Herziene versie juli 2011

Transcriptie

1 SUGGESTIES VOOR VOLWASSENEN 1. Wat staat er op de hongerdoek? Aan een van de muren hangt de hongerdoek God met ons (in klein of groot formaat). Of men projecteert de afbeelding via een beamer. In beide gevallen is het handig, als de gespreksleider een zaklantaarn of aanwijsstok heeft om details te kunnen aanwijzen. De deelnemers zitten in een halve kring (eventueel in meerdere rijen), zodat iedereen een goed zicht heeft op de doek. De gespreksleider leidt dit onderdeel heel kort in: Een hongerdoek is een uitnodiging tot dialoog en daarmee ook een oefening in waarneming. Ik nodig jullie uit om goed naar deze doek te kijken. Wat zie je? Ook als de betekenis van een detail voor jou niet duidelijk is, kan je toch beschrijven wat je wel ziet. Laat de doek een paar minuten in stilte tot je doordringen. Dan zullen we beginnen met de gezamenlijke verkenning. (N.B.: geef a.u.b. geen informatie vooraf over de afkomst van deze doek, de inhoud, het verschijnsel hongerdoeken, de maker, de opdrachtgever e.d. Het is de bedoeling dat de deelnemers zo onbevangen mogelijk aan de verkenning beginnen. Als deelnemers een korte uitleg van de doek bij zich hebben, worden ze gevraagd die terzijde te leggen en niet te gebruiken onder het motto: 'Laat je niet beïnvloeden door wat andere mensen vinden wat je moet zien. Kijk zelf.') (2 min) De deelnemers kijken in stilte of onder meditatieve muziek naar de doek. (3 min) Dan worden ze uitgenodigd te vertellen wat ze zien, ook als de betekenis niet duidelijk is. Als deelnemers met een interpretatie, hypothese of uitleg komen, mag dat, maar de gespreksleiding vraagt wel terug naar het afgebeelde: waarop baseert de deelnemer deze interpretatie? Wat is er afgebeeld? De gespreksleiding kan mensen die wat stiller zijn, stimuleren een inbreng te geven: wat zie jij? Als de inbreng vanuit de groep stilvalt, kan de leiding de deelnemers stimuleren door te vragen: wat zie je nog meer? Is dat werkelijk alles? Het helpt ook, als de leiding tussentijds samenvat wat de deelnemers tot dan toe waargenomen hebben of op een flap bijhoudt wat de deelnemers inbrengen. (25 min) Als de hele doek zo aan bod is gekomen, kan de gespreksleiding de vraag stellen: wat zou de (hoofd)boodschap van deze doek kunnen zijn? Als de deelnemers zelf een of meerdere werken van barmhartigheid hebben ontdekt en als zodanig hebben benoemd, kan gevraagd worden welke werken van barmhartigheid de deelnemers kennen. Staan die ook op de doek afgebeeld? Aan welk Bijbelverhaal zijn deze werken ontleend? Welke elementen uit het verhaal van het Laatste Oordeel (Mt 25, 31-46) zijn nog meer terug te vinden op de doek? Lees eventueel deze passage voor of het eerste deel ervan, Mt 25, (10 min) Een andere, aanvullende, insteek is te focussen op de rol van kinderen en vrouwen op deze doek. Waar en hoe zie je kinderen afgebeeld? Waar en hoe zie je vrouwen afgebeeld? Pas hierna geeft de leiding een korte uitleg van de doek met als ingrediënten: - het verschijnsel hongerdoek - de maker van de doek en de opdrachtgever Misereor/Vastenaktie - de inhoud van de doek met aandacht voor: de plaats van handeling: de sloppenwijk met haar chaos en ordening en het contrast met de oprukkende hoogbouw en industrie (olie-installaties). Contrast arm-rijk. de werken van barmhartigheid, soms in verschillende gedaanten: directe individuele hulp en meer structurele, collectieve vormen. Aandacht voor mensen in nood en voor de oorzaken van 1

2 die nood gaan hier samen. Barmhartigheid en gerechtigheid zijn de twee grondwoorden van ontwikkelingssamenwerking en van diaconaal handelen. de kruiswoorden: 'Ik heb dorst' (Joh 19, 28) en 'Vergeef het hen' (Lc 23, 34), die worden meegedragen in de processie/demonstratie. Ik heb dorst verwijst niet alleen naar een basaal gebrek aan water, maar drukt ook het verlangen naar gerechtigheid uit. de rol van vrouwen en kinderen. (De vrouw met de waterkar staat in direct visueel contact met het bord 'ik heb dorst' ) verschillende grondrechten om menswaardig te kunnen leven. Voorbeelden: recht op onderwijs (zie scene met onderwijzer), recht op gezondheid (verzorgen zieke, maar ook gezondheidsvoorlichting (naast klasje, boven fietsende kinderen), recht op vrije organisatie (groep mensen links naast verzorgen zieke), recht op politieke meningsuiting (demonstratie), recht op rechtvaardig gebruik van natuurlijke hulpbronnen (olietanks) Afrikaanse culturele elementen, met name uit de Ghanese Ashanti-cultuur: de Ashanti-stoel, de wever met de Kente-doeken, Afrikaanse schriftsymbolen op de kleding van de vrouw met de kar, de dubbele ondertekening door de maker, de twee kleine driehoeken als gestileerde Afrikaanse vogels leven in een sloppenwijk heeft twee kanten. Links overheersen de chaos en de ellende: het leven van de arme als kruisweg, het leven van de arme als in een gevangenis. In het midden en rechts zien mensen meer naar elkaar om, werken ze samen aan een menswaardig leven in de stad. Zie de werken van barmhartigheid. Zie de uitoefening van sociale rechten. Voor deze uitleg kan verder gebruik gemaakt worden van de beschrijving van de hongerdoek in de brochure. Lees ter afsluiting de volgende passage uit Caritas in Veritate: "Caritas is ontvangen en geschonken liefde. Zij is 'genade' (charis). Haar bron is de oorspronkelijke liefde van de Vader tot de Zoon in de Heilige Geest. Zij is de liefde die van de Zoon op ons neerdaalt. Zij is scheppende liefde, waaruit wij ons bestaan hebben; zij is verlossende liefde, waardoor wij wedergeboren zijn. Zij is de door Christus geopenbaarde en verwezenlijkte liefde (vgl. Joh. 13,1 ), 'in ons hart uitgestort door de Heilige Geest' (Rom 5,5). Als ontvangers van de liefde van God worden de mensen geroepen om dragers van de naastenliefde te zijn en ertoe aangezet zelf werktuigen van de genade te worden, om de liefde van God te verbreiden en netten van naastenliefde te knopen." (CIV 5) Je zou de hongerdoek kunnen zien als een illustratie van deze passage uit de derde encycliek van paus Benedictus XVI. Door de Heilige Geest daalt de liefde van God en van Christus op ons neer. Op de doek wordt die schenkende liefde kernachtig verbeeld door de driehoek die vanuit de duif op de mensen neerdaalt. Twee kleine driehoeken zijn naar boven geopend. Zij staan voor het ontvangen van de liefde van God. Waar mensen die liefde ontvangen, waar mensen zich openen voor de Heilige Geest, kunnen zij die liefde ook uitdelen aan anderen. Zo kunnen aandacht, verzoening en ware menselijkheid groeien. De doek staat vol voorbeelden van mensen, die als ontvangers van de liefde van God zelf dragers van naastenliefde zijn. Ze doen werken van barmhartigheid, ze werken aan structuren van gerechtigheid. Zo is de liefde van God onder ons werkzaam. Zo is het Koninkrijk van God onder ons. Merk op, dat de Ashanti-stoel, de troon waarop de Mensenzoon zal plaatsnemen als Hij komt, versierd is met een ruit: twee gelijkbenige driehoeken die met de basis tegen elkaar aan liggen. De schenkende en de ontvangen liefde zijn even groot. Gods Koninkrijk is volkomen. De Ashanti-stoel zelf drukt ook de spanning uit tussen het reeds en het nog niet van Gods Koninkrijk. De stoel is leeg, De Mensenzoon heeft nog niet plaats genomen op zijn rechterstoel. Maar voor de Ashanti symboliseert de Ashanti-stoel ook het gezag van de koning. Ook al is hij leeg, de koning (in dit geval: God) is er toch. 2

3 2. De hongerdoek en de werken van barmhartigheid In deze werkvorm gaan we wat uitgebreider in op de werken van barmhartigheid. Laat iemand eerst hardop voorlezen Mt. 25, Bij de werken van barmhartigheid gaat het niet om uitzonderlijke zaken, maar om heel alledaagse noden. We worden opgeroepen te voorzien in primaire levensbehoeften, die we allemaal uit eigen ervaring kennen en die essentieel zijn om als mens te kunnen leven: voedsel, water, huisvesting, kleding, zorg en aandacht. In de christelijke traditie noemen we daden die op deze noden ingaan 'werken van barmhartigheid' of met een wat in vergetelheid geraakt woord 'liefdewerken'. De zeven werken van barmhartigheid Het verhaal van het Laatste Oordeel (Mt 25, 31-46) noemt zes werken. Welke? 1. Hongerigen te eten geven 2. Dorstigen te drinken geven 3. Vreemdelingen opnemen 4. Naakten kleden 5. Zieken bezoeken 6. Gevangenen bezoeken Het zevende werk, het begraven van de doden, is in 1207 door Paus Innocentius III toegevoegd. Dat gebeurde in een tijd, waarin het begraven van doden geen vanzelfsprekendheid was vanwege pest- en andere epidemieën. Het is ontleend aan het Bijbelboek Tobit, waarin de zorg voor de overledenen wordt benadrukt, in directe relatie met twee andere werken van barmhartigheid: "Ik gaf brood aan de hongerigen en kleren aan de naakten: als ik het lijk van een volksgenoot buiten de muren van Ninivé zag liggen, dan begroef ik het."(1,17) De leiding deelt werkblad 1 'Hongerdoek en werken van barmhartigheid' uit. Hij nodigt de deelnemers uit om eerst voor zichzelf het werkblad in te vullen. In de tweede kolom kunnen de scènes op de hongerdoek worden ingevuld, die voorbeelden zijn van directe individuele hulp, in de derde kolom de meer structurele, collectieve vormen. In de vierde kolom kunnen de deelnemers invullingen geven van de werken van barmhartigheid die zij zelf kunnen doen. Daarbij kan de leiding kiezen voor drie varianten: MOV-variant: hoe kunnen wij in Nederland genoemde werken van barmhartigheid in sloppenwijken ginds (of ons Vastenaktieproject) ondersteunen. Denk ook eens aan nieuwe activiteiten. diaconie-variant: hoe kunnen wij in onze eigen omgeving invulling geven aan deze werken van barmhartigheid? open variant: deelnemers zijn vrij om invulling te kiezen. Daarna inventariseert hij de antwoorden. Zie voor de betreffende scènes het ingevulde werkblad. De leiding legt het accent op de vierde kolom. Na de inventarisatie kunnen de antwoorden met elkaar besproken worden. Wat levert dat op voor actiesuggesties voor de parochie? En voor de individuele deelnemers. Actuele invulling/aanvulling Naast de zeven materiële werken van barmhartigheid kent de katholieke traditie ook nog de zeven geestelijke werken van barmhartigheid. In de verwoording van Anselm Grün: 1. De dwalenden terecht wijzen 2. De onwetenden onderwijzen 3. De twijfelaars goede raad geven 4. De bedroefden troosten 3

4 5. De lastigen geduldig verdragen 6. Degenen die ons beledigen, graag vergeven 7. Bidden voor de levenden en de doden Het Handboek Barmhartigheid en Gerechtigheid doet een pleidooi voor een achtste werk van barmhartigheid: 'vrede stichten'. Ook Sokey Edorh, de maker van de hongerdoek, pleit voor een aanvulling. Het is geen toeval, dat er zoveel kinderen op de doek voorkomen. Opdracht: schrijf je eigen Bijbelvers. Lees hardop Mt 25, Kunnen opgroeien als kind is ook een elementaire levensbehoefte, die van belang is voor een menswaardig leven in de toekomst. Kruip in de huid van Matteus en vul zijn tekst aan met twee versdelen: Mt 37d: "Ik was kind, en jullie..." (positieve invulling) Mt 43, c "Ik was kind, en jullie..." (negatieve invulling) Wissel met elkaar de nieuwe Bijbelverzen uit, bespreek ze en kom tot een gezamenlijke keuze. Werken van barmhartigheid anno 2012 Bisschop Joachim Wanke van Erfurt heeft in het Elisabethjaar 2007, waarin de 800-ste geboortedag herdacht werd van Elisabeth van Thüringen, zijn gelovigen opgeroepen om suggesties te doen voor een hedendaagse invulling van de werken van barmhartigheid. Wat zijn hedendaagse noden, die vragen om liefdewerken? Op grond van de binnengekomen reacties zijn de volgende hedendaagse werken van barmhartigheid vastgesteld: 1. Tegen een mens zeggen, je hoort erbij. 2. Ik luister naar jou. 3. Ik spreek goed over jou. 4. Ik loop een stuk met je op. 5. Ik deel met jou. 6. Ik bezoek jou. 7. Ik bid voor jou. Opdracht: bedenk met elkaar zeven werken van barmhartigheid anno 2012, levend in een geglobaliseerde wereld. Stuur de resultaten in naar de auteurs van dit werkboek. E: guus.prevoo@vastenaktie.nl en j.maasen@bisdomrotterdam.nl Zie voor meer informatie over de werken van barmhartigheid en actiesuggesties: Zeven werken van barmhartigheid. Diaconaal Werkboek. Uitgave: DPC Bisdom Rotterdam, Huib Klijn, Leven met zorg. Barmhartigheid doen. Kok Kampen 2003 Jan Maasen, Zeven werken van barmhartigheid. Handreiking 5, dekenaat Het Groene Hart, Alphen aan den Rijn Downloaden van Hub Crijns en Jet Schouten, Werken van barmhartigheid, in: Arbeid, zin en geloof. Handboek arbeid en kerk, Kok Kampen 2006, p Anselm Grün, Leven met compassie. De Zeven werken van barmhartigheid. Forte, Baarn, 2009 Series artikelen in Diakonie & Parochie, jaargangen 2002 en 2003 (te downloaden van ) en Diakonia, 2005 en

5 WERKBLAD 1 HONGERDOEK EN WERKEN VAN BARMHARTIGHEID Werken van barmhartigheid Hongerigen te eten geven Scene op hongerdoek Individuele invulling (direct) Collectieve invulling (structureel) Wat kunnen wij doen? Dorstigen te drinken geven Vreemdelingen opnemen Naakten kleden Zieken bezoeken Gevangenen bezoeken Doden begraven 5

6 WERKBLAD 1 INGEVULD HONGERDOEK EN WERKEN VAN BARMHARTIGHEID Werken van barmhartigheid Hongerigen te eten geven Scene op hongerdoek Individuele invulling (direct) Collectieve invulling (structureel) - vrouw reikt vreemdelingen brood aan - vrouwen bewerken land - pick-up met producten (Jams) rijdt naar markt Dorstigen te drinken geven - vrouw schenkt water uit kruik - vrouw trekt waterkar en wordt geholpen door kinderen Wat kunnen wij doen? Vreemdelingen opnemen - vrouw reikt vreemdelingen brood aan. Drenkelingen in zee. Naakten kleden - wever maakt Kente-doeken Zieken bezoeken - zieke wordt verzorgd (middenboven) - gezondheidsvoorlichting (naast leraar en boven fietsende kinderen) Gevangenen bezoeken - iemand bezoekt man achter tralies Doden begraven (groep achter man met kistje? - boven gevangenisscene) 6

7 3. De hongerdoek en de millenniumdoelen "In 2000 hebben de regeringsleiders van 189 landen, waaronder Nederland, een aantal afspraken gemaakt: de 'Millenniumdoelen'. Voor 2015 zijn de belangrijkste wereldproblemen van extreme armoede en uitsluiting, epidemieën, milieubederf, gebrek aan voedsel, water, onderwijs en huisvesting aangepakt. Elk land heeft zich ethisch verplicht om zich op zijn manier in te zetten om die doelen in 2015 te bereiken. Paus Johannes Paulus II heeft het werken aan deze Millenniumdoelen van harte ondersteund als van groot belang voor de toekomst van de wereld. Veel geestelijk leiders zijn hem hierin sindsdien nagevolgd. Wij hebben in onze Voorleesbrief van 2005 deze Millenniumdoelen omschreven als de moderne variant van de werken van barmhartigheid, waarmee we onze naastenliefde op een menswaardige wijze wereldwijd in daden kunnen omzetten." Uit: 'Vasten: tijd van bezinning en solidariteit. Pastorale brief van de Nederlandse bisschoppen. Veertigdagentijd 2007 De Nederlandse bisschoppen zien de Millenniumdoelen als de moderne variant van de werken van barmhartigheid. Zijn de Millenniumdoelen ook te herkennen op de hongerdoek? Variant 1 Vul werkblad 2 'Hongerdoek en millenniumdoelen' in en wissel met elkaar uit. Waar zie je de acht millenniumdoelen verbeeld? Variant 2 De acht millenniumdoelen worden nader uitgewerkt in een aantal indicatoren. Die indicatoren worden soms geactualiseerd. In het uitgebreide werkblad 3 zijn de indicatoren verwerkt, die genoemd werden op de website voorjaar Een relatief nieuwe indicator is bv. 'internetaansluitingen en mobiele telefonie' (bij millenniumdoel 8). Deel het werkblad uit en vul gezamenlijk de middelste kolom in. Waar ziet de groep de genoemde indicatoren verbeeld? Vervolg Aan welke millenniumdoelen draagt het eigen Vastenaktieproject bij? Hoe kan nog meer aandacht gevraagd worden voor deze doelen: wat kunnen individuele parochianen doen? wat kan de parochiegemeenschap doen intern? wat kan de parochie doen naar de politiek? Is de burgerlijke gemeente al millenniumgemeente (zie )? Doet de parochie mee aan activiteiten? Is er een millenniumdoel waaraan de aanwezigen komend werkjaar extra aandacht willen geven? Hoe zou dat kunnen gebeuren? Een actiemodel bij millenniumdoel 8 is het verkrijgen van de titel Fairtrade Gemeente of Fairtrade Kerk. Een gemeente mag zich Fairtrade Gemeente noemen, als ze voldoet aan zes criteria. Een daarvan is dat een groot aantal bedrijven en organisaties minstens twee Fairtradeproducten gaat gebruiken. Dat kunnen ook parochies zijn. Zomer 2011 kent Nederland 16 Fairtrade Gemeenten en streven 77 gemeenten naar erkenning. Zie Ook een plaatselijke kerk of parochie kan de titel Fairtrade Kerk verwerven. Dan moet zij voldoen aan drie criteria: consequent Fairtrade producten gebruiken, dit gebruik promoten naar haar achterban en acties organiseren om onder parochianen het bewustzijn over Fairtrade te vergroten. Zomer 2011 mogen 28 lokale kerken zich Fairtrade Kerk noemen. Daaronder bevinden zich acht rooms-katholieke parochies. Zie voor meer informatie: Via deze pagina kan ook een handleiding voor Fairtrade Kerken worden gedownload. Zie voor achtergrondinformatie en verdere suggesties: 7

8 Doelen vragen om daden. Uitgave: bisdom Rotterdam, najaar 2007 (uitverkocht. Te downloaden van 20vragen%20om%20daden.pdf ) Daden bij het doel. Werkcahier. Uitgave: bisdom Rotterdam, voorjaar Met tal van concrete suggesties. Zie ook de webpagina over de millenniumdoelen van het bisdom Rotterdam: 8

9 WERKBLAD 2 HONGERDOEK EN MILLENNIUMDOELEN Millenniumdoel Scene op hongerdoek Wat kunnen we doen? 1. Uitbanning van extreme armoede en honger 2. Alle kinderen naar de basisschool 3. Vrouwen en mannen gelijk 4. Minder kindersterfte 5. Minder sterfte van vrouwen in kraambed of door zwangerschap 6. Stopzetting verspreiding ziektes als Hiv/Aids, malaria en tbc 7. Milieubescherming, veilig drinkwater en minder mensen in krottenwijken 8. Meer eerlijke handel, schuldverlichting en hulp 9

10 WERKBLAD 3 HONGERDOEK EN MILLENNIUMDOELEN UITGEBREID Millenniumdoel Scene op hongerdoek Wat kunnen we doen? 1A. Halvering van de armoede 1B. Iedereen fatsoenlijk werk 1C. Halvering percentage mensen met honger 2. Iedereen minimaal basisonderwijs 3A. Meer meisjes naar school (gelijkheid in het onderwijs: basisschool, voortgezet en hoger onderwijs) 3B. Meer vrouwen in het parlement 3C. Meer vrouwen buiten de landbouwsector 4. Minder kindersterfte 5A.Minder moedersterfte 5B. Toegang tot reproductieve gezondheid 6A. Verspreiding van Aids stoppen 6B. Minder malaria 6C. Minder tbc 7A. Schone omgeving (duurzaam milieubeleid) 7B. Veilig drinkwater 7C. Betere leefomstandigheden in sloppenwijken 8A. Eerlijker handelssysteem 8B. Betaalbare medicijnen 8C. Meer internetaansluitingen en mobiele telefoons 10

11 WERKBLAD 3 INGEVULD HONGERDOEK EN MILLENNIUMDOELEN UITGEBREID Millenniumdoel Scene op hongerdoek Wat kunnen we doen? 1A. Halvering van de armoede 1B. Iedereen fatsoenlijk werk Wever met weefgetouw 1C. Halvering percentage Vrouwen aan het werk op land mensen met honger Pick-up met yams 2. Iedereen minimaal Schooltje met onderwijzer in basisonderwijs openlucht 3A. Meer meisjes naar school Evenveel meisjes als jongens (gelijkheid in het onderwijs: bij school. basisschool, voortgezet en hoger onderwijs) 3B. Meer vrouwen in het Vergadering links van zieke parlement 3C. Meer vrouwen buiten de Vrouw met waterkar landbouwsector 4. Minder kindersterfte Gezondheidsvoorlichting rechts van schooltje 5A.Minder moedersterfte Zieke midden 5B. Toegang tot reproductieve - gezondheid 6A. Verspreiding van Aids Gezondheidsvoorlichting stoppen 6B. Minder malaria Idem 6C. Minder tbc Idem 7A. Schone omgeving Olietanks-oerwoud (duurzaam milieubeleid) Huizen met olievaten 7B. Veilig drinkwater Vrouw met waterkar Vrouw die water schenkt 7C. Betere leefomstandigheden Algemeen thema hongerdoek in sloppenwijken 8A. Eerlijker handelssysteem Wever 8B. Betaalbare medicijnen Zieke 8C. Meer internetaansluitingen en mobiele telefoons - 11

12 4. De hongerdoek en de encycliek 'Caritas in Veritate' Op 7 juli 2009 verscheen de derde encycliek van paus Benedictus XVI, Caritas in veritate (liefde in waarheid). In deze rondzendbrief actualiseert de paus het sociale denken van de kerk. Hij biedt daarin een moreel kompas in deze tijd van globalisering, voedselcrisis, kredietcrisis en klimaatcrisis. Hoe kunnen we in de verschillende sectoren van de menselijke samenleving (economie, politiek, maatschappelijk middenveld) bijdragen aan een echte menselijke ontwikkeling voor alle wereldburgers, rijken én armen? Het doen van gerechtigheid en het gericht zijn op het algemeen welzijn (en niet op eigenbelang) zijn daarbij twee belangrijke principes. Die krijgen pas echt inhoud, als ze gevoed worden door de liefde. In zijn encycliek behandelt paus Benedictus XVI een groot aantal maatschappelijke thema s. Sommige daarvan komen ook aan bod op de hongerdoek God met ons. Die raakvlakken willen we in deze werkvorm verkennen. Daarbij gaan we ervan uit, dat de deelnemers al enigermate bekend zijn met de hongerdoek. Start: in de ruimte hangt de hongerdoek. De deelnemers krijgen een kopie van werkblad 4 uitgereikt. Daarop staan citaten uit de encycliek Caritas in veritate vermeld. Eerst worden alle citaten een keer hardop voorgelezen. Dat kan b.v. door de cursist links van de gespreksleiding het eerste citaat te laten voorlezen, de linkerbuurman/vrouw het tweede citaat etc. totdat alle teksten gelezen zijn. Daarna krijgen de deelnemers de opdracht een citaat te kiezen, dat hen het meest aanspreekt. Bij welk tafereel op de hongerdoek past dit citaat het beste? De gespreksleiding nodigt de deelnemers een voor een uit om hun citaat voor te lezen, die keuze te motiveren en de verbinding met het tafereel op de hongerdoek aan te geven. Wat valt op als iedereen aan de beurt is geweest? 12

13 WERKBLAD 4 CITATEN UIT 'CARITAS IN VERITATE' 1. Caritas is ontvangen en geschonken liefde. (...) Zij is de door Christus geopenbaarde en verwezenlijkte liefde (vgl Joh 13,1), "in ons hart uitgestort door de Heilige Geest" (Rom. 5,5) (CIV 5) 2. Als ontvangers van de liefde van God worden de mensen geroepen om dragers van de naastenliefde te zijn en ertoe aangezet zelf werktuigen van de genade te worden, om de liefde van God te verbreiden en netten van naastenliefde te knopen. (CIV 5) 3. De 'aardse stad' wordt niet alleen vooruitgeholpen door betrekkingen op grond van rechten en plichten, maar allereerst en vooral op grond van relaties die worden getekend door belangeloze vrijgevigheid, barmhartigheid en saamhorigheid. (CIV 6) 4. Zich inzetten voor het algemeen welzijn betekent het geheel van de instellingen die structuur geven aan het sociale leven, op juridisch, burgerlijk, politiek en cultureel gebied, enerzijds beschermen en anderzijds zich daarvan bedienen, zodat op die manier de Polis, de stad, vorm krijgt. Dat is de institutionele - we kunnen ook zeggen de politieke - weg van de naastenliefde, die niet minder deugdelijk en effectief is dan de liefde die de naaste rechtstreeks ontmoet, buiten de bemiddeling van de Polis om. (CIV 7) 5. Als het handelen van de mens op aarde door de liefde geïnspireerd en onderbouwd wordt, draagt het bij tot de opbouw van de universele Stad van God, waar de geschiedenis van de familie van de mensheid naartoe op weg is. (CIV 7) 6. Het delen van goederen en hulpbronnen, wat tot echte ontwikkeling leidt, wordt niet enkel door technische vooruitgang en door pure berekening gegarandeerd, maar door het potentieel van de liefde, die het kwade overwint door het goede (vgl. Rom, 12,21) en de mensen ervoor openstelt in geweten en vrijheid op elkaar te reageren. (CIV 9) 7. De waarheid van de ontwikkeling bestaat in de volkomenheid ervan: als ontwikkeling niet de gehele mensheid en iedere mens betreft is er geen sprake van ware ontwikkeling. (CIV 18) 8. De hongerigen te eten geven (vgl. Mt 25) is een ethische verplichting voor de Wereldkerk, die overeenstemt met de leer van haar Stichter Jezus Christus aangaande solidariteit en delen. (CIV 27) 9. Het recht op voedsel, evenals het recht op water, speelt een belangrijke rol bij het verwerven van andere rechten, bovenal het fundamentele recht op leven. Daarom is het noodzakelijk dat er een solidair bewustzijn ontstaat, dat voedsel en de toegang tot water als algemene rechten van alle mensen beschouwt, zonder onderscheid of discriminatie. (CIV 27) 10. De waardigheid van de persoon en de aanspraken van de gerechtigheid eisen dat - vooral vandaag de dag - de economische beslissingen de verschillen in bezit niet op een overdreven en moreel onaanvaardbare wijze vergroten, en dat als prioriteit steeds het doel wordt nagestreefd, alle mensen toegang tot werk te verschaffen en de mogelijkheid tot arbeid te behouden. (CIV 32) 11. Er is daarom een markt nodig waar ondernemingen met verschillende doelstellingen vrij en onder gelijke omstandigheden actief kunnen zijn. Naast de op winst gerichte particuliere ondernemingen en de verschillende soorten staatsondernemingen, moeten ook de 13

14 productieverbanden, die naar wederkerige en sociale doelen streven, een plaats vinden en actief kunnen zijn. (CIV 38) 12. Men moet vermijden dat financiële middelen gebruikt worden voor speculatie en dat men toegeeft aan de bekoring alleen winst op korte termijn te zoeken zonder te denken aan de duurzaamheid van de onderneming op lange termijn, het nut van de investering voor de reële economie, en de zorg voor passende en geschikte bevordering van economische initiatieven in ontwikkelingslanden. (CIV 40) 13. In veel gevallen is armoede het resultaat van de schending van de waardigheid van de menselijke arbeid, zowel omdat de mogelijkheden ervan beperkt zijn (werkloosheid, onvoldoende werkgelegenheid) alsook omdat "de rechten die er uit voortvloeien, vooral het recht op rechtvaardig loon en sociale zekerheid voor de arbeider en zijn gezin, minder gewaardeerd worden."(civ 63) 14