E-voting in the Netherlands. general doubt in two years KIESRAAD. From general acceptance to

Transcriptie

1 8 KIESRAAD D D EI EI E-voting in the Netherlands From general acceptance to general doubt in two years

2 1i 4 1-l G) - 1 G) I. 1 w m ci c ze

3 KIESRAAD S Situation 26 Voting machines introduced in % of manicipalities used voting machines Voters from abroad could vote through internet Plans to use internt voting also for voters within country

4 KIESRAAD S Legislation Very little provisions regarding voting machines in Election Act Details in ministerial Regulation for the approval on voting machines 1997 Not updated with regard to security provisions

5 -1z G) 1 -mø CDCI) -h cdr%) Cl)O m CP) o C ) -%

6 ( (1) 2 1 E OG) 1 2Q. G) w. 1- G) W w s.c.) - E L. OØ I-c.) t Zw E<v LL.,

7 Government withdrew Sdu approval 22 municipalities voted with paper ballot Voters from abroad: internet voting with RIES Elections without problems S EI EI KIESF Effects

8 1- (1) 1-s 1 E 1 >1 1-. cilid... c.l) LLI

9 Two committees, one on history of decision making, one on future First one: mistakes made in process, not enough knowledge within gouvernment Second one: Voting with Confidence : no more e-voting without paper trail, suggestion for new system. S KIESRAAD Advisory Committees

10 t (1) - fb -. w. w - - CD - I r+ CD CD CD (1) o. CD CD 3 CD -D - (1) CD (1) (1) CD 3 ci) > >

11 Withdrawal of approval of current voting machines Ministerial regulation withdrawn Techincal committee to investigate proposed new system S KIESRAAD o Gouvernment decision. 1 1.

12 Technical committee: System not feasible because of Tem pest problems Cabinet decision: for now no experiments with new system of e-voting, back to paper ballot (May 28) ci ci ci ci Printer and scanner

13 . 26 elections: internet voting was used Plans to implement permanently Parliament asked for certifying procedure Cabinet decision: no internet voting for EP elections in 29 cl ci cl cl cl ci KIESRAAD Internet voting

14 KIESRAAD S ci cl ci ci cl ci Internet voting 2 Waterboards planned to use internet voting for elections in november 28 Includes all voters in the Netherlands, 12 millions Parliament asked questions about system Independent test: systems not secure NGO managed hack

15 Very recent decision by gouvernment: no internet voting during waterboard elections Gor now: no e-voting in the Netherlands o KIESHAAD Internetvoting3

16 KIESRAAL3 S Conciusions part 1 developments in computer science and security issues have to be linked to e-voti ng Introduction of e-voting not without intensive testing by supporters and critics Gouvernment has to have enough own knowledge to prevent market to take over

17 (1) G) E. 1 r.. () G) = (1) t G) 1 t: 4-. G) Eo E 4. - (1).2 t5 II- 1 CU. T. 1Hfl 1.. _ LF% C#) LU DDDOD

18 CD 4

19 Onderwerp Datum tion Assistance Commission woensdag 27 februari :23:35 De Amerikaanse website van de Election Assistance Commission (EAC) biedt informatie over het testen en certificeren van stemmachines en verkiezingssoftware. Met deze tool kan een risicoanalyse uitgevoerd worden van verschillende soorten stemmachines. De volledige omschrijving van de tool is hier te vinden: /Documents/eoathreattrees.pdf een powerpoint met een samenvatting is te vinden op: /Documents/eoa_summarization.pdf - Voting system guidelines (waar moeten machines aan voldoen) - Quality monitoring program (which requires manufactures to submit reports of any voting system irregularities that occur with EAC-certified systems). - Voting System Testing and Certification Program Manual (MB ). - Voting System Test Laboratory Accreditation Program (waarin bepaald wordt waaraan keuringsinstanties moeten voldoen) en nog veel meer...

20 S

21 Verslag bezoek aan Londen van 2 mei tot en met 4 mei 212 Medewerkers van het secretariaat hebben van 2 mei tot en met 4 mei 212 een bezoek gebracht aan Londen in verband met de burgemeester- en gemeenteraadsverkiezingen aldaar. Het bezoek was met name ingegeven door het feit dat bij deze verkiezingen elektronisch geteld werd en de kans aanwezig is dat dit in Nederland op termijn ook zal worden ingevoerd. Het ministerie van BZK is bezig met de ontwikkeling van een nieuw stembiljet dat elektronisch geteld moet kunnen worden. Recentelijk is getest met het stemmen met een drietal prototypen nieuw stembiljet en is ook getest met het elektronisch tellen ervan. Er is gesproken met LondenElect (de gemeentelijke organisatie van de verkiezingen), IntElect (de leverancier van de elektronische telapparatuur) en The Electoral Commission (de Engelse Kiesraad). Hiernaast zijn op de dag van stemming stemlokalen bezocht en is een tellocatie bezocht. Gesprek met LondenElect en IntElect op 2 mei Op deze dag voorafgaand aan de dag van stemming is gesproken meti] van gemeente Londen en van lntelect.i was de Greater Londen Returning Officer (GLRO), hoofd verkiezingen van gemeente Londen. Doel van het gesprek was een algemene uitleg over de wijze waarop de verkiezingen georganiseerd waren en specifiek over hoe het elektronisch telproces geregeld was. Op 3 mei 212 vonden er twee verkiezingen plaats in de gemeente Londen, te weten de verkiezing voor de burgemeester en de verkiezing voor de Londense gemeenteraad. In navolging op de jaren 2, 24 en 28 heeft de Londense gemeenteraad besloten om elektronisch te tellen. Hiervoor is men een samenwerkingsverband aangegaan met IntElect. IntElect levert de scanners waarmee geteld wordt en voorziet deze van de nodige software. Hiernaast verzorgt IntElect ook de stembiljetten, stembussen, uitslagberekeningssoftware en allerlei aanverwante zaken die het elektronisch tellen mogelijk maken. De uiteindelijke verantwoordelijkheid voor de verkiezingen blijft uiteraard belegd bij LondenElect. Hiernaast wordt de telapparatuur getest door een onafhankelijke instantie. Tijdens het bezoek aan LondenElect en IntElect is veel verteld over de organisatie van de verkiezingen en het elektronisch tellen. Er wordt op drie locaties in de stad centraal geteld, waarbij de stembiljetten voor de drie verschillende stemming tegelijkertijd geteld worden. Doormiddel van een barcode registreert de scanner voor welke stemming een bepaald stembiljet is. Als er buiten het stemvakje iets is aangegeven, dan wordt het stembiljet door de scanner niet geaccepteerd en in een aparte lade uitgeworpen en wordt vervolgens handmatig beoordeeld of het geldig of ongeldig is. Dit proces gebeurt met computerschermen, die ook aan de aanwezige waarnemers in de tellocatie worden getoond. Dit om het proces transparant te maken. Gedurende het telproces is per constituency op schermen te volgen hoe ver men is met de telling en wat de voorlopige uitkomst is. De uitslagen gaan uiteindelijk langs elektronische weg naar City Hall, alwaar de uitslag wordt vastgesteld. In heel Londen zijn 324 scanners ingezet, die werden bediend door zon 4 scanner operators. Hiernaast waren nog ongeveer 1 andere mensen bij de telling betrokken Afspraak met The Electoral Commission op 3 mei Tijdens het gesprek met The Electoral Commission kwam het onderwerp fraude aan de orde. Sinds 2 zijn de mogelijkheden om per brief te stemmen (postal voting) uitgebreid. Zo hoeft er geen reden meer te worden opgegeven waarom hier gebruik van gemaakt wordt. Dit heeft ervoor gezorgd dat het aantal fraudegevallen bij het briefstemmen is toegenomen, hetgeen samenhangt met een gebrek aan controle bij de registratie voor postal voting. Men is voornemens wijzingen aan te brengen in de registratieprocedure, waardoor het aantal fraudegevallen zou moeten afnemen. 1

22 Zo vraagt men zich af of de baten wel opwegen tegen de kosten. Zou je met meer mensen in een handmatig telproces niet net zo snel klaar zijn als in een elektronisch telproces? Waarschijnlijk is een elektronisch telsysteem pas op de langere termijn rendabel. Wel vindt men het goed dat transparantie van het elektronische telproces, ten opzichte van eerdere verkiezingen, meer aandacht heeft gekregen. Bezoek aan te/locatie op 4 mei Op 4 mei, de dag na de stemming, is een bezoek gebracht aan een tellocatie. Het bleek een groots opgezette Organisatie. Er werd geteld in een grote hal en er was veel beveiliging aanwezig. Op deze tellocatie werden de stemmen van vijf constituencies (kiesdistricten) geteld, waarbij het telproces ook in deze vijf districten was opgedeeld. Het gehele proces was strak georganiseerd en opgedeeld in een aantal stappen. In de eerste instantie werden de stembussen geopend, vervolgens werden de stembiljetten verdeeld in zogenoemde batches (een partij stembiljetten afkomstig uit een stembureau en dat gedurende het gehele proces bij elkaar bleef), de batch werd geregistreerd en kreeg een nummer, de stembiljetten werden gescand en tot slot werden de stembiljetten die de scanner niet accepteerde handmatig beoordeeld. De scanners waren voorzien van software en de verschillende soorten stembiljetten (voor de burgemeestersverkiezing en de verkiezing van de gemeenteraad) werden gelijktijdig gescand. Door middel van een barcode op het stembiljet, registreerde de scanner voor welke verkiezing een bepaald stembiljet was ingevuld. Het telproces was weliswaar openbaar, maar men kon slechts de telling bijwonen als men tevoren was geregistreerd als waarnemer. De meeste waarnemers waren afgevaardigden van een partij. Zij hielden vooral toezicht op de handmatige beoordeling van stembiljetten die niet door de scanner waren geaccepteerd en volgden dit op computerschermen. Er waren niet veel kiezers als waarnemer aangemeld. Gedurende het gehele proces was op schermen te volgen hoe ver men was met het tellen en wat de voorlopige uitkomst van de telling was. Aan het einde van de telling werden de resultaten elektronisch naar City Hall gezonden, alwaar de uitslag s avonds om twaalf uur bekend werd gemaakt.

23 informatie Verslag EMB Dialogne, Stockholm, 5-8 december 211, georganiseerd door International IDEA( Institute for Democracy and Electoral Assistance) Aanwezig: vertegenwoordigers van 33 landen (waarvan 8 uit Europa) Namens de Kiesraad aanwezig: De opening vond plaats door de heer Vidar Helgesen, secretaris-generaal International IDEA. De heer, netwerk facilitator ACE Electronic Knowledge Network, ging vervolgens nader in op wat ACE is en wat voor mogelijkheden ACE biedt aan mensen die in de praktijk met verkiezingen te maken hebben. ACE is s werelds grootste online verkiezingennetwerk ( waar kosteloos te vinden is over kiesrecht en verkiezingen all over the world. Ook over Nederland, ontdekte ik enkele maanden geleden. De op onderdelen deels verouderde info heb ik vervolgens geactualiseerd. ACE biedt voorts de mogelijkheid om vragen te stellen aan het Practicioners Network, waarbij ik inmiddels ben aangesloten. Gemiddeld ontvang ik ca. één vraag per week. Vijf sessions: 1. The transition from controlled EMBs to politically independent EMBs; 2. E-Voting pyramid of trust; 3. The role of EMBs in promoting gender equality in electoral processes; 4. Social Media; 5. Elections and Conflict. ad 1. IDEA gaat binnenkort een rapport uitbrengen over dit thema. Het rapport beschrijft dat EMBs zich in verschillende fases van ontwikkeling kunnen bevinden. Een onderscheid wordt gemaakt tussen institutional independence en fearless independence, waarbij fearless refereert aan politieke onafhankelijkheid van een EMB, die niet buigt voor invloed vanuit de overheid, politiek of anderszins op zijn besluitvorming. Interessant is dat uitgegaan wordt van een soort van ideaal type EMB: Several keyfunctions are identijïable as core tasks of an independent EMB, inciuding: the process ofelectoral boundary delimitation, the authorily to negotiate intra gouvernemental arrangements, the authorily to present its own budget, final authority over the voter s roll, certfication of candidates an partjes to compete, control ofpolling, counting and tabulation, and the certfication of electoral resuits. Dit is het doel waar het streven op gericht zou moeten zijn, Aldus IDEA. Voor zover EMBs hieraan nog niet voldoen, is sprake van EMBs in transition. Een citaat aangaande financiële onafhankelijkheid:

24 zag Financial authonoiny nieans granting EMBs authority over the use offzinds (for exaniple allowing ii its own acount,), releasing the budget in its entirety once approved by the legislature, and ensuring that the funding is stijficieni for the functioning of the Eit L4 and of the election. Het (nog) concept-rapport kent een 9-tal aanbevelingen (zie bijlage 1). Een van de samenstellers van het concept-rapport als challenges voor zich ontwikkelende EMBs: - de toenemende financiële druk vanuit bezuinigende overheden en - de introductie van nieuwe technologieën (hoe zorgen de EMBs ervoor dat ze hiervoor klaar zijn, zowel in financiële als in personeel zin); - de wereldwijde ontwikkelingen tot verlening van kiesrecht aan niet-ingezetenen - het blijvend interesseren van groepen van personen ongeren bijv.) voor het Q democratisch proces van verkiezingen. ad 2. Deze sessie stond in het teken van de presentatie van en policy paper door IDEA, getiteld Introducing Electronic Voting: essential considerations. Een in mijn ogen uitstekend rapport, waarin zowel de positieve als de negatieve kanten van e-voting op een heldere wijze in kaart worden gebracht. De managementsamenvatting, sterktes en zwaktes van e-voting in het algemeen, aanbevelingen en bijlage A zijn als bijlage 2 bij dit verslag gevoegd. Ondergetekende maakte samen met, hoofd vc- Electoral Commisioner India, en mw.i hoofd verkiezingen Peru, deel uit van het discussiepanel voor sessie. Waar mijn mede-panelleden en gloedvol betoog hielden voor de vele voordelen van e-voting, was mijn PREZI-presentatie van een geheel andere aard: de teneergang van electronische sternmachines in Nederland in de periode Na afloop van mijn presentatie werd ik aangeschoten door een VN-medewerkster met de vraag of ik de presentatie nogmaals zou willen verzorgen tijdens een volgend jaar (in maart of mei) door de VN te organiseren conferentie te Kenia, met name voor de Afrikaanse landen. Ik heb deze vraag even aangehouden (m.n. vanwege het kostenaspect). gaf een toelichting op de geschiedenis van e-voting in België. Ter zijde merkte hij op dat het gewest Vlaanderen vrijdag 9 december naar verwachting gaat beslissen over de aanschaf van nieuwe electronische stemmachines 1 Besluitvorming in Brussel (twee gemeenten) staat vervolgens geagendeerd voorjanuari 212. verwacht dat invoering gerealiseerd gaat worden, ondanks enige weerstand van de zijde van het Vlaamse ministerie van Financiën tegen het kostenaspect (8% betaald door Vlaamse gewest en 2% door federale regering). Op de website van het Vlaamse gewest is hierover tot op heden (12/12) evenwel nog niets te vinden. 2

25 interesseren en 1 ad 3. International IDEA heeft een Democracy and Gender programme. Doeleinden: - Strengthen the integration of gender dimensions/aspects in democratic institutions and processes; - Promote the equal distribution of power and influence between women and men in shaping sustainable democratic processes, institutions and decision making. Hoofdconclusie van de discussies was toch wel dat de mogelijkheden voor een EMB om gender equality in het verkiezingsproces te promoten in de praktijk beperkt zijn en vooral zullen afhangen van wettelijke mogelijkheden ter zake. ad 4. IDEA is bezig met het ontwikkelen van en programma dat de impact van media en sociale media op het verkiezingsproces onderzoekt. Onderzocht worden de betrokkenheid van jongeren met sociale media en de relatie met democratisch bestuur. De heer, Chief Electoral Officer, Elections Canada vertelde over de ervaringen van zijn Organisatie met het gebruik van sociale media. Dit gebruik is tot dusver beperkt gebleven, aldus de heer Mayrand, onder meer tot het lokaal werven van jonge mensen voor werkzaamheden en informatieverstrekking/voorlichting aan kiezers ( every vote counts ). EMBs zijn over het algemeen voorzichtige organisaties; sociale media zijn het tegenovergestelde. Belangrijk is om wat dit aangaat een balans te vinden tussen message control en letting things go. Je kunt evenwel in de discussies worden gezogen, bijv. toen Elections Canada zich ineens geconfronteerd wist met 3. petitions van klagende burgers. Mayrand noemde ook het voorbeeld van vote swapping, het maken van afspraken over stemgedrag. Wanneer dat beperkt blijft tot enkele personen is er nog niet zoveel aan de hand, maar wanneer het er ineens 1. blijken te zijn, ontstaat toch een andere situatie. De, directeur Kiesraad India, zag in het gebruik van sociale media en uitgelezen mogelijkheid om jonge kiezers weer te interesseren van voorkiezingen. India kent al jaren een constant dalende opkomst bij verkiezingen. Jongeren met name ook meer ontwikkelde jongeren zich niet meer zo voor de verkiezingen. Volgens hem moeten EMBs hierop actie ondernemen en kunnen zij het zich niet (langer) veroorloven om dit niet ook als hun probleem te zien. Tijdens de discussie kwam de vraag op of een EMB wel zo geschikt is om zelf gebruik te maken van sociale media. Zou outsourcing niet onder omstandigheden beter kunnen zijn. (Raad van Europa) noemde een interessant voorbeeld uit het VK. De heer Mayrand achtte outsourcingsmogelijkheden beperkt. ad 5. International IDEA is bezig met de ontwikkeling van een zgn. Electroral Risk Management Tool (bijgevoegd als bijlage 3), waarin een relatie wordt gelegd tussen verkiezingen en conflict/geweld. Tekortkomingen in het verkiezingsproces kunnen ni. 3

26 leiden tot conflict/geweld. Indicatoren stellen verkiezingsautoriteiten in staat om adequate maatregelen te treffen in potentieel conflictueuze situaties. In de conferentiemap bevond zich ook een paper uit 21, getiteld Ballots or Bullets: Potentials and Limitations in Conflict Context, opgesteld door Swisspeace. 2 In het paper worden analytische en praktische beschouwingen gewijd aan elections as peace building instrument in post-conflict societies. Centraal staat de vraag: wanneer en waarom zijn verkiezingen soms wel en soms niet een geschikt middel om een einde te maken aan conflicten? 2 Een in Zwitserland (Bern) gevestigd onderzoeksinstituut. 4

27 KIESRAAD - 2_ E II Notitie Onderwerp Noorse verkiezingen Datum 18 oktober 211 Kenmerk Onderdeel Inlichtingen Aan Blad 1 van 1 Aantal bijlagen Hierbij doe ik u, als toegezegd, enige informatie toekomen betreffende de recente Noorse verkiezingen in 1 steden en 9 regio s. Officiële rapporten laten nog op zich wachten. Het ODIHR rapport zal waarschijnlijk vôôr de Kerst uitkomen, evenals het rapport van het Congres voor Lokale en Regionale overheden (orgaan van de Raad van Europa, dat onder andere gemeenteraadsverkiezingen observeert). Het rapport van de Noren zelf wordt pas volgend jaar september verwacht. Dit hangt samen met een lopende discussie in het parlement over nut en effecten van enkele nieuw toegepaste procedures (niet alleen e-voting, maar ook een hele nieuwe aanpak van het kiesproces, mcl. invoering van een elektronisch kiesregister in de stemlokalen). De betreffende minister heeft van het parlement de tijd gekregen om uitgebreid onderzoek ter zake te doen. Uit de thans rneegezonden documenten blijkt dat 16,4 % van de kiesgerechtigden electronisch heeft gestemd en 6,27% met papier tijdens de advanced voting period (e-voting was niet mogelijk op de verkiezingsdag zelf).

28

29 ±3 -Oorspronkelijk bericht---- Van: - Verzonden: vrijdag 17 juni :45

30 as Onderwerp Invitation to The Norwegian E-vote 211 Conference Dear Sir, Dear Madam, E-voring trials will be conducted in the upcoming municipal and county council elections in Norway in September 211. Ten municipalities are participating in these trials, and voters in these municipalities (approximately 16.) will have an opportunity to vote online in the advance voting period (from 1 thj of August to 9hhl of September). These trials are unique in that they far as we are aware of represent the first venture into verifiable electronic voting conducted by a national government. The system is able to mathematically prove that all recorded votes are counted correctly, and () this is veritiable to independent third parties. Third party verification will be performed during the decryption and counting ceremony 11 September 12 n (Election Day). Verifiable elecironic elections are a relatively recent - and to most observers of conventional elections, unfamiliar trend. In order to facilitate understanding of the properties of this new and groundbreaking system, we have therefore invited national and international experts in the fleld of verifiable electronic voting. In this regard we have the pleasure to invite you to The Norwegian E vote 211 Conference, which will take place in Oslo on Sunday 11 September 211. In the evening of 12September you are also most welcome to attend the decryption and counting ceremony. Both the conference and the decryption and counting of e-votes will take place in Plenumsalen, R4, Einar Gerhardsens plass 1, Oslo. Please find attached the draft program of the conference. 1f you would like to participate in this conference, please fl11 in the attached registration form and send it tc no later than 22 August 211. Please be aware of that if the numberof 3

31 participants gets very high, we will need to set a limit. 1f a limit becomes necessary, you will of course receive information on this. Please note that there is no participation fee for attending the conference, but the participants must cover their own travel, food and hotel expenses. You will tind a list of recommended hotels attached to this . Please forward this invitation to any interested parties who might not be inciuded on this distribution. For more information regarding The E-vote 211- project, please see our web-site: vww.e-valg.dcpno Thank you very much for your kind co-operation. Best regards, ry of Local Government and Regional Development * * ***************** ************* ***** **************************** ** ******************* ********** Bezoekt u binnenkort een locatie van de Rijksoverheid? Dan dient u in het bezit te zijn van een geldige Rijkspas of een geldig identiteitsbewijs (paspoort, nationale identiteitskaart, rijbewijs of vreemdelingendocumerit) Indien u bij controle geen geldig identiteitsbewijs kunt tonen, wordt de toegang geweigerd. Legitimatiebewijzen van andere organisaties worden niet geaccepteerd. *********** * ******* *** ********* ********* ***************** ****** **** ******************* ********** Dit bericht kan informatie bevatten die niet voor u is bestemd. Indien u niet de geadresseerde bent of dit bericht abusievelijk aan u is toegezonden, wordt u verzocht dat aan de afzender te melden en het bericht te 4

32

33 KIES RAAD LJ Notitie Onderwerp Datum 18mei211 Verslag 8e EMB-congres Kenmerk Onderdeel Secretariaat Kiesraad Inlichtingen Aan Voorzitter en leden Kiesraad Van Op 12 en 13mei hebben het 8e EMB-congres in Wenen (Oostenrijk) bijgewoond. Het thema van de conferentie was Elections in a changing world. De conferentie werd dit jaar georganiseerd door het Oostenrijkse ministerie van Binnenlandse Zaken in samenwerking met de Venice Commission van de Raad van Europa. heeft een workshop op deze conferenties ingeleid en begeleid, met het onderwerp The role of modern technology and social media in elections; The right to free vote and the impact of the digital age. De deelnemers aan de conferentie (vertegenwoordigers van electoral management bodies en ministeries, wetenschappers, beleidsmakers, internationale en non-gouvernementele organisaties) kwamen uit ruim 3 verschillende landen. Opmerkelijk is dat dit jaar vaste bezoekers (uit bijvoorbeeld België en Zweden) verstek (moesten) laten gaan. Het aantal deelnemers uit Oost-Europa neemt steeds meer toe. En ook dit jaar waren deelnemers uit onder andere de Verenigde Staten, Mexico en Brazilië aanwezig. Blad 1 van 4 Aantal bijlagen Hierna zal een kort verslag worden gegeven van het congres. Wanneer de verschillende bijdragen aan het congres en de conclusies beschikbaar zijn, worden deze vanzelfsprekend verspreid. Dag 1 Na een aantal inleidende woorden begon het congres traditiegetrouw met een presentatie van de landen waar het afgelopen jaar verkiezingen hadden plaatsgevonden. Ondanks het uitdrukkelijke verzoek om het kort en bondig te houden, gebruikte een aantal landen dit podium om zeer langdurig het woord te voeren. Veel deelnemers en ook de organisatie waren van mening dat dit onderdeel nu definitief toe is aan een andere invulling, waarbij de spreektijd echt moet worden beperkt tot 2 â 3 minuten per deelnemend land. In een aantal kernzinnen wordt hier de belangrijkste informatie weergegeven:

34 Azerbaijan: Finland: Georgië: camera s te plaatsen in het stemlokaal. Brazilië: Blad Ons kenmerk 18 mei 211 Datum Presidentsverkiezingen. Een (vooral ook cijfermatige) presentatie over het succesvolle gebruik in het verkiezingsproces van biometrische hulpmiddelen en Bosnië-Herzegovina: country-voters ) viel tegen. Bij verkiezingen onregelmatigheden geconstateerd (in In 21 op 6 niveaus verkiezingen, ook voor president en vice-president. 2 stembureaus > sancties voor 1 stembureaus). Ook gevallen van fraude: Belangstelling voor mogelijkheid stemmen in ambassades in buitenland ( out of gestemd voor anderen (> handschriftdeskundigen ingezet). Véél ongeldige (lees: blanco) stembiljetten. heeft dit land een indrukwekkend aantal projecten gestart (o.a. trainingen en Door nauwe samenwerking met de Venice Commission van de Raad van Europa verlopen. Veel aandacht was gericht op waarneming, onder andere door verlopen (binnen 3 uur 97 % van de stemmen geteld). Ook kiezers overzee elektronische stemhokjes, waardoor de verkiezingen safe, secure en snel seminars) om de verkiezingen voor het parlement zo goed mogelijk te laten door EMB. Hoge prijs, maar de moeite waard. kunnen langs deze weg stemmen. Zowel hardware als software is ontwikkeld geen nieuwe regering. Experiment online: online registration. Toename in gebruik mogelijkheid in advance -stemmen (naar 54% van alle kiezers). Inzet van In april TK-verkiezingen (op zondag). Opkomst 75%. Zege Ware Finnen. Nog Kirgizië: Referendum en verkiezingen parlement achter de rug. Voorbereiding nieuwe jongeren door educatie en voorlichting op vooral scholen. Ook was er veel op openbare website. o.a. Venice Commission. Facebook. Nieuwe regels financiering politieke partijen. Bedragen bijgehouden Bij de laatste verkiezingen lag de aandacht op de verhoging van de opkomst van netwerken worden steeds nadrukkelijker betrokken. Internationale samenwerking aandacht voor regionale activiteiten, voor vrouwen en voor minderheden. Sociale krijgt aandacht, en is er oog voor de verbetering van de eigen procedures. Kieswet: grote revisie systeem. Veel kritiek op nieuwe grondwet gekregen, van van 4

35 Letiand: 3van4 jaar voorafgaand aan de verkiezingen een training voor stembureaumedewerkers toegepast. geweest, met als doel dat de regels overal op dezelfde manier zoude worden verkiezingen. Ondanks beperktere openingstijden van de stembureaus, waaraan bovendien strikter de hand werd gehouden, was de opkomst hoger. Er was dit Opmerkelijk was dat er dit jaar minder politieke partijen deelnamen aan de Datum 18mei211 Ons kenmerk Blad sociale media in het verkiezingsproces. Ditzelfde thema stond vervolgens centraal in de workshops. elections syntactische, semantische en pragmatische zin. de U.S. Election Assistance Commission over de rol van moderne technologie en bedrijfs-economisch karakter, en had als onderwerp Organising smooth technologie het verkiezingsproces kan versoepelen. ( complex mix of polis on the same day ) deelgenomen. Nee: 76 %. Op zelfde dag verschillende andere verkiezingen Aan referendum over wijziging kiesstelsel hebben 19 miljoen kiezers Verenigd Koninkrijk: mogelijkheid tot beroep tegen de uitslag. Onregelmatigheden, onder andere verkoop van stemmen. Er bestaat een Verkiezingen parlement. Referendum. Gemeenteraadsverkiezingen. Slovakije: Bij parlementsverkiezingen voor het eerst mogelijkheid out of country-voting mogelijk In vervolg op deze landenpresentaties vond de eerste dag vervolgens plenair een making processes transparent. Kernwoord was kwaliteit, en wel in Ook de workshops die de eerste dag afsloten gingen over de vraag hoe moderne He middaggedeelte ving aan met een interessante bijdrage van de voorzitter van De laatste plenaire sessie van die middag had een bijzonder technisch en Electoral Organisations) en van IDEA (International Institute for Democracy and Electoral Assistance over ACE Electoral Knowledge Network. tweetal presentaties plaats namens de UNIORE (Inter-American Union of afwijzing. speelde dat een rol in de Er waren drie verkiezingen door het parlement voor nodig om nieuwe president te ongeldig verklaard, door lage opkomst (3,29%). kiezen. gebruikt. Beslissing Constitutional Court tot hertelling stemmen (op aandringen van Communistische Partij), maar dat leidde niet tot andere uitslag. Referendum over vraag of president direct verkozen zou moeten worden is Moldavië:

36 Dag 2 Blad Ons kenmerk mei211 Datum vertegenwoordiger van een Electoral Court van Mexico werd de middag afgesloten met de conclusies van de verschillende werkgroepen en de ter identificatie in het stemproces, maar ook bijvoorbeeld bij financiële transacties van E-voting vergevorderd. Iedere inwoner heeft een digicard, die gebruikt wordt begon met een plenaire sessie waarin de juridisch adviseur van de president van Estland verslag deed van de verkiezingen in haar land. In Estiand is het gebruik of binnen het stelsel van sociale zekerheid. Oostenrijkse ministerie van Binnenlandse Zaken. Naast een drankje, een hapje Op de avond van de eerste dag waren de deelnemers uitgenodigd op het over de stand van zaken en de toekomst van E-voting. tentoonstelling over historische verkiezingsposters uit de periode en een aantal muzikanten uit de politiekapel was daar de opening van een Daarna gingen de deelnemers weer uiteen, en werd in werkgroepen gesproken Fraud door een vertegenwoordiger van de Verenigde Naties en een Na een presentatie over het onderwerp Looking at the debate on Electoral Op de tweede dag stond het onderwerp E-voting (quo vadis?) centraal. De dag (voorlopige) conclusies van de conferentie. 4 van 4