PB3 / 38m PB4 / 57m Peilbuizen worden 4 uur lang afgepompt met 1,5 à 2,0 m3 per uur. Hierna wordt elk half uur de EC-waarde gemeten. Deze meting wordt doorgezet tot de EC-waarden nagenoeg constant zijn. PB1 PB2 PB3 PB4 Debiet m3/h Tijd: Totaal verpompt debiet ten behoeve van het schoonpompen/ec-meting Peilbuis 1 Q.start Peilbuis 2 Q.start Peilbuis 3 Q.start Peilbuis 4 Q.start Q. Stop Q. totaal: 13 m Q. Stop Q. totaal: 8 m Q. Stop 3911 Q. totaal: 11 m Q. Stop 3923 Q. totaal: 12 m3 44