-Rapporten. Een archeologisch bureau-onderzoek aan de Bosstraat te Winkel, gemeente Niedorp (NH) ARC-Rapporten M.

Transcriptie

1 Een archeologisch bureau-onderzoek aan de Bosstraat te Winkel, gemeente Niedorp (NH) -Rapporten M. Verboom-Jansen ARC-Rapporten Geldermalsen 2011 ISSN

2

3 Colofon Een archeologisch bureau-onderzoek aan de Bosstraat te Winkel, gemeente Niedorp (NH) ARC-Rapporten ARC-Projectcode 2011/120 Tekst M. Verboom-Jansen Afbeeldingen M. Verboom-Jansen Redactie K. Otten Versie 2.0, (definitief), 24 maart 2011 Beheer en plaats van documentatie Archaeological Research & Consultancy Autorisatie A.J. Wullink Uitgegeven door ARC bv Postbus CA Groningen ISSN Een recente lijst van de ARC-Rapporten is te vinden op

4 Rapport ARC bv Projectgegevens Projectnaam Winkel, Bosstraat Projectcode 2011/120 CIS-code Projectleider Contact Opdrachtgever Contact Bevoegd gezag Contact Mw. M. Verboom-Jansen, MSc , BRO, dhr. J. Visser , Gemeente Niedorp, dhr. G. Jellema , Locatiegegevens Toponiem Plaats Gemeente Provincie Bosstraat Winkel Niedorp Noord-Holland Kaartblad 14G RD-coördinaten N: / O: / Z: / W: / Oppervlakte 1360 m 2 Beschrijving onderzoekslocatie Geologie Geomorfologie Bodem Historische situatie Archeologische verwachting Formatie van Naaldwijk Vlakte van getij-afzettingen of getij-inversierug Kalkrijke poldervaaggronden De onderzoekslocatie is sinds de 17e eeuw niet bebouwd geweest en in gebruik als weiland. Middelhoge trefkans op archeologische resten en/of sporen vanaf de Bronstijd. 1

5 Winkel Afbeelding 1. Topografische kaart van de onderzoekslocatie en omgeving (blauw omcirkeld), voorzien van RD-coördinaten. Bron: Topografische Dienst Nederland.

6 Rapport ARC bv 1 Inleiding 1.1 Aanleiding tot het onderzoek In opdracht van BRO heeft Archaeological Research & Consultancy (ARC bv) een archeologisch bureau-onderzoek uitgevoerd voor een locatie aan de Bossstraat te Winkel, gemeente Niedorp. Aanleiding tot dit onderzoek vormt de voorgenomen nieuwbouw op de locatie. Bij deze werkzaamheden worden mogelijk archeologische waarden bedreigd. Conform de Wet op de archeologische monumentenzorg 1 dient het plangebied eerst te worden onderzocht op de aanwezigheid van archeologische waarden. Het archeologisch onderzoek is uitgevoerd conform de eisen die gesteld worden in de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA versie 3.2) Ligging en beschrijving van het onderzoeksgebied De onderzoekslocatie ligt aan de Bossstraat in Winkel (zie afb. 1). Aan de noorden oostkant van de onderzoekslocatie is een sloot aanwezig; de onderzoekslocatie zelf is in gebruik als weiland. Het oppervlak van de onderzoekslocatie is ongeveer 1360 m 2 en het maaiveld ligt op ca 0,5 tot 0,7 m NAP 1.3 Overzicht van de geplande werkzaamheden Op de onderzoekslocatie zullen vier woningen en vier garageboxen worden gerealiseerd (zie afb. 2). Per twee-onder-één-kap-woning bedraagt het oppervlak ca. 196 m 2. De garageboxen beslaan ca. 22 m 2 per stuk. Naast de garageboxen worden parkeerplaatsen gerealiseerd. De gebouwen zullen niet worden onderkelderd. Voor de fundering wordt de bodem tot ca. 90 cm mv ontgraven (afb. 3). Zowel de woningen als de garageboxen zullen worden onderheid. Hiervoor zullen in totaal 83 heipalen de grond in worden geslagen (zie afb. 4). Het is nog onbekend hoe diep de heipalen precies de grond in gaan, voorlopig wordt door dhr. M. Mak van A. Harder bv (adviesbureau voor draagconstructies) uitgegaan van een paallengte van ca. 13,5 m. 1.4 Doel van het bureau-onderzoek Doel van het bureau-onderzoek is het verkrijgen van inzicht in bekende en te verwachten archeologische waarden in en om het plangebied. Op basis van de verkregen informatie wordt een archeologisch verwachtingsmodel voor de onderzoekslocatie opgesteld. Hierin wordt beschreven of er archeologische resten aanwezig (kunnen) zijn in het plangebied, wat de potentiële aard en omvang hiervan is en of de voorgenomen werkzaamheden in het plangebied een bedreiging vormen voor 1 In werking getreden op 1 september De inhoud van de KNA kan worden geraadpleegd op 3

7 Rapport ARC bv het bodemarchief. Indien dit het geval is, wordt geadviseerd op welke wijze hiermee in het vervolgtraject van de plannen rekening dient te worden gehouden. 1.5 Werkwijze Voor het bureau-onderzoek wordt bronnenmateriaal uit diverse disciplines geraadpleegd en geïntegreerd tot een archeologisch verwachtingsmodel. Op basis van geologische, geomorfologische en bodemkundige informatie wordt een beeld geschetst van de landschappelijke ontwikkeling van de omgeving van de onderzoekslocatie. Deze landschappelijke ontwikkeling geeft inzicht in de potentiële bewoonbaarheid van de locatie. Voor de beschrijving van de archeologische waarden wordt gebruikgemaakt van Archis2 (de online archeologische database van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)), de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) en de Archeologische Monumenten Kaart (AMK), en, indien van toepassing, van informatie over eerder gedaan onderzoek en archeologische waarnemingen. Verder wordt gebruikgemaakt van de cultuurhistorische waardenkaart van Noord-Holland. Voor de historisch-geografische ontwikkeling en bouwhistorische waarden op en in de nabijheid van de onderzoekslocatie, wordt gebruikgemaakt van de CHW van de provincie, KICH.nl, watwaswaar.nl en historische bronnen. Hierbij wordt ook ingegaan op eventuele (sub)recente verstoringen die de archeologische verwachting beïnvloeden. 4

8 Rapport ARC bv 2 Resultaten bureau-onderzoek 2.1 Bekende aardwetenschappelijke waarden De onderzoekslocatie ligt in West-Friesland, in het noordelijke zeekleigebied. De geologische ontwikkeling van dit gebied hangt nauw samen met de holocene zeespiegelstijging. Aan het eind van de laatste ijstijd (het Weichselien, jaar geleden) stond de zeespiegel ongeveer 125 m lager dan nu. Tot het Atlanticum (5050 v. Chr.) steeg de zeespiegel zeer snel door het afsmelten van de ijskappen, waardoor de kustlijn zich in oostelijke richting verplaatste. Als gevolg van deze zeespiegelstijging, vernatte het pleistocene oppervlak door uittredend grondwater. Hierop ontstonden zoete kustmoerassen waarin veenvorming optrad (Berendsen 2004). Dit veen wordt gerekend tot de Basisveenlaag binnen de Formatie van Nieuwkoop (De Mulder et al. 2003a). Door de voortgaande zeespiegelstijging ontstond vervolgens een waddengebied, waardoor het basisveen werd bedekt onder een pakket mariene afzettingen. De in dit waddenmilieu gevormde mariene afzettingen worden gerekend tot het Laagpakket van Wormer, Formatie van Naaldwijk (De Mulder et al. 2003a) (zie afb. 5a). Tussen 3350 en 2250 v. Chr. was de snelheid van de zeespiegelstijging dusdanig afgenomen dat de kustlijn zich stabiliseerde (Beets & Van der Spek 2000). Door de vorming van nieuwe strandwallen, werd er een gesloten rij van strandwallen gevormd, waardoor de zee minder invloed had op het achterliggende land. Hierdoor trad er in dit gebied verzoeting op en werd er op grote schaal veen (Hollandveen) gevormd. In West-Friesland kon het waddenmilieu zich echter handhaven doordat het via het Zeegat van Bergen in verbinding bleef met de Noordzee. Binnen de invloedsfeer van getijdengeulen werden zand en klei afgezet, en buiten de invloedsfeer van de getijdengeulen vond veenvorming plaats. De afzetting van mariene sedimenten ging in West-Friesland door tot de sluiting van het Zeegat van Bergen rond 1500 v. Chr. Tussen 3800 en 1200 v. Chr. hebben de geulen die via het Zeegat van Bergen binnen kwamen zich meerdere malen verplaatst. Het Hollandveen op de onderzoekslocatie vormde zich tussen 3000 en 2200 v. Chr. (afb. 5d). Door differentiële klink trad reliëf-inversie op waardoor de voormalige, met zand en zavel opgevulde geulen en kreken, als kreekruggen relatief hoog kwamen te liggen ten opzichte van het omliggende klei- en veengebied. Rond 2200 v. Chr. kwam de onderzoekslocatie weer onder invloed van mariene sedimentatie te staan (afb. 5e). Hierdoor raakte het veen geërodeerd (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Deze mariene afzettingen vormen het Laagpakket van Walcheren binnen de Formatie van Naaldwijk. Daar waar in de ondergrond het Hollandveen Laagpakket ontbreekt, is het niet mogelijk een onderscheid te maken tussen het Wormer en Walcheren Laagpakket. Na 1200 v. Chr. eindigde de mariene sedimentatie op de onderzoekslocatie en begon er weer veen te groeien (afb. 5f). Volgens Rosing (1995) stamt deze getijdengeul uit 1800 tot 1500 v. Chr., waardoor de veenvorming dus iets eerder zou beginnen op de onderzoekslocatie. Dit veengebied werd vanaf 1000 n. Chr. ontgonnen. Als gevolg van de ontwatering en de oxidatie van het veen, daalde het oppervlak. Hierdoor konden 5

9 Rapport ARC bv er opnieuw inbraken vanuit zee voorkomen, waardoor het veen in West-Friesland deels is geërodeerd en opnieuw mariene sedimenten werden afgezet (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Om West-Friesland voor verdere overstromingen vanuit zee te beschermen, werd de West-Friese Omringdijk aangelegd. Deze dijk werd in 1288 n. Chr. voltooid (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Volgens de geomorfologische kaart ligt de onderzoekslocatie óp een hoge dijk (D; afb. 6) maar op Google Streetview en het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN; zie afb. 7) is te zien dat de onderzoekslocatie er net naast ligt. Gezien de afzettingen in de omgeving is het waarschijnlijk dat een vlakte van getijafzettingen (2M35) óf een getij-inversierug (3K33) op de onderzoekslocatie aanwezig is. Door de hoogteligging van de onderzoekslocatie (zie afb. 7) ten op zichte van waar volgens de geomorfologische kaart de getij-inversierug aanwezig, is een ligging van de onderzoekslocatie op een getij-inversierug voor de hand liggender. In de omgeving van de onderzoekslocatie is ook nog een zee-erosielaagte (3N9) aanwezig. Volgens de bodemkaart zijn op de onderzoekslocatie kalkrijke poldervaaggronden (Mn15A- VII; zie afb. 8) aanwezig. Poldervaaggronden zijn kleigronden met weinig profielontwikkeling; de gereduceerde horizont (Cr-horizont) komt vaak binnen 80 cm mv voor (De Bakker & Schelling 1989). Een grondwatertrap van VII betekent dat de gemiddeld hoogste grondwaterstand dieper dan 80 cm mv ligt en dat de gemiddeld laagste grondwaterstand dieper dan 120 cm mv ligt. Volgens Rosing (1995) komen deze gronden voor op de hogere delen van het landschap, wat bevestigt dat de onderzoekslocatie op een getij-inversierug ligt. 2.2 Bekende archeologische waarden Door hun relatief hoge ligging zijn getij-inversieruggen bijzonder geschikt om op te wonen. Gedurende de Midden- en Late Bronstijd, na de afsluiting van het Zeegat van Bergen rond 1500 v. Chr., is West-Friesland dan ook intensief bewoond geweest. Naarmate het gebied vernatte ging men ook op terpen, in de minder hoog gelegen gebieden wonen, zodat de hoogste delen, dus de voormalige woonplaatsen, als akkerland gebruikt konden worden (Fokkens 2005). Dit is ook gebleken uit eerder onderzoek dat ARC bv heeft uitgevoerd (Ufkes & Veldhuis 2003). Rond 600 v. Chr. werd bewoning door de vernatting en de daaruit voortkomende veengroei onmogelijk en duurde het tot rond 1000 n. Chr. voordat het gebied opnieuw werd ontgonnen. Op de IKAW (afb. 9) heeft de onderzoekslocatie een middelhoge trefkans. Deze wordt veroorzaakt door de ligging op een vlakte van getij-afzettingen. Getijinversieruggen hebben op de IKAW een hoge trefkans. De trefkans betreft voornamelijk resten van nederzettingen uit de Bronstijd, toen de getij-inversierug geschikt was voor bewoning. De onderzoekslocatie ligt buiten de historische kern van Winkel, die ongeveer 500 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie ligt (monumentnr ). Deze kern stamt uit de Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Ongeveer 1000 m ten noordwesten van de onderzoekslocatie is een monument van hoge waarde aanwezig (monumentnr ). Het betreft de historische kern 6

10 Rapport ARC bv van Lutjewinkel uit Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd. Ongeveer 1000 m ten noordoosten is een monument van hoge waarde aanwezig (monumentnr ). Het betreft de West-Friese Omringdijk uit de Late Middeleeuwen. In de omgeving van de onderzoekslocatie zijn in Archis2 de volgende waarnemingen bekend: Waarnemingsnr : Ongeveer 1030 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie zijn fragmenten aardewerk uit de Vroege Middeleeuwen aangetroffen. Daarnaast zijn fragmenten van een kogelpot uit de Vroege tot Late Middeleeuwen, fragmenten aardewerk uit de Late Middeleeuwen, fragmenten aardewerk en proto-steengoed uit de Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd en huttenleem van onbekend ouderdom aangetroffen. Waarnemingsnr : Ongeveer 1080 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie zijn, in een cultuurlaag, fragmenten handgevormd aardewerk uit de Romeinse Tijd en Vroege Middeleeuwen aangetroffen. Doordat het terrein is opgehoogd hoeven de vondsten niet per sé op bewoning ter plaatse te duiden; het materiaal kan ook van elders zijn aangevoerd. Waarnemingsnr : Ongeveer 1145 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie zijn fragmenten van een kogelpot uit de Vroege tot Late Middeleeuwen aangetroffen. Daarnaast zijn fragmenten aardewerk uit de Late Middeleeuwen, fragmenten steengoed uit de Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd en een pijpenkop uit de Nieuwe Tijd aangetroffen. Waarnemingsnr : Ongeveer 1300 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie zijn fragmenten aardewerk uit de Romeinse Tijd en uit de 9e 14e eeuw aangetroffen. Ongeveer 1250 m ten noordwesten van de onderzoekslocatie is op basis van een booronderzoek geconcludeerd dat de top van de getijdengeulafzettingen niet meer intact is (onderzoeksnr ). 2.3 Historische ontwikkeling en bouwhistorische waarden Het lintdorp Niedorp is van oorsprong een veenontginningsdorp. Met de ontginning van West-Friesland werd rond 1000 n. Chr. begonnen. Door de hierop volgende bodemdaling werd het gebied regelmatig getroffen door overstromingen vanuit zee. Om het land daartegen te beschermen, werd besloten tot de aanleg van de West-Friese Omringdijk. Deze werd in 1288 voltooid (Wagenaar & Van Wallenburg 1987). Winkel bestond in ieder geval al in 1169, want toen werd het dorp door Kennemers in brand gestoken (Van der Aa ). In 1415 ontving Winkel het stedenrecht. 3 Tot 1850 was de lineaire structuur van Winkel nog aanwezig. Daarna werd er ook dwars op de oude kern uitgebreid. De onderzoekslocatie was in de 17e eeuw nog onbebouwd (afb. 10). In 1832 (afb. 11) en 1900 (afb. 12) was dit nog steeds het geval en was de onderzoekslocatie 3 Bron: 7

11 Rapport ARC bv in gebruik als weiland. De onderzoekslocatie is tot heden onbebouwd gebleven. 4 Op de onderzoekslocatie bevinden zich geen bouwhistorische waarden maar ongeveer 300 m ten zuidoosten van de onderzoekslocatie is een rijksmonument van zeer hoge waarde aanwezig. Het betreft een villa (Huize Doornstaete) uit het derde kwart van de 19de eeuw. Het ligt aan de noordzijde van de Bosstraat en werd oorspronkelijk gebouwd als notariswoning. 2.4 Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel De onderzoekslocatie ligt op een getij-inversierug of op een vlakte van getijafzettingen. Hierdoor heeft de onderzoekslocatie op de IKAW een middelhoge trefkans op archeologische resten en/of sporen vanaf de Bronstijd. In de omgeving van de onderzoekslocatie zijn resten vanaf de Romeinse Tijd bekend. De archeologische resten worden verwacht onder de bouwvoor/a-horizont. Door de lage grondwaterstand zullen vooral anorganische resten zoals (vuur)steen, aardewerk en metaal bewaard zijn gebleven; organische resten zoals hout en bot zullen waarschijnlijk niet bewaard zijn gebleven. Er zijn geen aanwijzingen voor vergravingen op de onderzoekslocatie. 4 Bron: 8

12 Rapport ARC bv 3 Samenvatting en conclusie De onderzoekslocatie ligt op een getij-inversierug of op een vlakte van getij-afzettingen. Hierop worden kalkrijke poldervaaggronden verwacht. De onderzoekslocatie heeft een middelhoge trefkans op archeologische resten en/of sporen vanaf de Bronstijd. In de omgeving van de onderzoekslocatie zijn waarnemingen vanaf de Romeinse Tijd bekend. De onderzoekslocatie is in ieder geval sinds de 17e eeuw niet bebouwd geweest. Er zijn geen aanwijzingen voor vergraving op de onderzoekslocatie. Geconcludeerd kan worden dat de middelhoge trefkans op archeologische resten en/of sporen vanaf de Bronstijd van kracht blijft. 9

13 Rapport ARC bv 4 Aanbeveling Gezien de middelhoge trefkans wordt een vervolgonderzoek geadviseerd. Dit vervolgonderzoek kan het beste worden uitgevoerd als verkennend booronderzoek, dat als doel heeft de bodemopbouw en de mogelijke bodemverstoringen die de archeologische trefkans kunnen beïnvloeden in kaart te brengen. Het is aan de bevoegde overheid, de gemeente Niedorp, om te bepalen of en in welke vorm vervolgonderzoek noodzakelijk is. 10

14 Rapport ARC bv Literatuur Aa, A.J. van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, bijeengebragt door A.J. van der Aa, onder medewerking van eenige Vaderlandsche Geleerden. Gorinchem. Bakker, H. de & J. Schelling, Systeem van bodemclassificatie voor Nederland; de hogere niveaus. Wageningen. Beets, D.J. & A.J.F. van der Spek, The Holocene evolution of the barrier and the backbarrier basin of Belgium and the Netherlands as a function of Late Weichselian morphology, relative sea-level rise and sediment supply. Netherlands Journal of Geosciences 79, pp Berendsen, H.J.A., De vorming van het land. Assen (Fysische geografie van Nederland). 4e, geheel herziene druk. Brandt, R.W. et al. (red.), ARCHIS. Archeologisch Basis Register, versie 1.0. Amersfoort. Fokkens, H., Woon-stalhuizen op zwervende erven. Nederzettingen in bekertijd en bronstijd. In: L.P. Louwe Kooijmans, P.W. van den Broeke, H. Fokkens & A. van Gijn (red.), Nederland in de prehistorie. Amsterdam, pp Kroes, R.A.C., Plangebied Alton 2, gemeente Heerhugowaard; archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. Weesp (RAAP-NOTITIE 3025). Mulder, E.F.J. de, M. C. Geluk, I.L. Ritsema, W. E. Westerhoff & T. E. Wong, 2003a. De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. Mulder, E.F.J. de, M. C. Geluk, I.L. Ritsema, W. E. Westerhoff & T. E. Wong, 2003b. De ondergrond van Nederland. Groningen/Houten. Rosing, H., Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000; Toelichting bij de kaartbladen 9 West Texel (gedeeltelijk), 14 West en 14 Oost Medemblik, 15 West Stavoren (gedeeltelijk) en 19 West Alkmaar. Wageningen (Bodemkaart van Nederland Schaal 1:50.000). Ufkes, A. & J.R. Veldhuis, Nederzettingssporen uit de Bronstijd bij Zwaagdijk-Oost. Een definitief archeologisch onderzoek in het plangebied Zwaagdijk-Oost, gemeente Wervershoof (N.-H.). Groningen (ARC-Publicaties 113). Wagenaar, K. & C. van Wallenburg, Bodemkaart van Nederland, schaal 1: Toelichting bij de kaartbladen 19 Oost Alkmaar en 20 West Lelystad (Noordhollands gedeelte). Wageningen. 11

15 Afbeelding 2. Toekomstige situatie op de onderzoekslocatie (blauw omlijnd). Bron: Breddels Architecten.

16 Afbeelding 3. Funderingsplan van de onderzoekslocatie. Bron: A. Harder bv.

17 Afbeelding 4. Palenplan voor de nieuwbouw. Bron: A. Harder bv.

18 Afbeelding 5. Paleogeografische ontwikkeling van de omgeving van de onderzoekslocatie (indicatieve ligging binnen blauwe cirkel) tot 1200 v. Chr. Bron: Kroes (2009).

19 Afbeelding 6. Geomorfologische kaart van de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)/Archis2.

20 Afbeelding 7. Hoogtekaart van de onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) en omgeving. Rood/oranje is hoog en blauw is laag. Bron:

21 Afbeelding 8. Bodemkaart van de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)/Archis2.

22 Afbeelding 9. Archeologische verwachting, monumenten en waarnemingen op de onderzoekslocatie (blauw omlijnd) en omgeving. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)/Archis2.

23 Afbeelding 10. Indicatieve ligging van de onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) en omgeving op een kaart van Blaeu uit de 17e eeuw. Bron:

24 Afbeelding 11. De onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) en omgeving op een kadastrale kaart uit het begin van de 19e eeuw. Bron: Afbeelding 12. Indicatieve ligging van de onderzoekslocatie (blauw omcirkeld) op een topografische kaart uit Bron:

25 Chronostratigrafische eenheden Holoceen Laat-Weichselien (Laat-Glaciaal) Jaren geleden Chronostratigrafische eenheden Laat- Holoceen Subatlanticum Subboreaal 14 C-jaren geleden Archeologische periode Nieuwe Tijd Late Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Tijd 1500 n. Chr n. Chr. Pleistoceen Midden-Pleistoceen Laat-Pleistoceen Weichselien (Glaciaal) Eemien Saalien-complex Holsteinien Elsterien Midden-Weichselien (Pleniglaciaal) Vroeg-Weichselien (Vroeg-Glaciaal) Holoceen Glaciaal Midden- Holoceen Vroeg- Holoceen Laat-Glaciaal Pleniglaciaal Atlanticum Boreaal Preboreaal Late Dryas Allerød-interstadiaal Vroege Dryas Bølling-interstadiaal Laat-Pleniglaciaal Midden-Pleniglaciaal Vroeg-Pleniglaciaal Romeinse Tijd IJzertijd Bronstijd Neolithicum Mesolithicum Laat-Paleolithicum 450 n. Chr. 12 v. Chr. 800 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr. Ca jaar geleden Bijlage 1. Een overzicht van geologische (chronostratigrafische) en archeologische periodes. Door: A.J. Wullink. Gebaseerd op: Brandt et al. 1992; De Mulder et al. 2003b; Berendsen 2004.