mr. drs. EB. Pronk 2500 EA s-gravenhage T (070) F (070) Advies over voorstel van wet in van het stemmen binnen de eigen advies

Transcriptie

1 KIES RAAD D Q Aan Minister voor Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties Postbus Kiesraad Inlichtingen mr. drs. EB. Pronk 2500 EA s-gravenhage T (070) F (070) Onrwerp Advies over voorstel van wet invoering van het in binnen eigen naar keuze stemmen houn gemte stemlokaal 1 Uw kenmerk van 15 Aantal bijlagen Bezoekadres Herengracht EG Den Haag Geachte heer Pechtold, Inleiding Bij brief van 10 verzocht u uit te brengen over conceptvoorstel van wet tot wijziging van Kieswet, invoering van het in binnen eigen Het wetsvoorstel introduceert het in binnen eigen dat kiezer enige actie hoeft te In zijn van 17 oktober 2003 over het Experimentenbesluit Kiezen op Afstand is uitgebreid op van ingegaan. Daarbij heeft Kiesraad niet onbelangrijke bezwaren en beperkingen zijn van In voorliggen advies, beperkt Raad zich tot beoorling van het wetsvoorstel hij om van het als stemmen oktoberji. echtheidskenmerken zonr stemlokaal naar keuze keuze echtheidskenmerken. beschouwt gegeven. Kiesraad stemmen met stembureau naar keuze daarvoor stempas met aangegeven dat er verbonn aan keuze het keuze advies houn stempas met gemte. onrnemen. echtheidskenmerken stempas met en memone van toelichting. weg in te gaan gemte, advies Kiesraad Daarmee stemmen met stempas Vanzelfsprekend juicht Kiesraad het in principe toe indien mogelijkhen voor kiezers zullen zijn om hun uit brengen. Hij wijst er op dat er risico in het wetsvoorstel zit, namelijk minr zullen inrichten. Zij zijn immers niet langer verplicht hun in stemdistricten in te len en voor elk stemdistrict geschikt stemlokaal aan te wijzen. De Raad zou het ontwikkeling vinn als vervangen worn door zogenoem mobiele die op locatie uur zitting houn. De Raad vanuit die ook bij verkiezingen altijd servicegericht te werk gaan, niet geneigd zullen zijn het echter gemte stembureaus vaste stembureaus stembureaus bepaal gaat er echter zeer stem te ongewenste er meer dat gemtebesturen slechts geduren paar dat gemten,

2 aantal stembureaus te verminren. Een (geringe) toename van het aantal stembureaus ligt meer in lijn van verwachting. Voorts is het Kiesraad opgevallen dat in memorie van toelichting (blz. 3) wordt gesteld dat mogelijkhen tot ontwikkeling van positief elektronisch kiezersregister verr worn verkend. Een rgelijk register had voorkeur van Kiesraad, boven introductie van stempas. Het is Kiesraad bekend dat lanlijk raadpieegbaar kiezersregister in eerr stadium Europees is aanbesteed en dat daarbij is geconstateerd dat het ontwikkelen van dit register technisch en financieel onhaalbaar zou zijn. Daarom is afgezien van het verr ontwikkelen van rgelijk register. Blijkbaar is het kabinet hier van gedachten veranrd. De Kiesraad adviseert u in memorie van toelichting toe te lichten waarom mogelijkhen op dit punt opnieuw worn onrzocht. Klesraad 2 van 15 De titel en consirans van het wetsvoorstel Op grond van het huidige hoofdstuk K van Kieswet is het al mogelijk om, weliswaar na aanvraag van kiezerspas, in stemlokaal naar keuze te stemmen. Wat nieuw is in dit wetsvoorstel, is dat het niet meer nodig is vooraf kiezerspas aan te vragen, maar dat kiezers automatisch stempas met echtheidskenmerken krijgen toegestuurd waarmee in elk willekeurig stemlokaal binnen gemte gestemd kan worn. De wijziging ten opzichte van huidige regeling zou naar het oorel van Raad in titel, maar vooral in consirans tot uitdrukking moeten komen. In het concept wordt in consiraris gesproken over het stemmen in willekeurig stemlokaal naar keuze binnen gemte mogelijk te maken. De Kiesraad adviseert u dit te vervangen door: het stemmen met stempas in stemlokaal naar keuze binnen eigen gemte in te voeren. Beperking tot stemmen binnen eigen gemte Het is Kiesraad bekend waarom het wetsvoorstel all regeling bevat voor het stemmen met stempas in willekeurig stemlokaal binnen eigen gemte. Voor het stemmen buiten eigen gemte zal het nodig zijn om lanlijk negatief kiezersregister samen te stellen. Bovendien is het bij gemteraads- en stateriverkiezingen met stemmachines die thans in Nerland worn gebruikt en wijze van vaststelling van uitslag niet mogelijk om in elke willekeurige gemte in Nerland te stemmen. Met anre woorn: in Groningen kan met huidige stemmachines niet gestemd worn voor gemteraad van Maastricht. De Kiesraad adviseert u over ze achtergrond korte passage op te nemen in memorie van toelichting. Openingstijn stembureaus In huidige artikelen K 12 en K13 van Kieswet zijn twee bijzonre stembureaus geregeld. Artikel K 12 betreft het stembureau op vast adres,

3 verschillen plaatsen zitting houn en waar evens uitsluitend met 3van 15 worn teruggekomen. Voor bei stembureaus geldt, dat afwijken openingstijn vastgesteld kunnen worn. zonr stemdistrict, waar uitsluitend met kiezerspas kan worn gestemd. Kiesraad kiezerspas kan worn gestemd. Op mobiele stembureaus zal onrstaand Artikel K 13 heeft betrekking op zogenaam mobiele stembureaus die op cember uitdrukkelijk gesteld dat het bij stemmen in stembureau naar keuze binnen worn door kiezers die kiezerspas hebben aangevraagd. Dit kan niet bedoeling zijn. Op bladzij 1 van memorie van toelichting wordt ook betekent dat mobiele stembureaus onr dit wetsvoorstel all gebruikt kunnen stembureaus. Deze regeling blijft in dit conceptwetsvoorstel ongewijzigd. Dit Als gezegd bevat artikel K 13 van Kieswet regeling over mobiele Mobiele stembureaus stemlokaal kan stemmen. Wel adviseert Kiesraad u element uit ze van stempas, hetzij in het bezit van kiezerspas, in elk willekeurig regeling over te nemen, te weten mogelijkheid dat burgemeester en worn gestemd, kan komen te vervallen. De hoofdregel wordt immers dat elk Deze mogelijkheid is in het huidige artikel K 12 voor stembureaus zonr afwijken openingstijn op te nemen in artikel J 1 van Kieswet, waar immers in het twee lid openingstijn van stembureaus worn afwijken openingstijn sprake kan zijn. De hootdregel zal moeten zijn dat alle uur, behoort daarbij vanzelfsprekend niet tot mogelijkhen. houdt, afwijken openingstijn gewenst zijn. Een later sluitingstijdstip dan geregeld. Overigens mt hij dat all in bijzonre omstandighen van uur, dan kan het onr omstandighen weinig zin hebben om hier adres, zonr stemdistrict, waar uitsluitend met kiezerspas (artikel K 12) kan stembureau niet langer stemdistrict heeft en dat elke kiezer, hetzij in het bezit gewenst kunnen zijn. Zo zal het op treinstation gewenst kunnen zijn stembureaus van half acht tot negen uur geopend zijn. De Raad adviseert u wethours afwijken openingstijn van stembureaus kunnen vaststellen. stemdistnct opgenomen, omdat voor bepaal locaties afwijken tijdstippen stembureau al om 7.00 uur open te stellen, terwijl het in winkelcentrum gewenst zal kunnen zijn om openingstijn van stembureaus aan te sluiten aan winkeltijn. Sluiten in bepaald winkelcentrum alle winkels om stembureau langer open te houn. De Kiesraad adviseert u regeling over daarom mogelijkheid tot het stellen van afwijken openingstijdstippen voor te behoun voor stembureaus waar met het oog op plaats waar ze zitting De Kiesraad mt dat huidige regeling van stembureaus op vast

4 eigen gemte gedacht kan worn aan het stemmen in mobiele stembureaus die op drukbezochte plaatsen kunnen worn ingericht De Kiesraad adviseert u daarom regeling over mobiele stembureaus uit hoofdstuk K van Kieswet te halen en hierover na artikel J 4 algemene regeling op te nemen. Daarmee wordt, zoals blijkens toelichting is beoogd, bereikt dat het stemmen in mobiel stembureau niet langer is voorbehoun aan kiezers met kiezerspas. Juist door introductie van stempas kan inzet van mobiele stembureaus gewenst zijn. Uit inventarisatie van Kiesraad blijkt dat gemten vanwege procedure om kiezerspas aan te vragen, er thans niet toe overgaan om mobiele stembureaus in te stellen. acht Kiesraad het van belang dat mobiele stembureaus in aanvulling zijn op huidige mogelijkhen om te stemmen. Als hiervoor ter sprake kwam, zou hij het ongewenste ontwikkeling vinn als huidige stembureaus vervangen worn door mobiele stembureaus, die op bepaal locatie slechts geduren paar uur zitting houn. 1 2 Wel Kiesraad 4van is Het instellen van stembureaus Op grond van het voorgestel artikel E 3, eerste lid, stellen burgemeester en wethours één of meer stembureaus in. De Kiesraad adviseert u ter voorkoming van onduilijkheid in praktijk in dit lid in te voegen: in gemte. Daarmee wordt onmiskenbaar dat gemten all binnen eigen gemte stembureaus kunnen instellen. In aanloop naar gemteraadsverkiezingen is het secretariaat van Kiesraad reeds verschillen keren benard met vraag, of gemten ook buiten hun gemtegrenzen stembureaus kunnen instellen, bijvoorbeeld aan snelweg. De Kiesraad vindt het belangrijk dat Kieswet hierover duilijk is. Kenbaarheid van stemlokalen en eventueel afwijken openingstijn Nu het uitgangspunt niet langer is dat kiezer in het voor hem aangewezen stemdistrict dient te stemmen, is het voor het welslagen van nieuwe regeling van belang dat adressen van stemlokalen bij kiezers bekend zijn. De Kiesraad adviseert u daarom in het wetsvoorstel in algemene zin te bepalen dat burgemeester adressen van stemlokalen (op bij algemene maatregel van bestuur te bepalen wijze) ter openbare kennis brengt. In het conceptwetsvoorstel ontbreekt rgelijke algemene bepaling. Deze openbare kennisgeving zou gecombineerd kunnen worn met openbare kennisgeving over stemlokalen die geschikt zijn voor kiezers met lichamelijke gebreken (zie artikel J 4, twee ild). Bovendien zoun eventuele afwijken openingstijn bij 1 Ter voorkoming van spraakverwamng wordt opgemerkt dat term mobiele stembureaus gereserveerd dient te worn voor stembureaus die op verschillen locaties zitting houn. De praktijk zal waarschijnlijk zijn dat op drukbezochte locaties gewone stembureaus worn ingericht, eventueel met afwijken openingstijn. 2 Zie het advies van Kiesraad inzake checklist voor mobiele stembureaus, PM

5 echter openbare kennisgeving kennisgeving zou kunnen plaatsvinn op in gebruikelijke wijze over het wil zeggen: in huis-aan-huisblad en ook op 5 van 15 internet), dan wel bij huis-aan-huisverspreiding van kandidatenlijsten ingevolge artikel J 9 van Kieswet juncto artikel J 1 van het Kiesbesluit. Gezien het belang van bekendheid, Kiesraad u in ier geval optie te regelen. De Kiesraad u in aanvulling hierop in artikel J 7 van Kieswet met betrekking tot oproeping van kiezer te op van of meer stemlokalen worn vermeld. (hetg ze laatste bepalen dat stem pas algem algemene aangegeven moeten worn. De OpenbareKiesraad stempas adressen essentieel onrel adviseert adviseert één gemte vaak De Een in dit wetsvoorstel betreft stempas. Het mol voor en zullen bij ministeriële regeling worn In dit stadium valt dus nog niet veel over te Bij zijn advisering over dit onrwerp heeft het van belang is voudig door gecontroleerd kunnen worn. Ook dient uiteraard mogelijkheid van zoveel mogelijk voorkomen te worn. stempas vastgesteld. eerre echtheidskenmerken dat echtheidskenmerken stembureaulen frau dat voorgeschreven echtheidskenmerken worn stempas Kiesraad al zeggen. aangegeven, dat Wel merkt Raad op, hij vanuit gaat dat voor land mol zal worn en dat in het land Dit heeft ook voorkeur van Raad. Bij experimenten die bij verkiezingen voor het bij het referendum zijn in verschillen verschillen In stadium was echter sprake van experiment. Bij lanlijke introductie, is er gehanteerd. hebben plaatsgevonn, stempassen gehanteerd. gehele dat het gehele zelf één Europees Parlement en één standaard gewenst gemten, Aan artikel J 7 met betrekking tot oproeping voor stemming wordt op grond dit wetsvoorstel voorts volzin daarbij worn die op van pas. Omdat in zin van artikel J 7 wordt dat bij ministeriële regeling mol voor wordt gesteld, lijkt het niet nodig om nog te regelen dat daarbij bij ministeriële regeling wordt geregeld welke op immers al in van het woord daarbij indruk gewekt als zoun (ook) in mollenregeling worn opgenomen. De Kiesraad u door wijziging van formulering in het midn te laten of toegevoegd waarin wordt bepaal dat vastgesteld gegevens echtheidskenmerken 3 Deze vermeld. gesteld staan echtheidskenmerken adviseert stempas worn vermeld en daaraan voorafgaan stempas s apart gegevens het mol zelf. stempas worn Daarnaast wordt door gebruik Duilijk is dat ze regeling is ontld aan het Experimentenbesluit Kiezen op Afstand. Dit besluit bevat anrs dan dit wetsvoorstel g verplichting om bij ministeriële regeling mol voor stempas vast te stellen. In plaats daarvan bevat genoemd besluit verplichting om gegevens die op stempas worn vermeld b ministeriële regeling vast te stellen.

6 echtheidskenmerken in mollenregeling, dan wel in anre ministeriële regeling worn opgenomen. Vooruitlopend op zijn advisering over aanpassing van mollenregeling, merkt Kiesraad op ze plaats ten slotte op dat op het mol voor stempas in elk geval uitdrukkelijk vermeld zal moeten worn, dat kiezer in elk stemlokaal binnen gemte zijn stem kan uitbrengen. Dit is overigens ook vermeld op stempassen die bij afgelopen experimenten met het stemmen met stempas zijn gehanteerd. Kiesraad 6 van 15 De opgave van ongeldige stempassen Op grond van het voorgestel artikel J 17, eerste lid ligt op tafel voor het stembureau opgave van stempassen die ongeldig zijn. De burgemeester verstrekt ze opgave aan het stembureau. De Kiesraad wijst er op dat ze laatste zin vrij feitelijk is geformuleerd. De formulering draagt er zorg voor dat elk stembureau over ze opgave beschikt, zoals ook in het Experimentenbesluit KoA en overige bepalingen van Kieswet wordt gehanteerd, heeft voorkeur van Raad. Hiermee wordt tot uitdrukking gebracht dat burgemeester weliswaar verantwoorlijk is voor verspreiding van opgave van ongeldige stempassen, maar dit niet zelf hoeft te doen. Voor duilijkheid zou in artikel J 17, eerste lid, voorts bepaald kunnen worn dat op tafel voor het stembureau afschrift van opgave van ongeldige stempassen ligt. De Kiesraad vindt het daarnaast vollediger, indien aan het voorgestel artikel J 7a eerste lid wordt toegevoegd waarin wordt bepaald dat burgemeester voorafgaan aan dag van stemming opgave van ongeldige stempassen vaststelt. In zijn advies over het Experimentenbesluit KoA heeft Kiesraad al aangegeven het belangrijk te vinn dat in het besluit regeling wordt toegevoegd omtrent gevallen waarin stempassen ongeldig zijn en aan wie bevoegdheid toekomt om ze ongeldig te verklaren. Wordt door u het advies gevolgd dat expliciet wordt bepaald dat burgemeester opgave van ongeldige stempassen vaststelt, dan zal formulering van onrlen d. en e. aangepast kunnen worn. Bovendien ligt het dan voor hand regeling van artikel J 17, eerste lid, dat bij algemene maatregel van bestuur wordt bepaald welke gegevens ze opgave bevat, in artikel J 7a op te nemen. Overigens vraagt Kiesraad zich af of hier niet volstaan zou kunnen worn met regeling op het niveau van ministeriële regeling. Gelet op artikel 4 van Tijlijke experimeritenregeling KoA waarin wordt geregeld welke gegevens opgave dient te bevatten bij experimenten op grond van Experimentenwet K0A, lijkt ministeriële regeling meer voor hand te liggen. Hiervoor bestaat s te meer aanleiding, nu ook echtheidskenmerken bij ministeriële regeling vastgesteld dienen te worn (zie hierover opmerking bij

7 Nu het stembureau niet langer in het stemlokaal vervangen De procedure voor het aanvragen van vervangen stempas stempas). Deze gegevens zoun in één regeling gecombineerd kunnen Kiesraad worn. 7 van 15 ook met het oog op opstelling van opgave van ongeldige stempassen. van kiezer die aan het loket verschijnt en waaraan vervangen stempas Goed voorstelbaar daarbij is dat het gewenst is afwijken termijn te anrzijds. Het ligt immers voor hand dat uiterste dag voor aanvraag hanteren voor het schriftelijke verzoek enerzijds, en het monlinge verzoek is, niet all met het oog op het uitreiken van vervangen stempas, maar Vereniging voor Burgerzaken zal kunnen aangeven, welke termijn hier haalbaar De Vereniging van Nerlandse Gemten onrscheinlijk Nerlandse plaatsvindt, betekent dit dat ze termijn in principe afloopt op zondag. Bij stemming. Indien zoals in liet reguliere geval stemming op woensdag voor praktijk van het verstrijken van ze termijn in het weekend. duilijk in memorie van toelichting aan te geven wat consequenties zijn stemming op dinsdag, verstrijkt ze termijn op zaterdag. Ter voorkoming van voorgestel eerste lid van artikel J 8 in principe op r dag voor wetsvoorstel op te nemen die in het weekein verstrijken, dan wel in ier geval onduilijkheid in praktijk, adviseert Kiesraad u g termijnen in het De termijn voor aanvraag van vervangen stempas verloopt volgens het Dit is conform regeling voor het aanvragen van kiezerspas. worn ingediend, doch adviseert u dit duilijk in het wetsvoorstel op te nemen. formulering en aanvrager bij zijn aanvraag van zijn intiteit doet blijken van het stemmen met stempas is willekeurig stemlokaal, is ze zou afgeleid kunnen worn dat het gaat om schriftelijke procedure. De van uit dat bedoeld is dat zowel schriftelijk als monling aanvraag kan aanvragen van vervangen oproepingskaart. Omdat het stembureau suggereert dat het hier juist om monling verzoek gaat. De Kiesraad gaat er grotenels conform het huidige artikel J 8 van Kieswet met betrekking tot het oproepingskaart kan uitschrijven op dag van stemming, bestaat thans weinig behoefte om vervangen oproepingskaart aan te vragen. Bij invoering procedure van groot belang. Uit formulering wordt ontvangen in artikel J 8 stempas schriftelijk, dan wel monling dient te geschien. De tekst is Niet duilijk is in eerste plaats of aanvraag voor vervangen ze procedure heeft Kiesraad enkele opmerkingen. aanvraag van vervangen stempas volstrekt helr is. Het wetsvoorstel oproepingskaart kan uitschrijven, is het van groot belang dat procedure voor bevat voorstel voor nieuw artikel J 8 van Kieswet waarin procedure is geregeld voor aanvraag van vervangen stempas. Over

8 Kiesraad terstond kan worn meegegeven, dichter bij dag van stemming kan liggen dan uiterste dag voor schriftelijke aanvraag van kiezer, waarbij stempas nog toegestuurd zal moeten worn. 4 Bij schriftelijke aanvraag 8 van 15 bestaat ook risico dat ze niet compleet is ingevuld, dan wel dat niet alle documenten aanwezig zijn. Het eerste lid van artikel J 8 stelt voorts dat aanvrager bij zijn aanvraag van zijn intiteit doet blijken. Deze formulering, die ook in anre artikelen van Kieswet wordt gehanteerd, heeft als consequentie dat kiezer zich niet noodzakelijkerwijs met wettelijk intificatiemidl behoeft te intificeren, maar dat bijvoorbeeld ook intiteit kan worn aangetoond met seniorenpas of stuntenkaart, als betrokken ambtenaar maar tot overtuiging komt dat aanvrager inrdaad persoon is waarvoor hij zich voordoet. Voor het monlinge verzoek zou gekozen formulering gehandhaafd kunnen blijven. De vraag is echter wat gekozen formulering inhoudt bij schriftelijk verzoek. Ter voorkoming van misverstand, adviseert Kiesraad u in artikel J 8 helr voor te schrijven welk aanvullend document kiezer dient mee te sturen bij zijn schriftelijke aanvraag voor vervangen stempas. De gekozen formulering is overigens in Kieswet ingevoerd vôôr invoering van wettelijke intificatieplicht en strekte ertoe ook personen die niet beschikten over paspoort, Europese intiteitskaart of rijbewijs, in gelegenheid te stellen gebruik te maken van hun kiesrechtelijke rechten. Nu ier in Nerland boven 14 jaar zich moet kunnen intificeren, zou er voor gekozen kunnen worn te bepalen dat kiezer bij zijn verzoek afschrift van intificatiemidl in zin van artikel 1 van Wet op intificatieplicht of anr bewijs van zijn intiteit dient te overleggen. Artikel J 8, r lid, regelt dat burgemeester kan besluiten om termijn voor aanvraag van vervangen stempas te verlengen. De eerste vraag die opkomt, is wat het karakter van dit besluit is. De Kiesraad gaat er vanuit dat hier sprake is van algem verbinnd voorschrift, waartegen g bezwaar en g beroep op bestuursrechter open staat. Dit zou in artikelsgewijze toelichting vermeld kunnen worn. De twee volzin van dit lid bepaalt dat onverminrd artikel 3:43 van Algemene wet bestuursrecht van dit besluit meling wordt gedaan bij toezending van stempas. Genoemd artikel uit Awb regelt echter melingsplicht voor belanghebbenn die bij voorbereiding van besluit hun zienswijze naar voren hebben gebracht, maar aan wie het besluit niet is bekendgemaakt. Is hier niet bedoeld artikel 3:42 van Algemene wet bestuursrecht dat bekendmaking van besluiten regelt die niet tot of meer belanghebbenn zijn gericht? Nu Kieswet voor het overige Bij het grootschalige experiment met stemmen met stempas in willekeurig stemlokaal bij gemteraadsverkiezingen van dinsdag 7 maart 2006 hebben gemten uitsluitend maandag 6 maart om schriftelijke aanvragen die in het weekend zijn ontvangen af te wikkelen. Het is dan niet meer mogelijk ze per gewone post toe te zenn.

9 nog niet op Algemene wet bestuursrecht is afgestemd, adviseert Kiesraad echter in het r lid niet te verwijzen naar laatstgenoem wet, maar te regelen dat burgemeester verlenging van termijn ter openbare kennis brengt 9 van 15 Voorts bepaalt artikel J 8, r lid, dat van het besluit van burgemeester tot verlenging van termijn meling wordt gedaan bij toezending van stem pas. Betekent dit dat aparte brief toegevoegd moet worn bij stempas? De Kiesraad vraagt zich af of niet kan worn volstaan met bepaling dat ze termijn op stempas wordt vermeld. De Raad realiseert zich dat kiezer als ze zijn stempas niet heeft ontvangen, dan wel kwijt is, er niet zoveel aan heeft als ze termijn op stempas staat. Het is vraag of dit wel het geval zal zijn als ze termijn in begeleind schrijven wordt vermeld. De kans dat kiezer stempas kwijt is, maar het begelein schrijven niet, is immers vrij gering. Tenslotte het gebruik van term aanvraag. Met het oog op Awb is dit juiste terminologie. In Kieswet wordt echter over het algem term verzoek gebruikt, waarmee inhoulijk hetzelf wordt bedoeld. Het heeft voorkeur van Raad dat in gehele Kieswet zelf terminologie wordt gebruikt. Een afwijken terminologie zou in gemtelijke praktijk immers vragen kunnen oproepen. Bij algehele aanpassing van Kieswet aan Algemene wet bestuursrecht die nog steeds moet plaatsvinn, zou in gehele wet term verzoek vervangen kunnen worn door aanvraag. Het stemmen met kiezerspas Het heeft vanzelfsprekend instemming van Raad dat regeling van hoofdstuk K van Kieswet over het stemmen met kiezerspas gehandhaafd blijft. Indien kiezer in anre gemte aan verkiezing wil elnemen, zal dit uitsluitend met kiezerspas kunnen. De Kiesraad adviseert u echter dat, in aanvulling op hetg reeds in het wetsvoorstel wordt geformuleerd, wijzigingen in hoofdstuk K worn aangebracht om het specifieke karakter van kiezerspas duilijk te maken. Oogmerk van het aanvragen van kiezerspas is immers dat men in anre gemte dan waar men als kiezer is geregistreerd aan verkiezingen wenst el te nemen. In eigen gemte kan immers al met stempas in elk willekeurig stemlokaal worn gestemd. Dat kiezerspas bedoeld is om in anre gemte te stemmen, zou naar het oorel van Raad in het opschrift van Hoofdstuk K en artikel K 1 tot uitdrukking moeten komen. Deze hoofdregel neemt uiteraard niet weg, dat voorzien zal moeten worn in mogelijkheid dat kiezer die kiezerspas heeft aangevraagd, ook in zijn eigen gemte kan stemmen. Naar het oorel van Raad zal dan ook geregeld moeten worn dat kiezer die kiezerspas heeft aangevraagd, ook in gemte waar hij als kiezer is geregistreerd tot stemming wordt toegelaten.

10 9cember2005 Ons kenmerl Kiesraad Wordt niet voor bovenstaan lijn gekozen, dan ontstaat er naar het oorel van Raad inconsequentie binnen Kieswet. Enerzijds volgt in dat geval uit hoofdstuk J dat elke kiezer in elk willekeurig stemlokaal binnen zijn gemte kan io van 15 stemmen, terwijl anrzijds artikel K 3 bepaalt dat elke kiezer die in willekeurig stemlokaal wil stemmen, daarvoor kiezerspas dient aan te vragen. Overwogen zou voorts kunnen worn uit artikel K 1 meer uitdrukkelijk te laten volgen dat het aanvragen van kiezerspas niet mogelijk is bij gemteraadsverkiezingen. In artikel K 7 met betrekking tot Nerlanrs in het buitenland zou voor in stembureau van zijn keuze voorts toegevoegd kunnen worn: met kiezerpas. Het stemmen bij volmacht Het wetsvoorstel regelt terecht dat onrhandse volmacht om te stemmen aan iere kiezer die op dag van kandidaatstelling in zelf gemte is geregistreerd kan worn verld. De Kiesraad heeft hier uitsluitend opmerking met betrekking tot intrekking van volmacht. Deze intrekking is in artikel L 5 van Kieswet geregeld. Op grond van het eerste lid van dit artikel is volmachtgever niet bevoegd maal verl volmacht in te trekken of na het verlenen van volmacht in persoon aan stemming el te nemen. Het twee lid bepaalt dat stem, uitgebracht door volmachtgever in strijd met het eerste lid, niettemin geacht wordt geldig te zijn uitgebracht. In dit wetsvoorstel wordt voorgesteld dit twee lid te laten vervallen. De achtergrond hierbij is duilijk: als volmachtgever zijn stempas door onrhandse volmacht heeft overgedragen aan anre kiezer, kan hij in het stemlokaal zelf niet meer stemmen. Hem kan immers door het stembureau g vervangen stempas worn uitgereikt In praktijk komt het echter voor dat kiezers onrhandse volmacht verlenen aan anre kiezer, maar dat bij nar inzien blijkt dat volmachtgever toch zelf aan stemming kan elnemen, dan wel dat gevolmachtig niet aan stemming kan elnemen. Bij het referendum over Europese Grondwet heeft het secretariaat van Kiesraad hierover enkele vragen gekregen. De Kiesraad mt dat het ongewenst is als Kieswet zou verhinren dat kiezer die onrhandse volmacht heeft verld, alsnog zelf met zijn stempas aan stemming elneemt. De Kiesraad adviseert u het wetsvoorstel hierop aan te passen. Tot het uitbrengen van stem zou onrhandse volmacht ingetrokken kunnen worn. Feitelijk betekent dit dat gevolmachtig in volmachtbewijs omgezette stempas aan volmachtgever dient terug te geven. Herstemming Het heeft instemming van Raad dat, anrs dan in het Experimentenbesluit KOA, in het wetsvoorstel in mogelijkheid is voorzien dat slechts in één stembureau herstemming kan plaatsvinn in geval van ongeldigheid van

11 stemming. Voorkomen wordt dat als gevolg van ongeldige stemming in herstemming in zal moeten plaatsvinn. Deze herstemming wordt geregeld in het nieuwe artikel V van 15 Blijkens toelichting is met dit artikel beoogd te regelen dat kring van kiesgerechtign wordt beperkt tot die ook bij ongeldige stemming hun op het hebben uitgebracht. De Raad kan in beginsel met instemmen. Anrs dan toelichting veronrstelt, is in het artikel V 7 uitsluitend geregeld die met of volmachtstem hebben herstemming kunnen De Kiesraad u hieraan toe die met of briefstembewijs gestemd. De categorie zal immers met terwijl herstemming ook herstemming in briefstembureau kan betreffen. Dit betreft situatie. Voorts werpt waarvan na ongeldig verklaar stemming blijkt dat zij ten onrechte als kiezer in die geregistreerd vragen op. De Raad adviseert in toelichting duilijk omschrijven wat met stem voorgestel één stembureau, daarmee diegenen sbetreffen stembureau ze keuze kiezerspas personen grootste laatste elnemen. echter stempas kiezers overigens zeer theoretische gemte waren te gehele gemte dat personen gestemd, aan ze adviseert hebben stempas stemmen, te voegen zinsne ze zinsne wordt bedoeld. Het kan in uiterste gevallen voorts zijn dat stemming ongeldig dient te worn verklaard, omdat groepen kiezers niet konn stemmen, bijvoorbeeld zij hun woning niet konn verlaten gevaarlijke gifwolk of terroristische dreiging. Ook zijn er situaties waarin herstemming in in ligt. Voor gevallen is het indien uitsluitend kiezers die herstemming kunnen In die situaties zal daarom stemming in opnieuw kiezers betrokken worn die niet In dat geval zullen zowel alle kiesgerechtign binnen als kiezers van buiten die door midl van herstemming moeten kunnen De zal in die zin beperkt moeten worn, kiezers bij volmachtstem of per brief te uitgesloten te worn van herstemming. De kan ontld worn aan ingenomen De Kiesraad u hiervoor conform het Experimentenbesluiten KoA voorziening te treffen. ongewenst gemte elnemen. gemte gehele gemte vanwege anre re nkbaar, ze hebben gestemd aan gehoun moeten worn, waarbij ook hebben gestemd. kiezerspas hebben gestemd aan elnemen. aan wie is stemmen, categorie adviseert eerste categorie toegestaan dienen kiezerspas, gemte kiezerspassen. doordat gehele laatste Het Een tailpunt dat in door Het artikel J 11 dat kiesgerechtig voorzitter en len van het die het ten stemming kunnen bij dit of bij binnen zij als kiesgerechtig zijn Nu sowieso met in elk willekeurig stemlokaal binnen eigen kunnen stemmen door stembureaulen stembureaulen. stembureau stembureau stempas het wetsvoorstel is opgenomen betreft het voorgestel bepaalt stembureau, alsme dienst staan naar keuze aan stembureau geregistreerd. personen gemte waar stembureaulen gemte dat stemmen elnemen

12 Kesraad stemmen, kan regeling van artikel J 11 met het oog op duilijkheid beperkt worn tot stembureaulen die in anre gemte dan waar zij als kiesgerechtig zijn geregistreerd, aan stemming elnemen. Uit 12 van 15 toelichting blijkt dat dit bedoeld is te regelen. De tekst van het voorgestel artikel is echter brer geformuleerd. Onbruikbaar maken van stempassen Een anr punt betreft het onbruikbaar maken van stempassen door het stembureau. Hierover is in het wetsvoorstel in artikel J 25, achtste lid, regeling opgenomen. In algemene zin wordt gesteld dat ingevolge dit artikel ingenomen stempassen door het stembureau onbruikbaar worn gemaakt Bedoeld zal zijn dat all ongeldige stempassen en stempassen die niet voldoen aan echtheidskenmerken onbruikbaar gemaakt zullen worn. Omdat ook geldige stempassen op grond van artikel J 25 ingenomen worn, adviseert Kiesraad ii dit expliciet te bepalen. De termen innemen en inhoun worn in het wetsvoorstel ook door elkaar h gebruikt (in artikel J 25, vijf lid, en artikel N 2, eerste lid, wordt het werkwoord inhoun gebruikt, terwijl in anre artikelen het werkwoord innemen wordt gebruikt). De Kiesraad adviseert u hier en zelf terminologie te hanteren. Administratieve lastendruk In memorie van toelichting is paragraaf opgenomen over administratieve lasten. De Kiesraad adviseert u ze paragraaf en daarin opgenomen bedragen en aantallen te verduilijken, waarbij ook kort op achtergrond van dit onrwerp wordt ingegaan. Opgemerkt wordt voorts dat het volledig digitaliseren van het stemproces en instelling van onbeman stembureaus in dit wetsvoorstel niet aan or zijn, zodat passages daarover beter vermen kunnen worn, Informatievoorziening De Kiesraad gaat er vanuit dat bij lanlijke invoering van het stemmen met stempas in willekeurig stemlokaal uitgebrei voorlichtingscampagne zal worn gehoun. Enkele punten verdienen naar het oorel van Raad daarbij in ier geval aandacht. Daarbij valt te nken aan het feit dat met stempas in elk stemlokaal binnen eigen gemte kan worn gestemd, dat in het stemlokaal g vervangen stempas kan worn verkregen en dat stemmen zonr stempas niet mogelijk is. Ook is het wenselijk dat ruime aandachtwordt besteed aan procedure voor het aanvragen van vervangen stempas. Evaluatie Ook al zijn er aan invoering van het stemmen met stempas in willekeurig stemlokaal experimenten voorafgegaan, niettemin acht Kiesraad het van belang dat lanlijke invoering van het stemmen met stempas in

13 bijzonr gekeken kunnen worn naar aandachtspunten die Kiesraad in Raad u artikel aan het wetsvoorstel toe te voegen, waarin ze verplichte evaluatie is opgenomen. Deze evaluatie zou naar Raad mt het best pas na 13 van 15 enkele verkiezingen gehoun kunnen worn. Bij evaluatie zou in het willekeurig stemlokaal evens wordt geëvalueerd. Daarom adviseert l<iesraad 9cember2005 voorzitter secretaris E.B. Pronk, Hoogachtend, opmerkingen bij het wetsvoorstel en memorie van toelichting opgenomen. In bijlage bij dit wetsvoorstel zijn wetstechnische en redactionele Wetstechnische en redactionele opmerkingen regelgeving advies uit te brengen. vastgesteld moeten worn. De Kiesraad toont zich graag bereid over ze ministeriële regeling echtheidskenmerken van en mol voor stempas Uit dit wetsvoorstel vloeit uitvoeringsregelgeving voorts. Zo zullen onr meer bij Uitvoeringsregelgeving ze controle stagnaties in het stemlokaal oplevert of dat controle wassen stempassen door het stembureau. Bezien zal bijvoorbeeld kunnen worn of neus wordt. Kiesraad het van belang dat gekeken wordt naar controle van echtheid van zijn eerre advies over dit onrwerp naar voren heeft gebracht. Zo vindt

14 Bijlage Wettechnische en redactionele opmerkingen Kiesraad 14 van 15 - Artikel 1, onrel A, vervangen door: A Het opschrift van Hoofdstuk E komt te luin: Hoofdstuk E Kieskringen en stembureaus - Het in artikel 1, onrel E, opgenomen voorstel voor nieuw artikel J 5 van Kieswet zou beter gecombineerd kunnen worn met artikel J 3 van Kieswet Aan artikel J 3 zou in dat geval voor in gemte toegevoegd kunnen worn: in stemlokaal van zijn keuze. Artikel J 5 kan daarmee komen te vervallen. Er zou ook voor gekozen kunnen worn artikel J 5 te vervangen door gewijzig tekst van artikel J 3 en daarmee artikel J 3 te laten vervallen. (Deze volgor sluit beter aan bij artikel J 4 inzake aanwijzing van stemlokalen. - In het in artikel 1, onrel H opgenomen artikel J 7a wordt enkelvoud en meervoud door elkaar h gebruikt. Voorgesteld wordt aanhef van dit artikel te laten luin: Ongeldig is stempas:. De onrlen d. en f. zullen vervolgens ook in het enkelvoud geformuleerd moeten worn. In onrel c. zou kiesgerechtig vervangen kunnen worn door: kiezer. - In het in artikel 1, onrel 1 opgenomen artikel J 8 ongeraakt vervangen door: geraakt. - In het in artikel t, onrel T, opgenomen artikel L 14, eerste lid, zinsne staat ingeschreven vervangen door: als kiezer is geregistreerd. De registratie als kiezer is immers relevant, en niet inschrijving. Dit is ook van belang voor kiezers die eventueel niet zijn opgenomen in gemtelijke basisadministratie persoonsgegevens. - Zou in het in artikel 1, onrel X, opgenomen artikel N 2, eerste lid, in plaats van ingehoun niet beter het woord onbruikbaar gemaakte gebruikt kunnen worn?

15 - In het in artikel 1, N 2, kiezerspassen het lidwoord toevoegen. - In artikel 1, a, en vier lid, onr stembureau. onrel onrel X, Y, onr opgenomen eerste lid, onrel d, voor volgen zin hanteren: In artikel N 9, lid, a, wordt stemdistric telkens vervangen door: twee Kiesraad 15 van 15 - De nummering van Y niet toelichting op onrel over onrel artikelsgewijze toelichting komt vanaf toelichting bij met nummering van het wetsvoorstel. Dit betreft PA, en zo verr. - In artikel 55, lid, van Wet regels herinling is regeling over inling in stemdistricten bij herinlingsverkiezing. Deze regeling zal opgenomen zes algemene geschrapt moeten worn. Met betrekking tot - Blz. 3, alinea, volzin In plaats daarvan stellen in. Zin dat huidige Kieswet instellen. Blz. 3, vier alinea, zin, kiesgerechtigdheid vervangen door: intiteit In artikelsgewijze toelichting op artikel 1, onrel C, wordt gesteld als uitgangspunt voor het maximum aantal kiezers per stemlokaal wordt het getal 1200 werd Dat is in ver verlen toen nog uitsluitend met stembiljetten werd gestemd. Het gemidl ligt inmidls veel hoger. Er zijn al dan 2000 kiezers worn twee stembureaus opgeroepen opgeroepen. memorie van toelichting: laatste schrappen. g stembureaus r suggereert gehanteerd. gemten gemten onr dat echter stembureaus waar meer dat

16