Muziek rond Rudolph Agricola de eerste Nederlandse humanist

Transcriptie

1 Muziek rond Rudolph Agricola de eerste Nederlandse humanist Een nieuw programma van Super Librum o.l.v. Jankees Braaksma 30 jaar Ensemble Super Librum Het concert In 2015 en 2016 brengt Super Librum (dat dan 30 jaar bestaat) een programma met muziek en teksten rond Rudolph Agricola te gehore. Super Librum heeft hiervoor compositieopdrachten gegeven aan Anke Brouwer en Peter Lunow. Beide componisten gebruiken hiervoor teksten van Rudolph Agricola. Graag willen wij u dit bijzondere programma voorstellen. Centraal in het programma staat Agricola, een beroemd Groninger musicus en humanist uit de 15 e eeuw. In het programma valt muziek van Agricola zelf, van zijn tijdgenoten en hedendaagse muziek te beluisteren. Het ligt in de bedoeling in de tweede helft van 2015 en de eerste helft van 2016 een serie concerten te geven met dit programma in o.a. Deventer, Baflo, Groningen, en Leuven.

2 Anke Brouwer (Amstelveen) In 2003 schreef Anke voor Super Librum "Fri Fresa", gebaseerd op Het oud-friese lied 'Thit was to there stunde' afkomstig uit de 13de-eeuwse Hunsingo-Codex. Een gedicht over de succesvolle vrijheidsstrijd van de Friezen tegen de Saksen rond het jaar 800. Uitgangspunt voor de nieuwe compositie van Anke is een gedicht van Agricola, namelijk het prachtige epitaaf (grafschrift) voor Eelste Meyma. Eelste Meyma was een zeer vermogende, kinderloze dame die in de 15e eeuw op de borg Rasquert woonde. Het gehucht Rasquert ligt naast Baflo, de geboorteplaats van Rudolf Agricola. Waarschijnlijk heeft zij Agricola financieel ondersteund bij zijn studie in Pavia en Ferrara. Anke heeft Epitaaf voor Eelste Meyma geschreven voor sopraan, tenor, vedel, luit, blokfluit en carillon. De lengte van de compositie bedraagt 13 minuten. De Epitaaf werd uitgevoerd op 14 november 2014 als onderdeel van het concert "Oude en nieuwe muziek rond Rudolph Agricola ( )" ter gelegenheid van het emeritaat van Wiebo Brouwer. Het carillon, dat een prominente plaats inneemt in Epitaaf, werd in 2006 gegoten door Simon Laudy van de Klokken- en kunstgieterij Reiderland voor ensemble Super Librum, als aanvulling op het middeleeuwse Theophilus-orgel van Super Librum. De standplaats van deze bijzondere instrumenten is de middeleeuwse Mauritiuskerk in Marsum, nabij Appingedam.

3 Peter Lunow (Amsterdam) Peter schrijft voor het eerst voor Super Librum. Hij is enthousiast over het bijzondere instrumentarium met zijn bijzondere kleurpalet. Peter componeerde muziek voor o.a. Marieke Schneemann, Esther Apituley, Michiel Weidner, Peter Brunt, Henk Rubingh, Esther Steenbergen, Charlotte Stoppelenburg, Ernst Glerum. De bekende dichter Maria Barnas schrijft over Peter: Toen ik mijn gedichten hoorde, gezongen door Lunow, terwijl hij piano speelde, was het alsof de gedichten zich openvouwde als papieren waaiers, die allerlei verschillende vormen begonnen aan te nemen. De ruimte die Lunow nam, na een bepaalde alinea, legde een landschap neer, en het uitblijven van een inlossing van een bepaalde melodie, maakte het verdriet dat ik lichtje had willen aanraken in taal, nog veel suggestiever. Peter Lunow schrijft een compositie voor Super Librum waarbij hij gebruik maakt van citaten uit Agricola s lange Latijnse gedicht Anna Mater (10 pagina s). Dit was een beroemd lofgedicht op de heilige Anna dat speciaal voor Agricola door de drukker Richard Pafraet op 4 april 1484 in Deventer, waar hij toen op bezoek was, werd gedrukt. Peter zet een selectie van Agricola s verzen op muziek in de bezetting sopraan, tenor, blokfluit, vedel, luit, carillon en middeleeuws orgel. Deze compositie duurt een half uur. Voor het schrijven van de compositie door Peter Lunow heeft Super Librum een subsidie ontvangen van de Stichting Het Roode- of Burgerweeeshuisfonds.

4 Maria Barnas De bekende dichter Maria Barnas (Anna Bijns Prijs 2014) zal speciaal voor dit project een aantal nieuwe gedichten schrijven, die tijdens de concerten op een nu nog onbekende, verrassende wijze een verband leggen tussen de muziek en nu.

5 Super Librum Super Librum, ensemble voor muziek uit middeleeuwen en renaissance heeft zich in 2003 beziggehouden met de reconstructie van Thit was to there stunde, een middeleeuws lied uit de 13 e eeuw in het oud-fries, in de zgn. Hunsingo Codex, een nog steeds belangrijke vroege bron voor rechtspraak in het Noorden van Nederland. Een drietal componisten, waaronder Anke Brouwer heeft destijds werken gecomponeerd, die door Super Librum in een drietal concerten (Groningen, Utrecht, Leeuwarden) werden uitgevoerd. Het concert werd uitgezonden voor Radio4 en er is tevens een CD-opname van gemaakt. In 2012 verscheen een boek met cd, getiteld Klinkende Klei. In dit fraai vormgegeven boek (inmiddels zo goed als uitverkocht) kwamen alle oude bronnen met muziek uit de noordelijke regio aan bod. Het boek is geprezen in Trouw en het Groninger Dagblad. Belangrijk element in het boek vormt de humanist/stadsadvocaat/organist Rudolf Agricola. Een aantal van zijn composities werden voor het eerst opgenomen. Super Librum (Jankees Braaksma) ontwikkelt t.g.v. het 30-jarige bestaan van het ensemble ook nu weer een nieuw idee: oude en nieuwe muziek rond en van de hierboven genoemde Rudolf Agricola. De samenstelling van ensemble Super Librum bij dit concert is als volgt: Marian van der Heide (sopraan), Sander de Jong (tenor), Sarah Walder (vedel), Rene Genis (luit), Jankees Braaksma (blokfluit, portatief), Catalina Vicens (orgel, portatief, slagwerk), Tomas Flegr (carillon, portatief). De nieuwe muziek zal worden gedirigeerd door de jonge dirigent Lodewijk van der Ree.

6 Catalina Vicens Bijzonder bij dit project is de deelname van de uit Chili afkomstige virtuoze organiste - klaveciniste - portatiefspeelter (tevens percussioniste) Catalina Vicens (Basel). Ze bespeelt tijdens deze concerten een door de orgelbouwer Winold van der Putten in 2014 vervaardigde reconstructie van een vroeg 15 e eeuws orgel, met pijpen van gelijkblijvende mensuur.

7 Duivenei-orgel Winold van der Putten In 2014 heeft Winold van er Putten een bijzonder orgel gereconstrueerd, of eigenlijk: opnieuw uitgevonden. Bij zijn recente reconstructie heeft hij bij de pijpen en de intonatie consequent een oud, middeleeuws principe gehanteerd: een groot duivenei als maatvoering voor één pijpmensuur. Kort gezegd: van hoog tot laag zijn alle pijpen even breed. Dit resulteert in een briljante klank bij de hoogste tonen, in het middengebied juist een warme, dragende toon en in de bas een wat, kwetsbare toon, die tot volle bloei komt in samenspraak met andere pijpen, instrumenten en zangers. Winolds reconstructie doet - mede na iconografisch onderzoek - vermoeden dat dit het standaard type orgel tot en met de 14 e en gedeeltelijk ook nog in de 15 e eeuw was.

8 Sint Anna De laatste decennia is de belangstelling voor de legende van Anna en alles wat daarmee samenhangt sterk toegenomen. Anna was een populaire heilige aan het eind van de 15 e en begin van de 16 e eeuw. De verering van Anna begint in de vijfde/zesde eeuw in het Midden-Oosten en komt al spoedig naar het Westen(Venetië en Rome). De verering bereikt haar hoogtepunt in de vijftiende en zestiende eeuw. In die tijd ontstaat een heel speciale afbeelding Anna te Drieën: Anna met Maria en Jezus. In de vijftiende eeuw vooral uitgebeeld als vrouw die op haar arm een meisje (Maria) draagt, dat een klein kind (Jezus) vasthoudt. Anna heeft dikwijls een boek of een vrucht in haar hand. Veel van deze beelden zijn te vinden in musea, maar ook in kerken en kapellen. Verhalen beklemtonen dat vereerders van Anna er in allerlei opzichten wel bij voeren. Zij veranderde armoede in welvaart. Op het platteland werd Anna aangeroepen voor de vruchtbaarheid van gezin, gewas en vee. De naamgeving van Anna aan een aantal dorpen (St Anna Parochie, Sint Annen) heeft hier zeker mee te maken. Zij beschermde binnenschippers en zeelieden en hielp tegen de pest. Geen wonder dat vroeger veel meisjes niet alleen Maria maar ook vaak Anna als doopnaam meekregen. Deze Annadevotie weerspiegelde zich in de beeldende kunst, muziek en dichtkunst. Talloze beeldhouwers, schilders, schrijvers en graveurs uit de 15de en 16de eeuw namen de Heilige Maagdschap, het leven van Anna of van Maria, of scenes uit hun leven tot onderwerp.

9 Rudolph Agricola Ondanks de beperkte omvang van zijn oeuvre, verwierf de uit Baflo (provincie Groningen) afkomstige Rudolph Agricola (17 februari oktober 1485) grote bekendheid als leraar, spreker en musicus. Met zijn verblijf in Italië maakte hij furore als spreker én als muzikant (organist, luitist). Als filosoof kreeg hij bekendheid met zijn humanistische argumentatieleer. Hiermee bouwde hij voort op de argumentatieleer van onder andere Aristoteles en Cicero. Agricola's interesse ging hierbij vooral uit naar de redeneerkunst. Zijn hoofdwerk De inventione dialectica libri tres (drie boeken over de dialectische vinding) richt zich dan ook op het formuleren van regels voor de goede ordening van argumenten in een betoog. Universiteit van Pavia Het werk van Agricola wijkt sterk af van de scholastieke traditie van de middeleeuwen. Onderwijs en vakkennis dienden volgens Agricola niet slechts in dienst te staan van de universiteit maar van de samenleving als geheel. De formele logica van de scholastieke traditie vond hij dan ook te specialistisch. De logica moest niet enkel theorie zijn, maar juist bijdragen aan de welsprekendheid en het heldere denken van de mens. Met deze opvatting heeft Agricola een grote invloed gehad op de humanistische traditie. Zo maakte bijvoorbeeld Desiderius Erasmus gebruik van Agricola's redeneerkunst toen hij De lof der zotheid schreef. Erasmus ontmoette Agricola in 1478 in Deventer, op de dag dat Agricola s Anna Mater gedrukt werd. Erasmus droeg die dag een door hemzelf geschreven latijns gedicht aan Agricola, die hij zeer bewonderde, voor.

10 Beelden Momenteel wordt onderzocht of het concert visueel ondersteund kan worden met beelden van kunst uit de 15 e eeuw maar ook met beelden van nu. We denken hierbij niet aan een diaprojectie maar aan een ruimtelijke projectie op het plafond van de locatie. Daarbij wordt een accent gelegd op de prachtige beelden die er van St. Anna, en met name Anna te Drieën zijn overgeleverd, op Italiaanse kunst uit de 15 e eeuw, hedendaagse beelden uit Noord Nederland, Deventer, Italië, etc. De projectie zal door een kunstenaar uit Groningen worden vormgegeven, en tijdens het concert worden getoond met een of meerdere beamers. Palazzo Schifanoia, Ferrara