J.M.G. Leune Steenbergen en de stormramp van 26 januari mei 2019

Transcriptie

1 J.M.G. Leune Steenbergen en de stormramp van 26 januari mei 2019 Op 26 januari 1682 werden het zuidwestelijk deltagebied (Zeeland, Staats-Vlaanderen en West-Brabant) en de Betuwe bij springtij geteisterd door een noordwester storm. 232 polders overstroomden. Het aantal slachtoffers is onbekend. De schade is omschreven als enorm. Ook Steenbergen werd getroffen. 1 Over de omvang en ernst van de schade aldaar is echter nog maar weinig gepubliceerd. Uit een brief aan de Nassause Domeinraad van de oudburgemeester en oud-schepen van Steenbergen, Laurens Boudins, geschreven in Steenbergen op 7 februari 1682, blijkt dat nagenoeg alle polders van Steenbergen werden getroffen. 2 In het archief van de Domeinraad is de brief als volgt omschreven: Missive van Boudins meldende de inundatie van t land van Steenbergen zendende eene caarte van t zelve land en eene lijste der groote [grootte] van de landen, meldende t reeds verrigte tot de droogmaking. 3 Boudins (die schreef in zijn hoedanigheid van heemraad van de polders Kruisland en Oudland) berichtte het volgende: 4 De polders van Steenbergen verkeren in een seer miserabelen staet. Het totale grondgebied van de polders omvat gemeten, waarvan er 608 droog zijn gebleven, zodat gemeten [ofwel 96,3%] zijn geïnundeerd. 5 Het droogmaken van de polders aan de westzijde (het Westquartier ) van de stad is volop in gang en vordert goed. Anders is de situatie aan de oostzijde (het Oostquartier ), met name in de polder Kruisland. De drooglegging daarvan zal kostbaar zijn. Er wordt reeds met alle macht aan gewerkt. De drossaard van Steenbergen, Hogendorp, is naar Den Haag gereisd om te bepleiten dat aan de inwoners van Steenbergen vermindering ( remissie ) van lasten [belastingen] wordt toegestaan gelet op de geleden schade. 6 Hij hoopt binnen enkele dagen weer terug te zijn in Steenbergen om ons in desen miserabelen stadt te helpen assisteren. Hij (Boudins) zal nog enige dagen in Steenbergen verblijven, waar hij meent nuttiger te kunnen zijn dan in Breda [waar hij toen werkzaam was als commies en schepen]. Hij hoopt dat de prins van Oranje [die ook heer van Breda was] daarmee zal instemmen. Boudins voegde bij de brief twee bijlagen: een overzicht van de Steenbergse polders met vermelding van hun omvang en een door hem vervaardigde kaart van die polders, uitgebreid met een schets van het (ruimere) gebied tussen Steenbergen en Bergen op Zoom; zie hiervoor de bijlagen 3, 4 en 5. In de gangbare overzichten van kaarten van Steenbergen en omgeving betreffende de tweede helft van de 17 de eeuw is deze kaart van Boudins nog niet eerder opgemerkt. 7 Over de kaart vermeldde Boudins dat het een kopie was van een kaart die hij aan zijne hoogheid [de prins van Oranje] had overgeleverd. De (fraaie!) kaart is niet gedateerd en het is niet bekend wanneer deze aan de prins is aangeboden. Mogelijk gebeurde dit gelijktijdig met de brief aan de Domeinraad, maar waarschijnlijk al eerder. De 1 De inundaties rondom Steenbergen door de stormvloed van 26 januari 1682 zijn vermeld door Gottschalk in haar standaardwerk over stormvloeden in Nederland; zie: M.K.Elisabeth Gottschalk, Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland, deel III; de periode , Assen/Amsterdam, 1977, p De ramp is ook beschreven in: J. Buisman, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen, deel 5, , Franeker, 2006, p ; voorts in: Kees Slager, Watersnood, Kats/Rotterdam, 2010, p Een kopie van deze brief is afgedrukt in bijlage 1. 3 ND, inv , (ongefolieerde) index op de inventarisnummers en Idem, inv , fol v; zie voor de beide bijlagen fol. 351 en De droog gebleven percelen betroffen twee niet met name genoemde polderkens. Uit later bekend geworden details van de ramp blijkt dat de polder Oude Heije droog bleef (OgaS, inv. 741, fol. 57). Deze omvatte 412 gemeten. Dan resteerde een niet-geïnundeerd gebied van 196 gemeten. Daarmee zal de polder Oud Cromwiel zijn bedoeld die precies zo groot was. 6 Korte tijd later werd bekend dat de verpondingslast van de ingelanden van de polders van Steenbergen met een derde werd verminderd, behalve voor de ingelanden van de polder Oude Heije omdat deze niet geïnundeerd was (OgaS, inv. 741, fol. 57). Voor de gezamenlijke polders van Steenbergen bedroeg de jaarlijkse verpondingslast destijds fl Deze belasting kwam ten goede aan de Generaliteit. [NB: de polder Oud-Cromwiel werd voor de verponding niet apart aangeslagen, maar tezamen met de polders Kruisland, Ferdinandus en Helmonds die wel in aanmerking kwamen voor vermindering]. 7 In het archief van de Nassause Domeinraad ligt de kaart (afgezien van de gevouwen toestand) enigszins verscholen. Men zal er niet snel naar zoeken in het archiefdeel onder de noemer Zaken van politie, regering en huishouding (van de Stad en Baronie Steenbergen), deel 6, artikel 1, Algemeen. De vondst van de kaart was voor mij een toevalstreffer. De kaart is eerder gesignaleerd door A.M. Bosters, die deze dateerde als circa 1680 (A.M. Bosters, Genealogie Noirot, Voorburg, 2014, p. 12). 1

2 door de stormramp van 26 januari 1682 veroorzaakte inundaties zijn op de kaart niet weergegeven. 8 Wel is de inundatie afgebeeld die het gevolg was van de inwerkingstelling van de waterlinie tussen Steenbergen en Bergen op Zoom. Voorafgaand aan de ramp van 1682 gebeurde dit voor het laatst in de periode (en eerder tussen 1628 en 1649). 9 Vermoedelijk was na 1678 het water in de lagere delen van de linie nog niet aanstonds volledig afgelopen. Zo is het denkbaar dat op de kaart de situatie is afgebeeld van omstreeks De jongste polder die op de kaart is afgebeeld is de polder Noordheen, vermeld als Heenen Noort. Deze is in 1655 bedijkt. Tussen 1655 en januari 1682 is er in het afgebeelde gebied geen enkele polder bedijkt. Als de kaart wordt beschouwd als een polderkaart kan deze dus gedateerd worden als De eerstvolgende polder die na januari 1682 in het gebied ontstond was de polder Oud Glymes (1688), gevolgd door de polders Auvergne (1693), Eendracht (1697), Theodorus (1786), Geertruida (1860) en Becius (1869). Vermoedelijk bleef het aantal slachtoffers van de ramp van 26 januari 1682 beperkt. 10 Een totaaloverzicht van de materiële schade is in de archivalia niet aangetroffen. 11 De door Boudins bijgesloten kaart bevindt zich in een gevouwen toestand in het archief van de Nassause Domeinraad. Uitgevouwen omvat de kaart 40 x 37 centimeter. In bijlage 3 wordt de kaart ongewijzigd weergegeven. In bijlage 4 is een kleine beschadiging geretoucheerd en is de kaart voorzien van cijfers die worden toegelicht in bijlage 5. Op de kaart is een schaalstok afgebeeld in roeden. In Steenbergen was de Rijnlandse roede van toepassing waarbij een strekkende roede een lengte heeft van 3,77 meter. In de bijlage bij de kaart wordt de omvang van de polders vermeld in gemeten. Ook daarbij werd de Rijnlandse maat gehanteerd waarbij een gemet gelijk staat aan 0,43 hectare. Bij de polder Heene Noort (Noordheen) is vermeld: salvo justo, hetgeen betekent: behoudens een juiste berekening (van de oppervlakte). Kennelijk was Boudins onzeker over de juiste omvang van deze polder De kaart is dus waarschijnlijk niet vervaardigd tussen en (toen Boudins over de stormramp berichtte). 9 webversie, p In de periode 27 januari tot en met 31 mei 1682 werden in Steenbergen 86 personen begraven (HGS, inv. 544). Zo n aantal kwam in die periode wel vaker voor. Mogelijk zijn slachtoffers van de ramp buiten Steenbergen begraven (bijvoorbeeld in Halsteren of Wouw). Denkbaar is ook dat slachtoffers niet (of pas veel later) getraceerd konden worden, zoals bij de watersnoodramp van 1953 het geval was. 11 Een potentieel belangrijke bron voor het traceren van de schade is de rekening van de rentmeester van de Nassause domeingoederen te Steenbergen betreffende het jaar 1682 (en nog enkele jaren daarna). De rekeningen van deze rentmeester vertonen echter een hiaat voor de periode 1666 tot en met Sommige details van de rampschade in 1682 zijn wel bekend. Zo was met het repareren van de schade aan het fort Henricus het destijds forse bedrag gemoeid van fl (Nationaal Archief, archief Raad van State, inv. 1864, fol. 40, ). Met het repareren van de schade aan de dijken van de polder van De Heen was een bedrag gemoeid van fl (Albert Delahaye, Dorp en polder aan de Vliet; bij het 350-jarig bestaan van de Heensche Polder en het dorp De Heen, z.pl., z.j. [1962], p. 21). Ongetwijfeld bevatten de archieven van de toenmalige Steenbergse waterschappen nog diverse gegevens over de schade in en van de polders. 12 De polder Noordheen had inderdaad (zoals door Boudins vermeld) een oppervlakte van 220 gemeten. 2

3 Bijlage 1 Brief van Laurens Boudins aan de Nassause Domeinraad d.d. 7 februari 1682 Nationaal Archief, archief van de Nassause Domeinraad, inv , fol v 3

4 4

5 Bijlage 2 Overzicht van de polders van Steenbergen met hun omvang in februari 1682 door Laurens Boudins Nationaal Archief, archief van de Nassause Domeinraad, inv , fol. 352 De gevlekte achtergrond van dit overzicht is bewerkt door Bart Leune onder handhaving van de originele tekst. 5

6 Bijlage 3 Kaart van het gebied tussen Steenbergen en Bergen op Zoom in de periode Maker: de landmeter Laurens Boudins Nationaal Archief, archief van de Nassause Domeinraad, inv , fol. 351 In het midden van de kaart is een zwart gekleurd scheurtje aangetroffen, veroorzaakt door het opvouwen. In de bewerkte versie van de kaart is dit geretoucheerd (zie bijlage 4). 6

7 Bijlage 4 Bewerkte kaart van het gebied tussen Steenbergen en Bergen op Zoom in de periode , vervaardigd door Laurens Boudins Nationaal Archief, archief van de Nassause Domeinraad, inv , fol. 351 Op deze door Bart Leune bewerkte versie van de kaart zijn cijfers aangebracht en is de (zwart gekleurde) scheur in het midden geretoucheerd. 7

8 Bijlage 5 J.M.G. Leune Legenda bij de (bewerkte) kaart van het gebied tussen Steenbergen en Bergen op Zoom in de periode Nationaal Archief, archief van de Nassause Domeinraad, inv , fol. 351 De betekenis van de cijfers op de kaart is als volgt: Het Zuidfort ofwel de Waterschans bij Bergen op Zoom. 2. (Restanten van) het Noordfort bij Bergen op Zoom. 3. Fort Moermont. 4. Fort Pinsen. 5. Fort De Roovere (met een hoornwerk aan de oostzijde). 6. De Eldersredoute bij de Zwarte Weel. 7. De redoute op de kruising van het Doornedijkje, de (toenmalige) Drielindekensdijk, de Olmendreef (oorspronkelijk het verlengde van de Drielindekensdijk in oostelijke richting) en de Lignedijk (thans Ligneweg); vanaf de 18 de eeuw veelal omschreven als de Pietersredoute. 8. Het hoornwerk aan de zuidwestzijde van de stad Steenbergen, gelegen in de Westhillen van de stad, ten zuiden van het bolwerk Thienen. 9. De redoute bij de toegang van de stad Steenbergen vanuit het westen, bij de monding van de Ligne in de haven van Steenbergen annex de inundatiesluis in de waterlinie tussen Steenbergen en Bergen op Zoom. 10. De redoute op de kruising van de Afgeslechtedijk, de oostelijke dijk van de Graafhendrikpolder en de Boonhil; deze locatie is ook wel omschreven als De laatste stuiver Het hoornwerk aan de oostzijde van het fort Henricus. 12. Het fort Henricus. 13. Het fort Oranje. 14. Het fort Maurits. 15. Het fort Zeeland. 16. Het kroonwerk Slikkenburg. 17. Het fort Nassau (dit werd verwoest door de stormramp van januari 1682). De vestingwerken 1 t/m 12 maakten deel uit van de waterlinie tussen Steenbergen en Bergen op Zoom die anno 2018 veelal wordt omschreven als de West-Brabantse Waterlinie; zie voor een beknopte geschiedenis daarvan: W.A. van Ham, De linie van Bergen op Zoom naar Steenbergen, in: J. Sneep e.a. (red.), Atlas van historische vestingwerken in Nederland; Noord-Brabant, Utrecht, Stichting Menno van Coehoorn, 1996, p ; voorts: J.M.G. Leune, Het fort Henricus te Steenbergen, Broek op Langedijk, 2017 (de webversie daarvan anno 2018 is als volgt te raadplegen: De vestingwerken 13 t/m 17 maakten deel uit van de linie van de Eendracht; zie voor een beknopte geschiedenis daarvan: W.A. van Ham, De linie van de Eendracht, in: de reeds genoemde vestingatlas van Noord-Brabant, p ; voorts: A.M. Bosters, De forten aan de Brabantse kant van de Eendracht, Voorburg, 2008 (in de reeks Genealogische en historische aantekeningen betreffende Nieuw-Vossemeer, deel 8). Bijzonderheden over de geschiedenis van beide linies zijn ook vermeld in: W.A. van Ham, Merck toch hoe sterck; bijdragen tot de geschiedenis van de vestingwerken van Bergen op Zoom, Bergen op Zoom, 1982 (in de serie: Bijdragen tot de geschiedenis uitgegeven door de Geschiedkundige kring van stad en land van Bergen op Zoom, nr. 4). 13 De kaart is bewerkt door B.M. Leune. 14 De redoute is afgebeeld op het kaartdeel West-Brabant van de Roman-Visscherkaart naar de situatie ca ; zie: Zeeuws Archief, Kaarten Zeeland, Zelandia Illustrata III.1, inv. 850; deze kaart van Zacharias Roman werd uitgegeven door Nicolaes Visscher te Amsterdam in Zie voor een fragment van deze kaart: webversie, p

9 Bijlage 6 J.M.G. Leune Enige bijzonderheden over Laurens Boudins Laurens Boudins is een zoon van Egidius (Gillis) Boudins en Katharina van Asperen. 15 Soms is zijn achternaam (en die van zijn kinderen) omschreven als Boudens. Het is onduidelijk waar en wanneer hij is geboren c.q. gedoopt. Mogelijk gebeurde dit in Middelburg. 16 Op 20 september 1655 verkreeg hij van de Gecommitteerde Raden van Zeeland admissie als landmeter in Zeeland. 17 Hij werd door belijdenis lidmaat van de gereformeerde kerk van Steenbergen op 24 december In die kerk was hij onder meer op 16 maart 1670 en 15 maart 1676 ouderling. Diverse malen was hij in Steenbergen schepen (vanaf 1663) en burgemeester (zoals in 1671 en 1676). 19 Op werd hij door de prins van Oranje benoemd tot contrerolleur (controleur) van Zijne Hoogheids Domeinen te Breda. 20 In 1682 woonde hij in Breda waar hij ook schepen was. Hij trouwde op 30 september 1665 in de stad Tholen met Cornelia van der Steen(e) die in Goes is geboren. 21 Laurens Boudins overleed in Breda op 26 maart 1682 en werd in Steenbergen (in het koor van de gereformeerde kerk) op 28 maart 1682 begraven. 22 Uit zijn huwelijk kwamen de volgende vijf kinderen voort: 15 WBA, archief Weeskamer Steenbergen, inv. 2409, , waarin ook Laurens zuster Adriana is vermeld. Het doopboek van de geref. kerk van Steenbergen betreffende de eerste helft van de 17 de eeuw vertoont diverse hiaten. De vader van Laurens Boudins is mogelijk een (verre) afstammeling van Gillis Boudins die in de periode is vermeld als pensionaris en advocaat te Gent, waar hij ook schepen was (Jan van Rompaey, Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de bourgondische periode, Brussel, 1967, p. 121). De moeder van Laurens Boudins, Katharina van Asperen, is een dochter van Gerard van Asperen (die in Steenbergen vanwege de Generaliteit commies en ontvanger was in de periode ) en Adriana van Zuijdlandt (dochter van Cornelis van Zuijdlandt, drossaard (schout) van Steenbergen in de periode ) ( webversie p. 231). 16 Doopgegevens betreffende Middelburg (Walcheren) in de 17 de eeuw zijn verloren gegaan. 17 Zeeuws Archief, Staten van Zeeland, inv. 1670, fol Zie voor zijn werk als landmeter te Steenbergen: webversie, p. 29, 93 en 195. Laurens Boudins komt niet voor in het door Marijke Donkersloot-de Vrij samengestelde Repertorium van Nederlandse kaartmakers , gepubliceerd in Utrecht in 2003; zie: 18 WBA, archief Hervormde gemeente Steenbergen, inv. 1, Acta , fol. 56v. Hij werd omschreven als Laureijs Boudens. 19 Op kocht Laurens Boudins voor fl een (verpachte) boerderij met 68 gemeten land in de Westhoek van de polder Oude Heije (OraS, inv. 1529, fol. 38). Op kocht hij voor fl gemeten en 8 roeden land in de Crabben (Oudland) (bron: idem, inv. 1529, fol. 81v). In 1665 werd zijn vermogen als bewoner van de stad Steenbergen geschat op fl (OgaS, inv. 2123). Op kocht hij aan de zuidzijde van de Damstraat (Kaaistraat) te Steenbergen het huis Brussel voor fl en een naastgelegen brouwerij (met inboedel) voor fl. 800 (OraS, inv. 1529, fol. 158) (zie voor de ligging: Hans Slokkers, Binnen de wallen; geveltekens, namen van huizen, straten en percelen van historisch Steenbergen, Steenbergen, 2003, p. 76). Hij verkocht beide panden op (met verlies) voor resp. fl en fl. 600 (OraS, inv. 1529, fol. 171). Op kocht hij voor fl gemeten land in de polder Nieuwe Heije te Steenbergen (bron: idem, inv. 1530, fol. 142). In de periode is hij in Steenbergen vermeld als belastingplichtige vanwege het bezit van een brouwerij in de polder Oude of Nieuwe Heije (OgaS, inv. 1550). In 1675 was hij in een van deze twee polders belastingplichtig vanwege het bezit van een bedrijf (vermoedelijk de reeds genoemde brouwerij) met een knecht (bron: idem, inv. 2154). Op breidde hij zijn landbezit uit met de aankoop van 2 gemeten en 283 roeden in de Aanwaspolder, waarvoor hij fl. 120 per gemet betaalde (OraS, inv. 1531, fol. 143). Op kocht hij grenzend aan zijn boerderij in de polder Oude Heije 8 gemeten en 220 roeden land voor fl. 150 per gemet (bron: idem, inv. 1532, fol. 11v). Zie voor meer bijzonderheden over bezittingen van Laurens Boudins en zijn echtgenote Cornelia van der Steen(e): Stadsarchief Breda, not. arch. Breda, inv. 475, akte nr. 132, Stadsarchief Breda, Commissieboek Breda , inv. 401, blad 79. In het benoemingsbesluit is de achternaam van Laurens omschreven als Boudens. 21 Cornelia van der Steen(e) werd op in Goes gereformeerd gedoopt als dochter van Benjamin van der Steene en Cornelia van Oostee. Zij hertrouwde in december 1682 te Breda met Gosuin (Gosewijn) Bernagie, toen burgemeester van Bergen op Zoom en oud-schepen van Breda. Haar vader was rentmeester van Johan Wolfert van Brederode, ambachtsheer van Kloetinge. 22 HGS, inv Voor het luiden van de kerkklok op 26, 27 en werd fl. 6 betaald en voor het begraven bij avond in het koor van de kerk fl

10 a. Benjamin Boudins, gedoopt te Steenbergen op ; getuigen waren: Benjamin van de Steene, Mathijs van de Broecke, Cornelia van Asperen en Elisabeth van de Steene. De dopeling overleed vóór 1680 (zie ad e). b. Egidius (Gillis) Boudins, gedoopt te Steenbergen op ; getuigen waren: Marinus Corvincx en Adriana van Asperen. Gillis ondertrouwde voor de Schepenbank van Breda op als jonge man van Steenbergen en trouwde in Breda op met Catharina Elisabeth Pottey, geboren in Maastricht, gedoopt te Bergen op Zoom , dochter van Pieter Pottey (vaandrig, later luitenant in het Staatse Leger) en Elisabeth van Aersen. Gillis werd in Steenbergen op in het koor van de gereformeerde kerk begraven. 23 Uit zijn huwelijk kwamen waarschijnlijk geen kinderen voort. Zijn weduwe hertrouwde in 1710 (ondertrouw te Steenbergen 7 maart, bevestiging in Nieuw-Vossemeer op 23 maart) met Johan Bodel, gedoopt te Tholen , schepen en burgemeester van Tholen, weduwnaar van Adriana Liens. Zij testeerden te Steenbergen op (huwelijkse voorwaarden). Catharina Pottey werd op in Tholen begraven en Johan Bodel op c. Catharina Boudins, vermoedelijk geboren ca. 1674, doopdatum onbekend. Zij trouwde in Breda op omschreven als jonge dochter, geboren in Steenbergen en wonend in Breda, met Matthias Maten, jonge man van Serooskercken, toen wonend in Bergen op Zoom. Hij was in Steenbergen advocaat en schepen. 24 Op werd hij in de geref. kerk van Steenbergen begraven. 25 Catharina Boudins hertrouwde in 1708 te Nieuw- Vossemeer (ondertrouw , bevestiging ) met de predikant Lambertus te Winkel, geb. te Lochem, toen predikant te Nieuw-Vossemeer (en later in Princenhage, Etten en Goes). Zij werd op in Goes begraven. d. Cornelia Elisabeth Boudins, gedoopt te Steenbergen op ; doopgetuigen waren: Marinus Corvincx en Anna Cruterius. Zij trouwde in de Waalse kerk van Breda op met Joseph Morlot, toen kapiteinluitenant in het Staatse Leger, begraven in Steenbergen op Cornelia Boudins hertrouwde in Steenbergen (ondertrouw , bevestiging ) met Johan Chion du Vergé (Duverger), toen luitenant in het regiment van Henry Bois Billand de Montaciel, chevallier de Lislemarais. 27 e. Benjamin Boudins, gedoopt te Breda op (geen getuigen bekend). Hij overleed kort daarna. Op werd hij vanuit Breda naar Steenbergen vervoerd om daar begraven te worden. 28 De betekenis van enkele afkortingen ND archief van de Nassause Domeinraad (in het Nationaal Archief). OgaS oud gemeentearchief Steenbergen (in het WBA). OraS oud rechterlijk archief Steenbergen (in het WBA). WBA West-Brabants Archief (te Bergen op Zoom). 23 De klok werd driemaal geluid. De begrafenis of bijzetting vond s avonds plaats. De kosten waren fl. 24 en 16 stuivers (HGS, inv. 555). 24 WBA, notarieel archief Bergen op Zoom, inv. 371, akte nr. 12, Bij de vermelding van de samenstelling van het schepencollege van Steenbergen in het archief van de Nassause Domeinraad betreffende het jaar 1700 is zijn naam vervormd genoteerd als N. Mathé (ND, inv , fol. 565). 25 Hij werd begraven in het koor van de kerk. De klok werd driemaal geluid. De kosten van luiden en begraven bedroegen fl. 11 (HGS, inv. 555). 26 HGS, inv De klok werd driemaal geluid en hij werd begraven in het koor van de kerk. De kosten van luiden en begraven bedroegen fl. 11; zie voor hem verder: webversie, p Johan Chion du Vergé (Duverger) werd op benoemd tot kolonel van een infanterie-regiment van het Staatse leger (H. Ringoir, Hoofdofficieren der infanterie van 1568 tot 1813, Den Haag, 1981, p. 37). 28 Vermoedelijk werd hij bijgezet in een graf in de gereformeerde kerk van Steenbergen. Daarover zijn in het archief van deze kerk geen gegevens aangetroffen (HGS, inv. 554). Mogelijk was het de bedoeling dat de begrafenis of bijzetting in Steenbergen plaatsvond, doch gebeurde dit elders. 10