Ouderen en pastoraat. Samenvatting 2

Transcriptie

1 Ouderen en pastoraat Marijke Harmanny/Derk Jan Poel <9 september 2013> Samenvatting 2 Kenmerken van ouder worden 3 De uitdaging van het ouder worden 3 Sociaal-maatschappelijke veranderingen. 3 Lichamelijke veranderingen 4 Psychische veranderingen 4 Geloofsgroei door crisis 5 Pastoraal begeleiden van ouderen 5 Pastoraal betrokken 5 Rouw 6 Bijstaan in lijden 7 Verzoenen en heelwording 7 Heelwording en vernieuwd vertrouwen 8 Begeleiden bij (nieuwe) zingeving 9 Praktische hulp aan ouderen 9 copyright 2013 Praktijkcentrum Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd en / of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het praktijkcentrum.

2 pagina 2 v. 10 Ouderen en pastoraat Samenvatting De aanleiding voor dit artikel: Er verandert heel wat in je leven als je een dagje ouder wordt! Op sociaal-maatschappelijk, psychisch en lichamelijk vlak veranderen veel dingen die je altijd als vanzelfsprekend had aangenomen. Dat kan best lastig zijn. Maar het kan je ook nieuwe uitdagingen geven. Dit artikel kan je als pastoraal betrokkene helpen om meer inzicht en vaardigheden te ontwikkelen om ouderen te ondersteunen in de processen en vragen waar ze doorheen gaan. In dit artikel ligt de nadruk op de moeiten die mensen kunnen ondervinden als ze ouder worden. In de Bijbel en in het leven komen we ook ouderen voor die een prachtige bijdrage leveren aan de samenleving. Psalm 92 heeft het bijvoorbeeld over ouderen die tot op hoge leeftijd fris blijven, omdat ze geplant zijn in het huis van de Heer. In de eerste paragraaf geven we een beschrijving van processen en vragen waar ouderen doorheen gaan. In de tweede paragraaf geven we meer informatie over drie elementen van zorg, waar ouderen mee te maken hebben. Ook geven we een praktische handreikingen over hoe je daar als op pastoraal gebied bij kunt helpen. In de derde paragraaf wijzen we op de mogelijkheden om door praktische dingen ouderen te helpen in de zorgen die er zijn. Doelgroep. Het artikel is bedoeld voor gemeenteleden die pastoraal of diaconaal met ouderen betrokken (willen) zijn. Jonge mensen kunnen hierin veel mooie dingen geven. Maar zeker ook hebben ouderen onder elkaar veel te bieden. Wie weet er beter waar je doorheen gaat als je ouder wordt, dan iemand die hetzelfde meemaakt?

3 pagina 3 v. 10 Ouderen en pastoraat Kenmerken van ouder worden De uitdaging van het ouder worden Zijn er wel typische kenmerken van ouder worden die je op iedereen kunt toepassen? Mensen zijn zo verschillend. En naarmate je ouder wordt nemen die verschillen toe. Je ontwikkelt steeds meer een uniek en eigen karakter. Een heel leven vol gebeurtenissen, met relaties en ontwikkelingen draag je met je mee. Deze zaken bepalen hoe je ouder wordt. Aspecten die je als vanzelf bij ouderen plaatst, doorleven ouderen ieder op hun eigen unieke wijze. De een houdt zich niet zoveel bezig met zijn lichamelijke klachten en doet met plezier veel vrijwilligerswerk. Een ander kan zich terugtrekken, voelt zich aan de kant gezet en lichamelijk afgeleefd. Een derde heeft veel verdriet om de geliefden die ze kwijtraakt, maar maakt dapper nieuwe vrienden in haar verzorgingstehuis 1. Toch is het ouder worden, of het zich nu geleidelijk of plotseling ontwikkelt, een grote verandering. Een andere fase van het leven, met veel verlies maar ook nieuwe mogelijkheden. Als christen zou je de taak bij het ouder worden kunnen beschrijven als: de balans opmaken van de weg die je met God bent gegaan, verzoening vinden waar dit nodig is en het inzetten voor nieuwe mogelijkheden waarmee je God en je naasten kunt dienen. Ouder worden kan een grote verdieping van je geloof in God betekenen. Je mogelijkheden gaan achteruit en je hebt de tijd om je levensloop te overzien. Je kunt zien hoe God in je leven aanwezig was, en in de toenemende moeiten nog meer op God leren vertrouwen. Je kunt ook ontdekken dat er na ieder verlies weer nieuwe mogelijkheden en taken kunnen zijn die God je geeft. In de volgende alinea s van deze paragraaf willen we drie aspecten meer uitgebreid beschrijven waarin het leven van ouderen in sterke mate verandert: sociaal-maatschappelijk, lichamelijk en psychisch.. Sociaal-maatschappelijke veranderingen. Met een jaar of zestig zijn de kinderen vaak wel de deur uit. Nog een paar jaar later ga je met pensioen of de VUT. Dat geeft je meer ruimte voor vrije tijd, zorgtaken in je omgeving of vrijwilligerstaken. Het werk en het opvoeden hoeft niet meer, je kunt nu meer dingen doen die je leuk vindt of meer zorgtaken op je nemen buitenshuis. Het kan je een heerlijk vrij en licht gevoel geven! Maar de ruimte kan ook een gevoel van leegte of nutteloosheid bij je oproepen. Je bent niet meer zo nodig voor je kinderen en op je werk 1 Zie het artikel: generaties verassingen in het verzorgingstehuis

4 pagina 4 v. 10 Ouderen en pastoraat speel je geen belangrijke rol meer. Vrije tijd kan vervelen, het lijkt of je niet echt nodig meer bent. Bovendien vallen bij het ouder worden steeds meer mensen om je heen weg. Je ziet je collega s steeds minder. Je vrienden kunnen overlijden. Broers, zussen, of je partner raak je kwijt. Het is moeilijk om nieuwe contacten aan te gaan als je wat meer op leeftijd bent. Ouder worden kan je zo in een isolement brengen. Onder ouderen is veel eenzaamheid. Belangrijk is om te blijven zoeken naar nieuwe contacten. Juist voor ouderen zijn er veel activiteiten en ontmoetingsmogelijkheden in de samenleving, en juist zijzelf kunnen elkaar helpen door elkaar te bezoeken. Lichamelijke veranderingen Met de jaren begin je je lichaam meer te voelen. De spieren worden stijver, artrose neemt toe, er is sprake van hart en vaatklachten, diabetes, ogen en oren gaan achteruit of slaapproblemen kunnen opspelen. Je kunt niet meer gaan en staan waar je wilt. De gewone dagelijkse dingen kosten meer tijd. Het kan zijn dat je mensen nodig hebt die je halen en brengen naar de kerk, de supermarkt, de kinderen. Het huishoudelijk werk of de tuin wordt te zwaar. Je kunt het alleen niet meer af! Deze afhankelijkheid kan moeilijk zijn. Toch kan het ook een stuk rust geven. Vroeger moest je alles altijd hard werken en alles zelf doen, nu mag je zelf wat zorg ontvangen. Je hebt nu ook de tijd om alles op je gemak te doen. Het kan soms erg moeilijk zijn om te merken dat je lichaam achteruit gaat. Maar als je wilt kun je er ook een uitdaging in zien. Als dingen die je gewend was te doen niet meer gaan, geeft je dat de mogelijkheid om nieuwe hobby s of activiteiten te ontwikkelen die je nog wel kunt. Om hobby s te ontwikkelen waar je vroeger nooit tijd voor had. Een hele dag vissen, een studie doen, concerten en musea bezoeken, de tijd nemen om uitgebreid naar verhalen van de kinderen en kleinkinderen te luisteren. Psychische veranderingen Bij het ouder worden verander je niet van de ene op de andere dag. Ook je persoonlijkheid kan gewoon hetzelfde blijven. Maar ouderen kunnen wel last hebben van meer psychische klachten dan toen zij jonger waren. Er zijn verschillende redenen hiervoor. Er kunnen onvervulde behoeften zijn. De stressdrempel wordt lager: je bent sneller van slag bij veranderingen. Er is een vermindering van cognitieve functies: je gaat trager denken en je geheugen kan achteruitgaan. Ook kan het gebeuren dat psychische klachten die altijd al sluimerden, sterker worden bij het ouder worden. Er is meer tijd en minder afleiding zodat psychische klachten meer naar buiten kunnen komen. Het tegenovergestelde kan ook gebeuren. Bij het ouder worden kunnen ouderen ook tot rust komen, meer leren genieten, tevreden zijn met wat ze

5 pagina 5 v. 10 Ouderen en pastoraat gegeven wordt. Soms gaan de scherpe kantjes van iemands karakter er wat af, wanneer steeds meer leren zien wat echte waarde heeft in dit leven 2. Geloofsgroei door crisis Grote veranderingen en verlies zijn belangrijke tijden om dichter bij God te komen. De psycholoog E. H. Erikson zegt dat mensen zich bij uitstek in tijden van crisis ontwikkelen. Mensen leren het meest als er iets mis gaat in hun leven, waar ze niet gelijk een oplossing voor weten. De periodes waarin iemand het moeilijk heeft, zijn daarom ook belangrijk in het ontwikkelen van het geloof. Vaak komt er uit een tijd van verdriet of twijfel een verdieping van de relatie met God voort. Door crisissen heen ontwikkelen mensen steeds meer zelfstandigheid en eigenheid in hun relatie met God en hun leven als christen. Ouderen hebben heel wat veranderingen en verliezen te verwerken. Bij hen kun je ook vaak juist veel verdieping van hun geloof zien. In de volgende paragraaf wordt benoemd waarom ouderen door de vele veranderingen en rouw die ze meemaken juist veel verdieping in het geloof kunnen doormaken. Pastoraal begeleiden van ouderen In de eerste paragraaf is beschreven welke taak er in het ouder worden ligt, en in welke opzichten het leven verandert bij het ouder worden. In deze paragraaf wilen we op basis van vier pastorale functies van Gerben Heitink beschrijven hoe je als pastoraal betrokkene ouderen kunt helpen en begeleiden. Deze vier functies van Heitink zijn: helen, bijstaan, begeleiden en verzoenen. In deze paragraaf worden deze functies uitgewerkt. We doen dat aan de hand van wat bij het ouder worden sterk een rol gaat spelen: de ervaring van verlies en rouw, maar we besteden ook aandacht aan de mogelijkheid van vernieuwing. De grondhouding is daarbij belangrijk. Pastoraal betrokken Deze paragraaf kan je door de aangeboden kennis en handvatten helpen in je pastorale betrokkenheid op ouderen. Onder pastoraal betrokken zijn verstaan we het begeleiden van mensen op hun weg met God. Hierbij is het belangrijk dat je echt luistert naar de ander. In de grondhouding die je als pastoraal betrokkene hebt zijn drie dingen belangrijk om te luisteren naar iemand. 1. Als eerste is dat je echt bent tegenover de ander: dat je open en eerlijk bent in wat je zegt en doet in ontmoetingen. 2 Zie hierover André Aleman, het seniorenbrein, Amsterdam 2012

6 pagina 6 v. 10 Ouderen en pastoraat 2. Als tweede dat je de ander aanvaardt: hem niet veroordeelt (al keur je niet al zijn daden goed) maar hem neemt zoals hij is. 3. Als derde dat je empathie voor de ander hebt; je probeert in te leven en mee te voelen met de ander, ook als je hem niet direct graag mag. 3 Deze drie facetten geven een goede grondhouding waarmee je mensen vanuit een luisterhouding kunt begeleiden bij verlies en geloofsvragen. Rouw Voor we ingaan op verschillende functies die je als pastoraal betrokkenen kunt hebben, willen we ingaan op een aantal facetten van rouw. Daarover is de laatste dertig jaar veel gepubliceerd. De Zwitserse psychiater E. Kuebler-Ross beschrijft vijf fasen van rouw: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Bij de eerste fase, ontkenning, kunnen mensen niet geloven dat hen bijvoorbeeld een persoon of een zelfstandig functioneren ontnomen is. Ze doen alsof het niet waar is omdat het verlies teveel is om te bevatten. Bij de tweede fase, woede, ervaart men het verlies als onrechtvaardig. Een rouwende is iemand of iets verloren wat deel van hem was, hij is boos op God, zichzelf of anderen, omdat hij dit niet wil, het niet begrijpt. Bij de derde fase, onderhandelen, kan de persoon in kwestie zoeken naar een mogelijkheid om iets terug te krijgen. Hij kan het verlies nog niet geheel aanvaarden. God zou hem in ruil voor het een of ander iets terug moeten geven. De vierde fase is depressie. Hierin dringt de werkelijkheid steeds dieper tot de rouwende door. Het verlies, de pijn, de leegte kan overweldigend binnenkomen. De vijfde fase tenslotte is het aanvaarden van het verlies. Als de rouwende zover komt, kan hij op den duur ook weer verder met zijn leven. Hij geeft het verlies een plaats en daarmee komt er ruimte voor het zoeken naar en invullen van nieuwe mogelijkheden. Het denken over rouw en over de begeleiding daarbij is sterk in ontwikkeling 4. Zij heeft baanbrekend werk verricht, maar in de praktijk bleek dat het proces zich niet hield aan de indeling in fasen. W. ter Horst bijvoorbeeld ziet de fasen van het rouwen daarom op een andere manier. Hij ziet rouwen niet als een chronologische volgorde van fasen, maar als een doolhof. De rouwende komt in een doolhof terecht van verschillende gedachten en emoties, en kan deze fasen in verschillende volgordes doorlopen. Hij moet alles gewoon doorgaan en hier zelf een weg doorheen vinden. Ouderen kunnen bijvoorbeeld enerzijds mopperen op alle luxe en overdaad in de huidige samenleving, of op de hulp die zij tegenwoordig in huis nodig hebben. Anderzijds kunnen ze klagen over de armoede die ze 3 Zie het artikel helpen en zorgen. 4 Zie

7 pagina 7 v. 10 Ouderen en pastoraat vroeger hadden, en het harde werken wat nodig was om brood op de plank te krijgen. Het zijn tegenstrijdige soorten gevoelens, maar het uiten ervan helpt ouderen om dichterbij aanvaarding te komen. Ze kunnen de gevoelens dan een plek geven en leren accepteren hoe de situatie nu is geworden. Een pastoraal betrokken persoon kan hier wel bij helpen door te luisteren, te verwoorden en te stimuleren om door te gaan. Bijstaan in lijden Bijstaan is een ander ondersteunen, vasthouden en troosten in het lijden. Ouderen moeten soms veel lijden. Ze hebben veel te verwerken en veel om over te rouwen. Ze verliezen mensen om hen heen, lichamelijke mogelijkheden en zelfstandigheid. Je kunt hen helpen allereerst door er voor hen te zijn, door naast hen te staan. Hen niet in de steek laten, maar te blijven opzoeken. Het is belangrijk om hen serieus te nemen, echt te luisteren, en op een passende wijze blijven wijzen op hoop. Bij rouwverwerking is het belangrijk dat er echt naar je geluisterd wordt. Als pastoraal betrokkene kun je luisteren en vragen naar verschillende dieptes van hoe iemand in het leven staat. Verhalen bestaan uit feiten, gevoelens, levenshouding en geloof. In een gesprek kun je proberen van gesprek over feiten (bijv. het weer, het huis, de familie) te komen naar gesprek over gevoelens (het gemis van bezoek, moeizame relaties) en achterliggende vragen (welke taak heb ik in dit leven, en ben ik wel waardevol voor God.) Dit kun je doen door de ander alle ruimte te geven om zijn verhaal te vertellen en te helpen verwoorden wat hierin echt belangrijk was. Door open vragen aan de ander te stellen, help je hem om zijn verhaal te vertellen en gevoelens en vragen kan verwoorden. Je kunt de oudere helpen zijn gedachten en gevoelens op een rijtje te zetten door af en toe een samenvatting te geven van wat hij vertelt. Verzoenen en heelwording Bijstaan door er te zijn en te luisteren is de ene kant van pastoraal begeleiden bij ouderen. Het werken naar verzoening met God, de ander en zichzelf is een andere kant. Verzoening is een kernwoord van Gods doel met Zijn komst naar deze wereld. De mensen zijn vervreemd van God, hun medemensen, de schepping en zichzelf. Vergeving en genezing door Christus zijn nodig om verzoend en geheeld te worden. Helen is het herstellen van communicatie met God of mensen of jezelf. Als iemand weer communiceert, opent zich een weg naar gezondheid in de diepste betekenis. Helen is weer heel worden, meer en voller mens worden, zoals God ons bedoeld heeft. Bij ouderen kunnen conflicten met broers, zussen, kinderen of de huwelijkspartner spelen. Het kan ook zijn dat iemand door verdriet God is kwijtgeraakt. Juist bij het ouder worden en met name als men dichterbij het sterven komt kunnen de conflicten boven komen, en kan men meer gaan verlangen naar verzoening. Soms kunnen er dingen zijn die nog opgelost moeten worden in dit leven. Als pastoraal betrokkene kun je de oudere stimuleren om de problemen aan te pakken als dit mogelijk is. Een eerste

8 pagina 8 v. 10 Ouderen en pastoraat stap op een weg naar verzoening en genezing is er zijn voor een ander. Jouw aanwezigheid kan al een genezende rol spelen: gewoon naast de ander staan, echt luisteren en gepast bemoedigen. Je kunt verder de ander vragen naar zijn band met God, andere mensen, en zijn gevoelens over zichzelf. Is de ander boos op God of ervaart ze juist troost bij God? Zijn relaties met anderen verwaterd door het verlies van geliefden of zelfstandigheid? Voelt hij zich schuldig of mislukt door het verlies van een echtgenote of zelfredzaamheid? Je kunt de oudere helpen om vervreemding, schuld en verdriet te benoemen en te ervaren. Je kunt hem ook stimuleren om stappen te ondernemen voor verzoening met zichzelf, God en anderen. Het is mooi als er verzoening kan zijn tussen familieleden of als een oudere rust en vergeving kan vinden door het vertellen en naar God brengen van zondige gebeurtenissen. Heelwording en vernieuwd vertrouwen Soms kan de manier van geloven belemmerend zijn in het genezingsproces, als mensen zich niet durven toestaan boos te zijn of te twijfelen aan Gods goedheid. Ouderen kunnen hier moeite mee hebben. Met name mensen die voor de oorlog geboren zijn, komen uit een tijd van hard werken, niet zeuren en luisteren naar de mensen die gezag over je hebben. Dan kan het moeilijk zijn om vragen en twijfels toe te laten. Om bijvoorbeeld verbijstering toe te laten over de vraag waarom juist hem of haar dit verdriet moet overkomen. Vraag in je gesprek door op gevoelens van boosheid, twijfel en verlatenheid. Om te kunnen genezen, is belangrijk dat mensen zich de ruimte geven voor alle gevoelens door de rouw naar boven komen. Dat mag ook, lees de psalmen er maar op na. God wil juist een vader zijn bij wier je met al je vragen en onbegrip terecht kunt! Als je je gevoelens lucht geeft, ligt de wond van het verdriet als het ware open voor genezing. Er komt ruimte voor hernieuwd vertrouwen, en om weer steun en houvast in het geloof te beleven. Ook komt er ruimte voor verzoening met het veranderde leven en mogelijkheden die je hebt. Heelheid heeft bij ouderen ook een extra dimensie ten opzichte van jongere mensen. Ouderen kunnen een heelheid gaan ervaren in het totaal van hun geleefde leven. Geliefden en mogelijkheden krijgen ze niet meer terug, ze zullen nog meer verliezen krijgen in de komende jaren. Maar ze kunnen over het geheel van hun leven een balans op maken, en een dankbaarheid en vrede ontwikkelen over de loop van hun leven, met alle rijkdommen en moeilijkheden. Niet iedereen komt hier even ver in. Maar je kunt een ander als pastoraal betrokkene helpen hier naartoe te groeien. Vraag er af en toe naar: wie was God in uw leven? En welke plaats heeft God nu in al het verdriet dat u beleeft? Je kunt waar dat past een bijbeltekst lezen uit bijvoorbeeld de Psalmen of Job. Dit kun je doen als troost of als vraag of om verder over door te praten. Soms kun je samen bidden met de ander en zo de zorgen samen bij God neerleggen en vragen om hulp om meer op God te vertrouwen. Zo kun je iemand helpen om genezing te vinden bij God en verder te gaan op hun weg met God.

9 pagina 9 v. 10 Ouderen en pastoraat Begeleiden bij (nieuwe) zingeving Begeleiden is een tegenover zijn voor een ander. Als pastoraal betrokkene kun je een ander vanuit je levenservaring en bijbelkennis richtlijnen en kaders aanbieden op een manier dat hij zelf zijn weg kan vinden om een probleem op te lossen of een keuze te maken. Veel ouderen hebben niet meer of andere vragen dan jongere mensen. Toch kunnen de vragen of thema s een totaler karakter krijgen dan eerder in hun leven. Als oudere ben je regelmatig met vroeger bezig, met de mooie en moeilijke jaren, met keuzes en gemiste kansen. Je kunt je ook gaan afvragen of je het goed gedaan hebt, of je God oprecht gediend hebt, waar je schuld aan hebt en of je God wel kan ontmoeten bij het sterven. Als pastoraal betrokkene kun je ouderen hierop doorvragen en helpen te verwoorden wat er leeft. Je kunt ze vragen naar het karakter van hun band met God, en de manier waarop zij christen zijn geweest in hun leven. Ook kun je je afvragen welke taak je nog hebt in dit leven. Je kinderen hebben je niet meer nodig, je bent niet meer belangrijk op je werk en wellicht leeft je echtgenoot niet meer. Wat is Gods bedoeling met jouw leven zoals het nu is? Als pastoraal betrokkene kun je iemand helpen de gevoelens van nutteloosheid, leegte of teleurstelling te verwoorden. Je kunt hem helpen samen te vatten welke taken hij had in het leven en wat hij nu mist. Je kunt hem vragen naar zijn behoeften en verlangens in dit leven: wat mist u en wat zou u eigenlijk willen? Taken en mogelijkheden veranderen door het leven heen, maar God heeft een bedoeling met ieders leven, ook als je oud geworden bent. Belangrijk is om niet een ander een zingeving of taken in het leven op te dringen. Beter is het om een ander door jouw luisteren en vragen, zelf te laten ontdekken wie hem nog nodig hebben en welke taken God hem nog geeft in het leven. In de laatste levensfase kan het soms moeilijk zijn om toenemende pijn of moeiten te verdragen, maar ook om afscheid te nemen van geliefden en van het leven. Het is mooi als je het leven leert loslaten, en als je kunt uitkijken naar het eeuwige leven. Als je jouw leven in Gods handen kunt leggen. Praktische hulp aan ouderen Ouder worden betekent vaak een inleveren van de mogelijkheden die je hebt. Zie de eerste paragraaf van dit artikel. De behoefte aan zorg neemt toe, en daarmee het besef van afhankelijkheid. Het kan lastig zijn daarom voor ouderen om te vragen om hulp. Voor velen ligt een drempel. Zeker als het ideaal lang geweest is dat je je in je eigen omgeving zelf wel kunt redden. Respecteren daarvan is de eerste stap om te helpen hulp te aanvaarden. Ook als het gaat om praktische hulp blijft de oudere zelf de regie houden over zijn leven. Wanneer je merkt dat hulp je niet afhankelijk maakt, maar juist mogelijkheden (terug)geeft, kan dat ook weer helpen om hulp te

10 pagina 10 v. 10 Ouderen en pastoraat aanvaarden en zie je als brenger van hulp ook de kwaliteiten van de mens tegenover je. Die is immers meer dan de uitgevallen functie. De laatste jaren is er veel in beweging rond de hulp aan de ouder wordende mensen. Was het nog niet zo lang geleden vrij gemakkelijk om professionele hulp in de huishouding en bij de verzorging te krijgen, nu wordt er een sterker beroep gedaan op de omgeving, op familie, vrienden en buren. Daarin ligt een kans voor de gemeente van Christus om Zijn liefde handen en voeten te geven in de zorg voor elkaar. Tegelijk is het goed waakzaam te zijn tegen overbelasting van al deze mantelzorgers. Er wordt immers een sterke wissel getrokken op de partner of familie van de oudere die steeds meer hulp nodig heeft, 24 uur per dag soms. Pastorale en diaconale zorg moet daarom altijd oog hebben voor de context van de betrokkene. In het kader van dit artikel kan dit niet uitgewerkt worden; zie daarvoor bijvoorbeeld de website van het diaconaal steunpunt: Marijke Harmanny/Derk Jan Poel