De visie van de historische Jezus op zichzelf

Transcriptie

1 De visie van de historische Jezus op zichzelf HJ. de Jonge Inleiding In 1990 vcrschcen van M. de Jongc hct bock Jezus als Messias. Hct is de Ncdcrlandsc bewerking van zijn in 1991 vcrschijncnde Jesus, the Servant Messiah. De gcnoemdc bocken bchandclcn de vraag, welke opvatting de historische pcrsoon Jezus van Nazarcth van zichzelf en zijn taak hccft gchad. In hctgccn volgt zal ik ingaan op de Nedcrlandsc vcrsic van hct bock cn soms met Arabische cijfers tusscn haakjcs naar de bladzijdcn daarvan verwijzen. Vooraf twcc opmcrkingen. 1. Op hct tcrrein van hct ondcrzoek naar de vrocgstc rcactics op Jezus' optrcden cn naar Jezus' zclfbcschou\ving ben ik hct in vccl met M. de Jonge eens. Ik vcrschil niet met hcm van mcning over de mcthode die op dit tcrrreiii van onderzock moct worden tocgepast. Een aantal van zijn opvattiiigen over hct ontstaan cn de ontwikkcling van de christologic deel ik. Tot die opvattingen bchoort bijvoorbccld deze, dat er in de waardcring van Jezus bij althans ccn deel van Jezus' volgelingcn cen grote matc van continu'iteit is gcwecst voor cn na zijn dood. Ook dccl ik M. de Jongc's opvatting, dat na Jezus' dood zijn opstanding aanvankclijk niet als ondcrdccl van de cschatologischc opstanding is gezien, maar als de rehabilitatie of vindicatic van de individucle lijdende rcchtvaardigc (85). Ik crken echter dat de ovcrecnstcmming tussen de standpuntcn van M. de Jonge en mijzelf niet uitsluitcnd te danken is aan hct feit, dat mijn analyses en afwegingcn herhaaldelijk tot dczelfdc conclusics hebben gcvocrd als de zijnc. Die ovcrecnstcmming komt ook daardoor, dat ik vaii zijn werk heb gclecrd. 2. De reconstructie die M. de Jonge gccft van Jezus' idccc'n over zichzelf (ik bedocl: over Jezus), is wcl ovcrwogcn cn goed bcrcdenecrd. Ecnvoudig gczcgd: alles zou zo gcgaan kunnen zijn als M. de Jongc hct met vecl voorzichtighcid stclt. De voorstclling van zakcn die M. de Jongc geeft, kan bepaald niet als onredclijk of gehccl onmogclijk van de hand worden gcwczcn. Maar hct onderwcrp ligt door de aard van de brennen nu cenmaal buiteii de sfccr waarbinnen stcllige conclusics mo- 48

2 gclijk zijn. Het antwoord op de historische vraag, wat Jczus ovcr zichzclf gedacht cn gczcgd hecft, zal daaroni noodzakclijk zijn opgebou\vd uit clcnicntcn die hooguit op ecn meerdcre of mindere matc van waarschijnlijkhcid Staat kunncn makcn. In zo'n gcval hangt er vccl van af, wat ccn beoordelaar prccies mcc laat wegen cn hoc zwaar. Uitcraard zullcn ook nüchtere bcoordclaars op dit gcbicd tot vcrschillcndc afwcgingcn cn verschillcnde conclusies kunncn körnen. Ik zcg dit, opdat mijn vraagtckcns bij hct werk van M. de Jongc nict als blijkcn van ccn dicpgaande controvcrsc worden opgcvat. Tot zovcr de opmerkingcn die ik vooraf wilde makcn. I. De ziensu'ijzc van M. de Jonge Laat ik nu, voor alle duidclijkheid, ccrst in hct kort nog cens de positic van M. de Jongc uiteenzcttcn. Ik vermeid nu nict zijn argumcntatics, maar gccf allccn zijn conclusies wccr. Zijn argumentcn zullcn in dczc bijdragc aan de ordc komcn in de volgcndc ondcrdclcn (II. cn III.), waarin ik nader op twcc hoofdzakcn zal ingaan. M. de Jonge acht hct om tc beginnen uitcrmate waarschijnlijk, dat Jczus zichzclf zag als ccn profcct in de lijn van de profctcn van Israel. Als Jezus zieh als profcct bcschouwdc, moct hij ook op de afwijzing van zijn boodschap cn pcrsoon bedacht zijn gcwecst en zijn gcwclddadigc dood hebbcn vcrwacht (54). Hct is vcrdcr aanncmclijk, dat Jczus zieh als ccn lijdcndc rechtvaardigc hccft bcschouwd (56). Hij moct dan tcvens gcrckcnd hcbben, nict allccn mct wccrstand, lijden en liquidatic, maar ook mct zijn spocdigc rchabilitatic door God in de vorm van een vcrhoging in de hcmcl. Jczus hccft waarschijnlijk vcrwacht kort na zijn dood tc zullcn worden opgcwckt. Hct is nict uitgcsloten, maar ook nict bewijsbaar, dat Jczus er rckcning mcc hccft gehenden, dat hij zou stcrvcn als martclaar. Hct is mct andere woordcn onzekcr, of Jczus mcciidc tc zullcn stcrvcn als de vcrtcgcnwoordigcr van ccn grocp gclijkgczindcn, tcn bchocvc van hen cn in hun plaats. Evcneens blijft onzekcr, of Jczus vcrwachttc, dat spcciaal door zijn dood God zieh die anderen wccr in bijzondcrc matc zou aantrckkcn en hun zijn gunst vcrlencn. Op dit punt komt hct bctoog van M. de Jonge in ccn fase van cruciaal belang. Hij constatccrt, dat rccds de oudstc achtcrhaalbare traditics Jczus nict prcscntcrcn als een profcct ondcr vclcn, nict als ccn rechtvaardige dienaar van God als anderen, cn nict als ccn willckcurigc martclaar die God trouw blecf tot in de dood. Ncc, zc stellen Jczus constant en van mcct aan voor als de laatsle door God gczondcn profcct, als Gods lijdendc cn rechtvaardigc dienaar bij ititnemendheid, als dcgcnc met wie de ge- 49

3 schicdenis van Israel cn de wcreld ccn point oj no returu had bcrcikt cn dcfinitief ccn wending had gcnomcn. De pcrsoon cn hct werk van Jezus, ook de aardsc Jezus, golden voor christcncn kort na Jczus' dood als uniek in de geschicdcnis. Wat M. de Jongc nu doct komt op het volgcnde nccr. Tcn ccrste bctoogt hij, dat de crkenning van Jczus als ecn unickc gczant van God bij christenen uit de tijd kort na Jczus' dood terug moet gaan op dczelfdc crkenning van Jczus bij zijn volgelingcn uit de tijd voor zijn dood. Tcn twecde zet M. de Jongc uitcen (cn dit is hct mccst essen tiele ondcrdccl van zijn gchclc bctoog), dat de visic op Jczus als unickc intcrvcnient van Godswcgc, de visic zoals zijn volgelingcn die tijdcns zijn optreden in Galilca cn Judca al moctcn hcbbcn gchad, tcruggaat op uitlatingen van de historischcjczus zelf. In die uitlatingcn moctjczus zijn visic op zichzclf cn op zijn bijzondere taak in Gods plan aan volgelingcn hcbbcn mccgedecld. De vraag die M. de Jongc speciaal bczighoudt, is dan: in welke termcn zal Jczus over zichzclf cn zijn taak hcbbcn gcsprokcn eri wat hicldcn die termcn voor hcm in? Dat Jczus zichzelf zou hcbbcn bcgrcpen cn van zichzclf zou hcbbcn gcsprokcn als de lijdcnde dicnstknccht des Heren uit Jcs , blijkt volgens M. de Jongc uit nicts. Maar wcl mag aangcnomcn worden, dat Jczus van zichzclf gcsprokcn hccft als de Zoon des menscn of Menscnzoon (74). Dczc tcrm is immcrs in hct met Jczus contcmporainc jodcndom afwczig en zowcl Marcus als Q toont tcgenover dcze aanduiding weinig cnthousiasmc, cerdcr ecn zckere wecrstand (75). Aan de hand van het zogcnaamdc critcrium van ongclijkheid zou het gebruik van de aanduiding Menscnzoon aan Jezus zclf toegcschrcvcii kunncn worden. De term duiddc ccn vcrworpcn cn vcrncderd pcrsoon aan, maar ccn pcrsoon met gczag, zij hct dat dit gczag bctwist was. Ook was de Mcnsenzoon icmand die door God gcvindicccrd (d.w.z., in hct gelijk gesteld cn gcrehabilitcerd) zou worden. AI met al duiddc de tcrm Menscnzoon de Hjdendc rcchtvaardige bij uitstck aan. M. dejonge is voorts van opvatting, dat Jczus nict alleen lecrdc, dat Gods hecrschappij ophandcn was. Jczus lecrdc ook, dat Gods hccrschappij op zekcrc wijzc al rcalitcit was, cn wcl in zijn (Jczus') eigen dadcn. Want volgens M. dejonge zijn het nict pas Marcus cn Q die hct bcgin van Gods hcerschappij op aardc localisccrdcn in Jczus' optreden. Rccds Jczus zelf zou dit hcbben gcdaan. De historischcjczus hccft in M. dcjongc's opvatting dan ook gcclaimd tc handelen krachtens een hcm speciaal door God verlccnd mandaat (90-91). Rceds Jczus had dus om zo tc zcggcn ecn christologic, cn wcl, volgens M. de Jongc, nict slcchts cen implicictc, maar ccn cxplicictc. M. 50

4 dcjongc zcgt hct als volgt: er hccft al bij het Icvcn van de historischejczus 'ccn beginnende cxplicictc christologic' bcstaan, zowcl bij Jezus' volgelingcn, als bij hemzclf (93). Bchalvc de tcrm 'Mcnscnzoon' hccft Jczus volgcns M. de Jongc de aanduiding 'de gezalfdc des Heren' of kortwcg de tcrm 'gczalfdc' (Messias, Christus) op zichzclf tocgcpast. Dit op grond van zijn bcscf cen profctischc Davidide te zijn. Of Jczus zichzelf ook 'Zoon van God' gcnocmd hccft, wetcn wc niet. Maar, zo bctoogt M. dcjongc, Jczus sprak God wcl aan als Vadcr, cn dit op zo'n wijzc, dat daaruit ccn bcscf sprak van ccn unickc rclatic tot dezc Vadcr. Tot zovcr mijn rcsunie van het bctoog van M. dcjongc. Ik wil n u op twcc bclangrijkc ondcrdelcn uit dit bctoog nadcr ingaan. Eerst op de vraag, ofjczus van zichzclf als 'de gczalfdc' hccft gcsprokcn. Vervolgens op de vraag, of Jezus van zichzclf als de 'Mcnscnzoon' hccft gcsprokcn. II. Hceßjezus van zichzeljgesproken als 'degezalfde'? Hccft rccds Jczus van zichzclf gcsprokcn als de gczalfdc, of hcbbcn anderen hcm die benaming gegevcn? En als dit laatste hct gcval is, gcbeurdc dit dan al tijdcns Jczus' opcnbarc levcn of na zijn dood? Dcpositic van M. dcjongc nietbctrckking tot dit problccm is nu wat mccr m dctail beschrcven als volgt. Zijn uitgangspunt is, dat de benaming 'Christos' nict pas na Jczus' dood mct zijn pcrsoon vcrbondcn kan zijn. Formulairc wcndingcn als 'Christus is gcstorvcn' cn 'Christus is gcstorvcn cn opgestaan' zijn, blijkcns hun frcqucntic in traditionccl matcriaal in Paulus' bricvcn, tc vroeg vcrbrcid gcwccst dan dat de daarin voorkomcndc aanduiding 'Christus' pas na Jczus' dood mct hcm in verband kan zijn gebracht. Hierin val ik M. dcjongc van harte bij. Ik vocg er voor eigen rckening ceii argument aan toc. Na Jczus' dood is er gecn bijzondcrc historische impuls meer gcweest waardoor de bctitcling 'gczalfdc', indicn die nog nict aan Jczus was tocgckcnd, alsnog, als iets nicuws, op Jczus kon worden toegcpast. Bijgcvolg moct hij die bctiteling rccds gchad hebbcn voor zijn dood, tijdcns zijn aardsc activitcit. De rcst van M. dcjonge's bctoog vcrloopt nu als volgt (96-99): de tcrm 'de gczalfdc' komf.als aanduiding van cen verwachte cschatologische pcrsoon in de joodsc brennen van omstreeks hct begin van onzc jaartelling vcrrasscnd weinig voor. De tcrm kan in dcze bronncn zowcl een koning, als ccn pricster, als ccn profcct aanduidcn. Maar toen volgclingcn van Jezus de term 'gezalfde' op hcm tocpastcn, gebruikten zc dit woord kcnnclijk als aanduiding van cen koning. Dit gcbruik strookt trouwens gocd mct dat in joodsc bronncn uit ongcvccr dczclfdc tijd. 51

5 Want wcliswaar komt, zoals gezcgd, de tcrm 'de gczalfdc' daarin als aanduiding van icmand die ccn rol spcelt in Gods beslisscnde intervcntic wcinig voor. Maar wannecr hij voorkomt, is dit mecstal mct bctrckking tot cen tockomstigc ideale Davidischc koning van Israel. Hier nu rijst ccn problcem; cn hier bcgint ook mijn discussic mct M. de Jonge. Zou Jezus zichzelf als de toekomstigc aardsc koning van Israel hcbbcn willen voorstcllcn? Dit acht M. de Jonge, evcnals ik, onwaarschijnlijk. De historische Jczus had gceii gcwonc politicke ambitics of prctenties. Moet mcn dus bcsluiten, dat Jezus zieh iiict zclf als 'gczalfdc' hccft aangcduid, maar dat pas anderen, volgclingen van hem, hcm zo genocmd hcbben? Ook dczc conclusic wil M. de Jonge iiict trckkcn. Waarom nict? Omdat M. de Jonge hct zeer onwaarschijnlijk vindt, dat in hct vrocgc christcndom christos, 'gczalfde', de ccntralc bcnaming voor Jczus hceft kunncn worden (94) als Jczus zclf dezc tcrm voortdurend vermedcn zou hebbcn en zijn volgclingen ontradcn zou hcbben om die in verband mct hem tc gebruikcn (96). ßijgevolg, zo mccnt M. de Jonge, moet Jczus toch zclf reeds van zichzelf hcbbcn gesprokcn als 'gczalfde'. Uit hct dan opiiicuw opkomcndc problecm, dat Jczus zieh toch mocilijk als ecn toekomstige vorst in nationaal-politicke zin kan hebbcn uitgcgcven, biedt M. de Jonge nu een aanlokkclijkc uitweg. Deze uitwcg is ccn bclangrijke en echt vcrnicuwendc bijdragc aan het historisch ondcrzoek naar de oorsprongen van de christologic. M. de Jonge wijst erop, dat in Psalm van Salonio 17 de gczalfdc op wie de dichter al zijn hoop voor de tockomst van Israel hceft gcvestigd, niet slcchts een aards cn natioiiaal vorst is, maar ook getekcnd wordt als 'sterk in heilige gcest, wijs in de raad van verstand mct kracht en recht cn rcchtvaardighcid' (v. 37), in de tränt van de koning getekcnd in Jcs. 11:2-5. Voorts signaleert M. dejoiige, dat in het Oude Testament David nict allccn koning, maar tcvens dichter, profeet cn gccstcnbezwecrdcr is, cn dat ook Josephus, Pseudo-Philo cn de Psalmcnrol uit Qumran David beschrijven als gecstcnbezwecrder, dichter cn profeet. M. de Jonge steh dus vast, dat er in de literatuur van Israel en hct jodendom tot Jezus' tijd naast het bccld van ccn koninklijke David ook het becld voorkomt van ccn profctische David, die profeet, wijzc en gccstenbezwecrdcr was. En nu kan M. de Jonge zijn oogst binncnhalcn: de historische Jczus kan zichzelf gczien hcbben als ecn twccde profctische David, dus als ccn profetischc Davidszoon. Omdat Jczus zieh bcschouwdc als ccn profeet, leraar en gccstenuitdrijvcr in de tränt van David, kon hij zieh reeds gcdurendc zijn activiteit in Galilca als 'Zooii van David' bcschouwen en bijgevolg ook als 'de gezalfdc van de Heer' (99, r. 1). Jczus heeft dezc visic op zichzelf ook aan leerlingcii meegcdeeld cn die hcbbcn hcm als 'de gezalfdc van de Heer' erkend (99). Zo kreeg Jczus volgens M. de Joiigc 52

6 de functicaanduiding gczalfde/mcssias/christus, cn wcl, want daar gaat het nu om, op zijn eigen initiaticf. Tot zovcr de crcaticve poging van M. dcjongc om de vraag tc beantwoordcn: hccftjczus rccds zichzclf als 'gczalfde' aangcduid? Ovcrigciis is M. dejongc natuurlijk voorzichtig gcnoeg om op tc merken, dat hij voor zijn thcoric geen afdocnd bcwijs kan aanvoercn. Maar 'waarschijnlijk' acht hij haar wcl (99). Voor de duidclijkheid moctcn de constitutieve clcmcnten uit M. de Jongc's antwoord nog ecn kccr opgesomd worden. Hct gaat o in dric stappcn. (1) De historische Jezus was ccn profcct, leraar cn exorcist, cn zag zichzclf ook als zodanig. (2) Op grond van dczc zclfbcschouwing kon hij zieh ccn twccdc David of Davidszoon of Zoon van David nocmen, want ook David was profcct, wijzc cn bczwccrdcr. (3) Toenjczus zieh ccnmaal Davidszoon nocmdc kon hij zieh ook 'de gczalfde van de Heer' nocmen, want die bcnamingcn körnen op hctzclfde nccr. Laat ik er nu toc overgaan ecn enkclc tegenwcrping te formulcrcn. Ecn kwctsbarc piek in het betoog van M. de Jonge lijkt mij gelegen in de zojuist als twcedc aangeduidc stap. Dezc hicld in, dat Jczus op grond van zijn zelfbcwustzijn van profcct, leraar en gccstciiuitdrijver zichzclf als Zoon van David is kumien gaan aanduiden. Ik ontkcn nict, dat Jczus als profcct, leraar en exorcist is opgetrcdcn. Maar ik vraag mij af, of het wcl waarschijnlijk is, dat ceii joodse prcdikcr omstrccks het jaar 30 van onzc jaartelling louter in het feit, dat hij als profeet, leraar cn exorcist optrad, aanlciding kan hcbbcn gevondcn om zichzelf als Davidszoon, laat staan als 'de gczalfde van de Heer', te gaan aanduiden. Tocgcgevcn, David heeft in de literatuur van Israel en het jodcndom de trckkcn van ecn profeet, wijzc en gccstcnbczwecrdcr. Maar zou ooit cen prediker zieh om zijn profctische, didaktische cn exorcistischc gavcn ccn twecdc David of Zoon van David zijn gaan nocmen? Is de aanduiding 'Davidszoon' daarvoor toch nict, ondanks alles wat M. dejongc aanvocrt om de bctckcnis van die tcrm te nuanccren, tc zcer de aanduiding van ccn vorst die, mct hocveel gccstelijkc gaven dan ook, in de eerstc plaats toch als wcrkelijk koning zal regeren over Israel? Juist Psalm van Salomo 17 lijkt mij cerdcr tcgcn dan voor de visie van M. de Jongc tc pleiten. Hij citecrt dczc psalm als getuigc voor het bcstaan van het ideaal van ccn Davidszoon die, naar het beeld van de mcssiaansc koning van Jcs. 11:2-5, zal uitbliiikcn door zijn geestclijkc kwalitciten. Nu is het waar, dat de 'Davidszoon' naar wie de dichter van PS. Sal. 17 uitziet, macht oefcnt door zijn woord cn niet door gewcld. Hcm worden wijsheid, rcchtvaardighcid cn vertrouwen op God tocgedacht. Maar dczc Davidszoon zal toch ccrst gcwoon het koningschap ovcr Israel mocten verwcrvcn cn uitocfcncii, ongeveer zoals David politick koning 53

7 ovcr Israel was gcwccst (v. 4c). Hij moct de plaats gaan inncmcn van de gchate, onwettigc koningcn uit hct huis der Hasmonaccn. Hij nioct over de kracht bcschikkcn oni de macht van de wcttclozc leidcrs tc brckcn (v. 22a). Hij moctjcruzalcm reinigen van de hcidcncn (bcdoeld zijn toch wcl de Romcincn) die hct vcrtrappcn cn in hct vcrdcrf störten (v. 22b). De hccrlijkhcid van dczc koning zal crkcnd worden tot vcr buitcn Israel (v. 31). Maar zijn groothcid zal bcrustcn op zijn politiekc functic van koning ovcr hct volk Israel (v. 42). Ondcr zijn juk zullcn hcidcnsc Volkeren dienen (v. 30). En de charismatische gavcn waarovcr hij zal bcschikkcn zijn nict zozccr die van ccn profctischc Davidszoon, maar de loffclijkc attributcn van icmand die primair ccn echte, politiekc koning ovcr Israel is, zij hct vccl mccr dan ccn gcwonc koning. Dit rocpt de volgendc vraag op. Hccftjczus zichzclf Davidszoon kunncn nocmcn in de zin van ccn Icidsman zoals die gctckcnd wordt in PS. Sal. 17, zonder tc impliccrcn dat hij ook minimaal ccn politick koningschap ambiccrdc? Mij lijkt van nict. En had Jczus zulkc ambitics nict, zoals demccsteondcrzockcrs aanncmcn, dan kan mcn m.i. ook bczwaarlijk aannemen, dat hij zieh Davidszoon hccft gcnocmd. En hccft hij zieh nict als Davidszoon aangcduid, dan vcrvalt de grond waarop M. de Jongc aannam, datjezus van zichzclf als 'gczalfdc' hccft gcsprokcn. Ik kom dus tot hct vermocdcn, dat nict Jczus zclf de bctitcling 'de gezalfde' op zijn pcrsoon hccft toegcpast, maar sommigcn van zijn volgelingen. Mijn argumcnt is, dat ik mij siecht kan voorstcllcn, dat de profeet, Icraar cn cxorcist Jczus zieh als Zoon van David hccft gctypccrd: die aanduiding was tc zccr die van ccn vorst in politiekc zin. Voor de duidclijkheid tckcn ik hier nog dit aan. M. de Jongc kan aanncmcn, datjezus zichzclf Davidszoon nocmdc, omdat M. de Jongc hct begrip Davidszoon cncrzijds de brcdc, 'gccstclijkc' invulling gccft van profetische Davidszoon, cn andcrzijds de traditionccl politiekc lading van de tcrm enigszins cscamotccrt. Dit brced gcvuldc cn minder politiekc becld van de Davidszoon kan Jczus dan volgcns M. de Jongc op zichzclf hcbbcn toegcpast. Daartegcnovcr mccn ik, dat in de bctckcnis van de tcrm Davidszoon hct politick-koninklijkc clcmcnt zo onvcrvrccmdbaar cn dominant is, dat hct onaanncmclijk is datjezus zichzclf mct die tcrm hceft aangcduid, hocvccl andere clcmcntcn mcn in de bctckcnis van de tcrm ook mag ontdekkcn. In dit slotstadium van mijn redcncring is de vraag op zijn plaats, of enigc steun voor mijn standpunt nict gcvondcn kan worden in hct feit, dat, zoals bckend, de bron Q de aanduiding 'Christus' voor Jczus gchccl nict gcbruikt. Dit kan immers zijn oorzaak daarin hcbbcn, dat slcchts ccn dccl van Jczus' aanhang de aanduiding 'gczalfdc' voor hcm hccft gcbruikt. Had Jezus zelf zieh als de gczalfdc van de Heer bckend gcmaakt, 54

8 dan zou die aanduiding waarschijnlijk in gccn van de vrocgc strömen van de traditic hcbbcn ontbrokcn. N u zal M. dcjongc mij waarschijnlijk dric vragcn voorhoudcn, die ik zal nocmen cn gcmakshalvc tclkcns direct zal bcantwoordcn. 1. Legt nict ook Marcus hct verband tusscn cncrzijds Jczus' functies van profect, gcnczcr cn cxorcist, cn anderzijds de aanduiding van Jczus als Davidszoon cn Christus? En als Marcus dit doct, waarom zou dan Jezus dit verband niet al voor zichzclf gclcgd kunncn hcbbcn? Hicrop zou ik als volgt antwoordcn: De bctitcling van Jezus als Davidszoon door Bartimacüs in MC. 10:46 cn 48 moct mij n s inzicns bcgrcpcn worden op hct literairc nivcau van Marcus, cn wcl in rclatic mct de direct volgcndc pcricoop, die van de intocht in Jcruzalcm. Bij de intocht rocpcn Jezus' bcgclcidcrs: 'Gczcgcnd hct körnende rijk van... David' (11:10). Bartimacüs' rocp lijkt vooral ccn voorbcrciding op de rocp op Palmzondag. Blijft tc vcrantwoordcn die rocp bij de intocht. Bij de intocht wordt Jczus wcliswaar niet woordelijk als Davidszoon gehuldigd, maar als degccn met wie hct koninkrijk van David komt. Dat komt praktisch op hetzclfdc neer. De presentatic van Jczus als Davidisch koning bij de intocht nu zou ik als volgt verklären: hct vcrhaal van de intocht beschrcef vermocdclijk al voordat Marcus het opnam (vgl. Joh. 12:12-19), ccn koninklijkc intocht van Jezus in Jeruzalcm. Wat Marcus nog implicict houdt, makcn Mattheüs (21:5) cn Johannes (12:13, 15) cxpliciet: Jczus gaat Jeruzalcm binnen als koning van Israel ovcrccnkomstig Zach. 9:9. Mattheüs zcgt zelfs: '... opdat hct woord van de profect vcrvuld wcrd' (21:4). Hct ontstaan van het vcrhaal is mijns inzicns voldocndc tc verklären uit de wcns van sommigc volgelingen van Jczus om aan de door hcn als Messias/Christus bcschouwdc Jezus de legitimatic van zijn koninklijke titel Messias/Christus tc verlcneii. Die legitimatie bicdt hct verhaal van de intocht doordat het Jczus' optredcn voorstclt als vervulliiig van Zach. 9:9. In de hier gcgevcn vcrklaring behocft noch Marcus, noch Jezus een specifiekc rclatie tc hcbbcn gczicn tusscn hct profctisch-exorcistisch optreden van Jczus cn zijn bctiteling als toekomstigc Davidischc koning. Hct is voldocnde om aan tc ncmcn, dat in Jczus' dagcn sommigen van zijn volgelingen in hcm (tcgen zijn bedoeling in) cen potcnticlc politiekc leider en bevrijdcr van Israel hebbcn gezicn. Zij sprakcn daarom van hcm als Davidszoon cn Messias/Christus. Die aan Jczus toegekcnde functies Icgitimeerdcn zij na zckcrc tijd mct het vcrhaal van zijn koninklijkc intocht in Jcruzalcm. En op zijn bcurt kon Marcus dat vcrhaal, mogclijk mct andere, crop volgcndc stof, mocilijk crgcns anders kwijt dan op hct punt waarop ook in zijn vcrtclling Jczus tc Jcruzalcm arrivccrde. De nct gcbodcn reconstructie van de gang van zakcn maakt hct onzc- 55

9 kcr, of Marcus indcrdaad verband zag tusscn cnerzijds Jczus als profcct, gcnczcr cn cxorcist, cn andcrzijds zijn bctiteling als Davidszoon. En als onzckcr is, of Marcus dit verband zag, is het a fortiori onzekcr, of Jczus zieh op grond van ccn profctisch zclfbcwustzijn als 'Davidszoon' hccft kunncn aanduidcn. 2. De twecdc vraag die M. dejongc zal stellen, zal, vcrwacht ik, dezc zijn: misschicn is hct mocilijk aan tc nemcn, dat Jezus zieh allem op grond van zijn zclfbcschouwing als profcct, leraar cn exorcist als Davidszoon cn 'gczalfdc van de Heer' is gaan bcschouwcn. Maar kan de impuls daartoc nict gelegen zijn gcwccst in ccn rccds bij hem aanwczig bcscf de Mcnscnzoon tc zijn? Mijn antwoord hierop zou zijn, dat daarmcc hct problccm verplaatst vvordt naar ccn ander tcrrein, namclijk dat van de vraag: hccft Jezus van zichzclf als de Mcnscnzoon gcsprokcn? Dezc vraag vcrgt een eigen gczcttc bchandeling. Ik ga er daarom in hct volgendc gcdecltc van dezc bijdragc spcciaal op in, maar vermeid nu reeds, dat mijn antwoord ontkcnncnd zal zijn. Dat brcngt mct zieh, dat in mijn opvatting ccn zclfbcschouwing als Mcnscnzoon voor Jczus geen rol kan hebben gespccld, ook nict als impuls om zieh als Davidszoon tc gaan bcschouwcn. 3. In de dcrdc plaats zal M. de Jongc vragcn, of hct ontbrckcn van de bcnaming Christus voor Jczus in Q indcrdaad wcl wijst op hct gcbruik van die titcl bij nict mccr dan ccn dccl van Jezus' aanhang. Immcrs, is Q wcl ccn theologisch afgcrond, complcct werk gcwccst? Had hct ccn hcrkcnbarc functic cn plaats in hct Icven van ecn vrocgc christclijkc gcmcente? Is hct wcl mccr dan ccn torso gcwccst? Op dezc vragcn kan ik hier niet vcrdcr ingaan. Ik signalccr slcchts, dat Q door vcci ondcrzockcrs indcrdaad is bcschouwd als op zichzclf theologisch complcct cn functionccl in de context van de gcmcente waarin cn waarvoor hct ontstond. Maar ik zou ook willen antwoordcn met ccn wcdcrvraag. Zou mcn de gczamcnlijkc bewaard gcblcvcn bricvcn van Paulus in theologisch opzicht onvolledig willen nocrncn en willen bctwijfclcn, of zc gczamcnlijk of individucel in bcpaalde contextcn van de vroegc kcrk echt functionccl waren om de reden dat hierin Jczus nooit als de Mcnscnzoon wordt aangcduid? Nee; kcnnclijk kwamcn bcpaalde aanduidingen van Jezus in sommigc strömen van de traditic voor cn in andere nict. En dat kan vcroorzaakt zijn doordat die aanduidingen van mcct aan in sommige kringcn van Jczus' volgclingcn wcl, in andere kringcn nict gebruikt werden. Ook hct ontbrckcn van de aanduiding Christus voor Jczus in Q kan hct gcvolg daarvan zijn, dat slcchts ccn dccl van Jezus' aanhang hcm als Christus, dat wil zeggcn: als tockomstigc ideale koning van Israel, hecft beschouwd cn aangcduid, cn nict rccds Jczus zclf. 56

10 III. Heeftjezus van zichzeljgesproken ah 'demensenzoon'? Dczc vraag behoort tot de ingcwikkcldste cn mccst besprokcn puzzcls van de nieuwtcstanicntischc wctcnschap: die van de oorsprong van de bctitcling van Jczus als 'de Mensenzoon'. De vraag kan hier natuurlijk slcchts in het kort cn schctsmatig worden bchandcld. Met M. de Jongc bcn ik van mcning, dat mcn terugrcdcnereiid uit Marcus cn Q mag aanncmen, dat de historische Jczus over 'de Mensenzoon' gcsprokcn hccft. En dat nict allccn in de algcinenc bctckcnis van 'de mcns' of'iemand', zoals hct Aramccs toelaat. Jczus hccft mct de tcrm ook, of tcnminstc, gcdocld op ccn cschatologischc pcrsoon met ccn voornamc rol bij hct tockomstig oordccl. Ik mccn echter dat ik mct M. de Jongc van mcning vcrschil ovcr de gronden waarop kan worden aangcnomcn, dat Jezus ovcr 'de Mensenzoon' gcsproken hccft. M. dcjongc noemt als gronden, tcn ccrstc, dat de tcrm Mensenzoon in hct Gricks hoogst ongcbruikclijk is cn uit hct Semitisch idiooni afkomstig moct zijn; tcn twccdc, dat vrocgc christcncn de tcrm nict gcbruikten in hun eigen verkondiging, bchalvc wannccr zij Jczus' woordcn aanhaaldcn (74). Vroeg-christclijkc verkondigcrs zullcn de titcl 'Mensenzoon' dus nict hcbbcii ingcvocrd. Bijgcvolg moct hij tc danken zijn aan Jczus zclf. De twccdc vermelde reden lijkt mij minder stcrk. Wannccr vrocgc christcncn woordcn van Jezus vormden of omvormdcn op zo'n wijze dat daarin de tcrm 'de Mensenzoon' vcrschecn, zoals althaiis op zckcrc schaal inderdaad gcbeurd is, dan gebruiktcn zc die tcrm eo ipso ook in hun eigen verkondiging, zclfs als zc de term allccn ccn plaats gaven in dircctc rede van Jczus. En dan zou de term wcl degclijk gc'introducccrd kunnen zijn door christenen, dat wil zeggcn: door anderen dan Jezus. De ccrstc door M. dcjongc vermelde grond, hct taalkundig argumcnt, acht ook ik gcldig. Maar daarmcc is de term 'Mensenzoon' nog slechts gctraccccrd tot in het Aramccs, nict tot in Jczus' mond. Maar ik zou ook nog ccn andere grond willen latcn gclden, die M. de Jongc licver niet honorcert. Het gaat om hct volgcndc: van 'de Mensenzoon' als een tockomstige cschatologische Rechter cn Rcdder wordt behalve door Marcus en Q ook gcsprokcn door l Hcnoch en IV Ezra 13, door IV Ezra 13 althans in ccn vroegcrc tckstvorm, voorafgaand aan de bewaard geblcvcn Latijnsc vcrtaling. Natuurlijk kcnt cn nocmt M. dcjoiige de passagcs in l Hcnoch cn IV Ezra waarin de Mcnscnzoon/Mcns voorkomt. Toch schijnt hij Marcus en Q liever tc bcschouwen onafhankclijk van l Hcnoch en IV Ezra. Handclcnd ovcr de onbcgrijpclijkhcid van de woordgrocp 'Zoon des mcnsen' voor Grieksc hoorders sprcckt M. de Jongc van 'de volstrcktc afwczighcid van het gebruik van de tcrm in het 57

11 contcmporainc jodcndom' (75). Nu is hct waar, dat IV Ezra cn wcllicht ook l Hcnoch pas op hct cindc van de ccrstc ecuw vaii onzc jaartclling ontstaan zijn, maar zc sprckcn ovcr de Mcnsenzoon op een rnanicr die zovccl gcmccn hceft mct de manicr waarop Marcus dit in 13:26 cn 14:62 doct, dat het christclijk gcbruik van de tcrm cn dat in l Hcnoch cn IV Ezra 13 mijns inzicns tcrug moct gaan op ecn gemeenschappclijkc, prac-christclijkc, joodsc traditic. Hct gcmccnschappelijke is gelegen, nict allccn in de cxplicictc rcminisccnties aan Dan. 7:13-14, maar ook in de opvatting van de Menscnzoon als ccn individu, nict als collcctivum (waarover dadclijk meer). In die gcmccnschappelijke oudere, joodsc traditic dan moct in aansluiting bij Dan. 7:13-14 sprakc zijn gewccst van de Mcnsenzoon als cen hemclsc adjudant van God die bij hct tockomstig aanbrckcn van hct cschaton optrccdt om goddelozen te straffen en rcchtvaardigcn tc redden. Mcn moct dus, mcen ik, vcrondcrstcllcn, dat er ccn prac-christclijkc, joodsc, in hct Aramccs vcrwoordc traditic is gcwcest, waarin van 'de Mcnsenzoon' is gcsprokcn als van ecn individuccl, cschatologisch, hemcls interveniert die bij het laatstc oordcel optrccdt, rcchtsprcekt, en daarna rcgccrt. Ik zcg 'individuccl', want hierin vcrschilt dczc voorstclling van de Mcnsenzoon in de gcmccnschappclijkc traditic achter Marcus/Q, l Hcnoch cn IV Ezra, van die in Dan. 7:13-14, waarvan ze nicttcmin is afge- Icid. In hct visiocn van Dan. 7:13-14 is met hct Aramcsc kebar enaasj nicts anders bcdocld dan 'icmand als ccn nicns'. Maar dczc mcns uit hct visioen blijkt in de uitleg in Dan. 7:22 hct symbool tc zijn voor de 'heiligen van de Allcrhoogste' die in de tockomst gcrchabilitccrd cn gercd zullcn worden cn zullcn hecrsen. De 'ieniand als ccn mcns' van Dan. 7:13 is dus ccn collcctivum. Daarentcgen is de Mcnsenzoon in Marcus/Q, l Henoch cn IV Ezra ccn individu. Resumcrcnd stcl ik, dat in hct sprckcn ovcr 'de Mcnsenzoon' zckcr dric stadia onderscheiden kunnen worden. Hct ccrstc is dat van Dan. 7, waar de tcrm symbool is voor hct collcctivum van de rcchtvaardigcn van Israel die bij hct körnend oordcel gcvindicccrd cn mct koninklijkc hcerschappij bcgiftigd zullcn worden. Hct tweede Stadium is de gcmccnschappclijkc traditic waarop enerzijds hct vrocg-christclijk gebruik van 'de Mcnsenzoon' in Marcus cn Q, cn andcrzijds de voorstclling van de Mcnsenzoon/Mcns in l Hcnoch rcsp. IV Ezra tcruggaat. In dit Stadium, nog altijd prac-christclijk, is de Mcnsenzoon al ccn individu, icmand die bij hct körnend oordcel richtend cn rcddcnd zal optrcdcn. Hct derde Stadium is dat waarin die cschatologischc individuclc Rechter en Redder gci'dcntificccrd wordt mct de persoon van Jczus. Uit dczc identificatic vlocit dan wccr voort, dat de titcl Menscnzoon, aanvankclijk, zoals gezcgd, vcr- 58

12 bondcn mct ccn tockonistigc pcrsoon en mct Jczus als tockonistig cschatologisch intcrvcnicnt, zieh mcttcrtijd gclcidclijk rctrogrcssicf uitbrcidt ovcr de Icvcnsbcschrijving van de aardscjczus. De titel wordt vcrbondcn mct de Jczus die gclcdcn hccft, gcstorvcn is cn opgcstaan is, mct de Jczus die mct gczag prcdiktc, cn mct de Jczus die tcgcnstand cn afwijzing ondcrvond. Hct zij duidelijk, dat de hier in hct kort gcschctste traditic-gcschicdcnis crvan uitgaat, dat de voorstclling van de Mcnscnzoon in l Hcnoch cn IV Ezra dircct vcrwant is mct die bij de oudstc christclijkc gctuigcn voor de titcl in kwcstic: Marcus cn Q. Op dit punt is er, lijkt mij, ccn vcrschil in taxatic tusscn M. dejonge cn mij. Die vcrwantschap bestaat nict daarin, dat de christclijkc getuigen cncrzijds, cn l Hcnoch plus IV Ezra andcrzijds apart op Dan. 7 tcruggrijpen. Dan zou mcn mocten aanncmcn, dat beide grocpcn onaßiatikelijk van elkaar de collecticvc Mcnscnzoon van Dan. 7 als individu hcbbcn opgcvat. Maar dat is onwaarschijnlijk. Hct gemccnschappelijkc in beide grocpcn moct m.i. uit ccn gcmccnschappclijkc oudcrc traditic worden vcrklaard, cn wcl uit hct bovcn als twccdc aangcduidc, prac-christclijkc, traditicstadium. Hct lijkt mij traditic-historisch nu aanncmelijk gcmaakt, dat in de twcc ccuwcn tusscn 165 v.c. cn 35 n.c., van liet bock Daniel tot Jczus' dood, in joodsc, apokalyptisch denkende kring de voorstclling hccft bcstaan van de toekomstigc, bij hct oordecl optrcdcndc, als individu bcschouwdc Mcnscnzoon. Hct is daarom nict onmogclijk, dat ook Jczus zclf zo ovcr de körnende Mcnscnzoon hccft gcsprokcn. Maar dat wil voorlopig nict mccr zcggcn dan dat hij ovcr de Mcnscnzoon zal hcbbcn gcsprokcn als ovcr icmand anders dan zichzclf, Jemand die zou optrcdcn in de tockomst, ongevccr zoals in Lc. 12:8-9; 12:40; MC. 8:38 (al zullcn de cvangclistcn hier bcdoclcn, dat Jczus en de Mcnscnzoon ccn cn dczelfdc zijn). Voorts kunnen we vaststcllen, dat althans ccn aantal van Jczus' volgclingcn zovcr zijn gcgaan hcm mct de cschatologischc Mcnscnzoon tc idcntificcren. Nu is hct nict waarschijnlijk, dat volgclingcn van Jczus hcbbcn gcmecnd, dat rccds in de aardsc Jezus wicns optrcdcn zij mecmaaktcn, de Menscnzoon gekomcn was. Daarvoor zal dat aardsc optrcdcn toch tc weinig gclckcn hcbbcn op dat van icmand die de koniiiklijke hccrschappij van God uitocfcnt (Dan. 7), als hcmcls rechter definiticf zondarcn vcroordcclt (l Hcnoch 69), hcidcncn vcrdclgt cn de 'rest' van Israel redt (IV Ezra 13). Wel echter kunnen volgclingcn van Jezus rceds tijdcns zijn aardse optrcden gedacht cn uitgcsprokcn hebben, dat, wannccr binncnkort de Mcnscnzoon zou vcrschijncn, die zou blijkcn hun Icidsman Jczus tc zijn. Contiiiu'itcit cn idcntitcit tusscn aardse personcn cn de toekomstigc Mcn- 59

13 scnzoon is er immcrs ook in Dan. 7 cn 1 Hcnoch 71: volgcns Dan. 7 trcdcn de heiligen Gods, volgcns 1 Hcnoch 71 trccdt Hcnoch op als Mcnscnzoon (al is 'Menscnzoon' in Dan. 7 zelf nog gccn titcl). In dczclfdc tränt kunncn volgclingcn van Jczus ook continu'itcit tusscn Jczus cn de körnende Menscnzoon aangcnomcn hcbbcn. Hicrtoc zullcn zij ccrdcr i'cwjczus' dood gckomcn zijn dan na dat smadelijkc cn tcleurstcllendc levcnseinde. De grotc vraag is nu: hccft ook Jczus zclf al uitgcsprokcn, dat hij zichzclf bcschouwde als de tockomstigc Mcnscnzoon? Dczc lästige vraag wordt vcrschillend bcantwoord. Zckcrhcid is op dit punt natuurlijk nict tc bcrcikcn. M. dejongc antwoordt positicf. Zowcl in zijn Christology in Context (207) als in zijn Jezus als Messias (74) nocnit hij hct waarschijnlijk, dat Jczus de tcrm Mcnscnzoon voor zichzclf gcbruikt hccft. Zijn argumcntcn zijn, (1) dat de bcschikbarc bronncn alle de tcrm uitsluitcnd door Jczus zclf, dus in de dircctc rede, latcn gebruikcn, en (2) dat de tcrm ongeschikt was om er voor nict-joodsc tochoordcrs de autoritcit van Jezus mcc tc vcrhcldcrcn. Maar zijn dcze grondcn stcrk gcnocg om hct onwaarschijnlijk tc makcn, dat de idcntificatic van Jczus mct de Mcnscnzoon pas door bcwondcraars van h cm tot stand is gebracht? Dat de tcrm Mcnscnzoon in de cvangclicn allccn in de directc rede van Jczus voorkomt, kan mcdc aan Verteilers cn rcdactorcn tc danken zijn cn bchocft, logisch bcschouwd, nict vcroorzaakt tc zijn doorjczus' gcbruik van de tcrm 'Mcnscnzoon' als zclfaanduiding. Andere Verklarungen zijn mogclijk. En de tcrm mag ongeschikt gcwccst zijn om er voor nict-joodsc toehoorders de autoritcit van Jczus mcc tc vcrhcldcrcn, daar Staat tcgcnover, dat evangclistcn de tcrm 'Mcnsenzoon' hcrhaaldclijk invocrcn waar hun bron 'ik' of'mij' hccft (bijvoorbceld in Matthcüs 16:13, vcrgclijk Marcus 8:27). De tcrm was als aanduiding voor Jczus wcl dcgclijk producticf. De rcdcncn waarom ik tot ccn ncgaticf antwoord neig, zijn er vier, van vcrschillcnde aard. (1) In de prcdiking van Jczus lijkt mij de aandacht voor het ophandcn zijn cn aanbrckcn van Gods Koninkrijk cn voor de daaruit voortvlocicndc radicale eis tot gchoorzaamhcid aan Gods wil zo stcrk, dat daarbij vcrgclckcn de idcntitcit van de pcrsoon van de Mcnsenzoon voor Jczus van wcinig of gccn betekenis zal zijn gcwccst. Voor de prediking van hct Koninkrijk was de idcntitcit van de Mcnscnzoon irrelevant cn de idcntificatic van de Mcnscnzoon mct Jczus dus ovcrbodig. Dczc idcntificatic zou de aandacht maar hebben afgclcid van dat waarom hct Jczus wcrkclijk ging, de onmiddcllijkc nabijhcid cn hct aanbrckcn van hct Koninkrijk cn de daardoor gcboden bckcring van mcnscn. (2) Indien mcn aannecmt, dat rccds Jezus zieh mct de Mcnsenzoon 60

14 gc'idcntificccrd hccft, waarom is daarvan dan gccn spoor bcwaard in de bricvcn van Paulus? Kan de volkomcn afwczighcid van de tcrni Menscnzoon bij Paulus niet, ondcr mcer, als oorzaak hcbbcn, dat de idcntificatic van Jczus cn de Mensenzoon slcchts ondcr ccn dcel van Jezus' volgclingen bckcnd was, cn waarschijnlijk dus nict van Jczus zclf afkomstig is? (3) Er is ook ccn argumcnt van niccr theoretische aard. Tcrugrcdcncrcnd uit Marcus cn Q mag mcn vcrondcrstcllcn, dat volgclingen van Jczus in hcm de körnende Mensenzoon hcbbcn gczicn. Hoc zij hicrtoc kondcn körnen, is historisch gocd voorstclbaar. Volgclingen van Jczus kunncn van zijn optrcdcn zo ondcr de indruk zij n gcraakt, dat zc op de gedachten kwamen, dat Jczus binncnkort ook als Mensenzoon zou optrcdcn. Op dezc wijzc kan hct ontstaan van de idcntificatic van Jczus mct de Mensenzoon bcvrcdigcnd worden vcrklaard: er is voor hct opkomen van die idcntificatic ccn gocd voorstclbarc Site im Leben. Op dczc hypothcsc echter cen twccdc hypothcsc tc bouwcn, namclijk datjczus ook zelf al ovcr zichzclf als Mensenzoon zal hcbben gcsprokcn, is principiecl onwcnsclijk. De vcrklaring die rust op het minstc aantal vcrondcrstcllingcn is immcrs de beste. Anders gczcgd: de vraag is nict: kan Jczus van zichzclf als de Mensenzoon hcbbcn gcsproken?, niaar: is het nodig aan tc ncnien, dat Jczus van zichzclf als Mensenzoon gcsprokcn hccft? Het antwoord luidt mijns inzicns ontkcnncnd. (4) Tcnslottc cen rccds traditionccl argumcnt, voor hctzclfde docl gcbruikt door Bultmann. Juist in de synoptische sprcukcn waarin Jczus ovcr de Mensenzoon cn de parousic spreckt (bijvoorbccld MC. 8:38; Lc. 12:8-9 par. Mt. 10:23, 19:28) idcntificccrtjczus zieh nict mct de Mensenzoon, al zullcn de cvangclistcn in de contcxt van hun cvangclicn cn op hun rcdactionclc niveau die idcntificatic wel bcogen. Maar in tcgcnstelling tot wat er gcbcurt in de sprcukcn ovcr hct handclcn van de Mensenzoon op aardc cn in die ovcr zijn lijdcn, waarin de idcntificatic van Jczus cn de Mensenzoon ovcrduidclijk is, spreckt Jezus in de ccrstgcnocmdc grocp sprcuken ovcr de Mensenzoon als ovcr iemand anders. Nu zullcn christclijkc tradcntcn cn rcdactorcn gcncigd gcwccst zijn die idcntificatic ook in de sprcuken ovcr de parousic duidclijkcr tot uitdrukking tc brengcn. Dat de sprcukcn in kwcstie tcgcn die neiging bestand zijn gcblcvcn, zou crop kunncn wijzcn, dat er ook van oudsher in dczc grocp woordcn van Jczus voor de idcntificatic van hcm mct de Mensenzoon gccn aanwijzing is gcwcest. Mijn conclusic is, dat de historische Jczus zichzclf waarschijnlijk niet de Mensenzoon hccft genocmd. Dit rcsultaat hecft conscqucntics. Mcn zal mijns inzicns cvcnmin kunncn aanncmen, dat voor Jczus hct bcscf, de körnende Mensenzoon tc zijn, ccn impuls kan zijn gcwccst om zichzclf, bchalvc als Icraar, cxorcist 61

15 cn dcfmiticvc profect gczonden door God, ook als Davidszoon cn 'de gczalfdc van de Heer/Messias' te gaaii beschouwen. Ik acht hct cven onwaarschijnlijk, dat Jczus zichzclf als de gczalfdc van de Heer (de Messias, de Christus) hccft aangcduid als dat hij zieh als de Mcnscnzoon hccft aangcduid. Aan hct cind van dit hoofdstuk heb ik ovcrigcns wcl de bchocftc op tc merken, dat als hct in dczc bijdragc gaat ovcr de visic van Jczus op zichzclf cn op zijn taak, ik uitsluitcnd bcdoel tc sprckcn ovcr de visie die Jczus ook cxplicict kcnbaar gcmaakt hccft. Welke gedachten hij in stiltc ovcr zichzclf gchad hccft, welke rocping of vcrantwoordelijkhcid, misschicn ook welke ambitie hij gcvocld, maar nict uitgcsprokcn hecft (cn wie sprcckt zieh ovcr zijn drijfvcrcn vollcdig uit?), kan gccn voorwcrp zijn van historische Studie. IV Jczus' visie op zichzeljen op ziju taak De weg is nu cnigszins vrij om de vraag, hoc de historischcjczus zichzclf cn zijn taak hccft bcsehouwd, tc bcantwoorden. Er kan gccn twijfcl aan zijn, dat Jczus primair zijn taak hccft gczicn in de aanzcgging van hct ophandcn zijn van Gods hccrschappij cn, in onmiddcllijk verband hicrmcc, in hct oprocpcn van zijn hoordcrs tot bckcring van vcrkccrd gcdrag, tot vcrandering van Icvcn cn tot compromislozc gchoorzaamhcid aan Gods wil. Jczus zal zieh dus als ccn profect hcbbcn gczicn, minder of mccr in de tränt van vrocgcrc profctcn van Israel die tot bocte cn bckcring haddcn opgcrocpcn cn ongchoorzamcn Gods oordecl haddcn aangczcgd. Zckcr bcschouwdc Jczus zijn profctisch werk als hcm van Godswcge opgclcgd. De hcerschappij van God achttc Jczus echter zo imminent, dat hij zijn eigen profctischc prediking, begclcid door zijn cxorcismcn cn gcnczingcn, als aanloop tot, als ccrstc bcgin van de aanbrckendc hccrschappij van God hccft bcsehouwd cn aangcduid. Lc. 11:20 par. Mt. 12:28 cn Lk. 16:16 par. Mt. 11:12 bcwaren, cvcnals andere plaatscn, tcrccht de hcrinncring, dat Jczus in zijn eigen optrcdcn hct bcgin van het Koninkrijk Gods hccft gczicn. Indien Jczus zieh, zoals mcn mag aanncmcn, nict als ecn willckcurigc profect hccft gczicn, dan nict omdat hij zieh als 'de gczalfdc van de Heer' of als 'de Mcnscnzoon' hccft bcsehouwd, maar ccnvoudig omdat hij Gods Koninkrijk zo nabij achttc, dat er gccn tijd mccr ovcrblccf voor andere profcten. De tijd was Vol'. Alleen omdat de tijd Op' was, hecft Jczus zieh als Gods dcfiniticvc bodc bcsehouwd. Jczus hccft, tocn hij met afwijzing cn tcgcnkanting gcconfrontccrd wcrd cn tcnslottc mct zijn gcwclddacligc dood mocst rckcning houdcn, 62

16 vcrtrouwd dat hij door God na zijn dood gerehabilitccrd zou worden: hij hccft gcrckcnd nict zijn spocdigc vcrhogiiig in de hemcl. Die vcrhoging of opstanding hecft Jezus zieh voorgcstcld als de vindicatic van cen individuclc lijdcndc rcchtvaardigc, nict als decl van de cschatologische opstanding. Jczus hecft, mccn ik, zclf nog nict gedacht, dat hij ccn voornanic rol zou gaan spclcn, bijvoorbccld als de Menscnzoon, bij hct aanstaandc acutc doorbrckcn van Gods hecrschappij. Aangczicn zijn aspiratics nict in de richtin g van hct koningschap ovcr Israel gingen, hccft hij zichzclf ook nog nict 'de gczalfdc van de Heer' (Messias, Christus) gcnocmd. Ondcr de indruk van hct gczag cn hct charisma waarmcc hij optrad, hcbbcn volgclingcn in hcm ccn tockonistigc koning van Israel gczicn cn hcni Davidszoon cn Christus gcnocmd. Anderen zagen in hcm 'de Menscnzoon' die volgcns joodsc apokalyptische traditics als Rechter cn Rcddcr zou optrcdcn bij de aanvang van hct cschaton. In ondcrschcidcn dclcn van de latcrc traditie zijn die aanduidingen voor Jczus doorgedrongcn, maar na Jczus' dood verloren zc spocdig hun oorspronkclijkc bctckcnis. Hct werden namcn voor Jczus of, wannecr zc nog functionccl werden gcbruikt, kregcn zc ccn gcvvijzigdc bctckcnis. Tcnslottc ccn cnkcl woord dat de grcns van de geschicdschrijving ovcrschrijdt. Voor gcloof, kcrk cn thcologic is de hier gcgcvcn historische rcconstructic nict slcchts ongcvaarlijk, maar zelfs hcilzaam, hcilzanicr dan die waarin de titcls Messias/Christus en Menscnzoon door Jczus op zichzclf zouden zijn tocgcpast. Ongcvaarlijk is zc, omdat hct nict uitmaakt, of de vraag om ccn positicvc rcactic op Jczus' boodschap afkomstig is van de historische Jczus zclf dan wcl van zijn volgclingcn. De gocdc reactic kan in beide gcvallcn nict dan in vcrtrouwcn cn zclfovcrgavc gegcvcn worden. De 'sprong' is in beide gcvallcn dczclfdc. Hcilzaam is zc om de volgcndc reden: het ligt mccr voor de hand Jczus' bijzondcrc bctckcnis tc erkennen op grond van hct oordccl cn getuigcnis van nicnscn die hcm hcbbcn mccgcmaakt dan op grond van claims van Jczus ovcr zichzclf. Ook als tijdgcnotcn van Jezus hcm mct aanduidingen als 'de gczalfdc' cn 'Menscnzoon' onvolkomen hcbbcn gctypccrd, hct is vcclzcggcnd, dat Jczus dczc rcactics heeft kunnen losmakcn. Hct maakt Jczus gcloofwaardigcr indicn anderen op grond van eigen waarncming cn crvaring hcbbcn crkcnd dat hij die kwalificaties waardig was, dan indicn hij zichzclf zo bctitcld hecft. Laat ik bcsluitcn mct ccn vraag, die cen suggcstic inhoudt. Zouden thcologic cn kcrk bij hct verwoorden van de betckcnis van Jczus voor huidigc hoordcrs nict bctcr van hct gcbruik van zulkc onduidclijkc, mis- 63

17 leidende functicaanduidingcn als 'Christus', 'Messias' cn 'Mcnscnzoon' kunncn afzicn? Jczus' boodschap en de boodschap over Jczus kunncn gocd doorgcgeven worden ook zondcr die dubbclzinnigc, verhüllende tcrnicn. Hijzclf had zc om zijn eigen rol tc beschrijvcn nict nodig. Dit is althans wat ik hier heb bctoogd. 64