DE JONGERE BESTAAT NIET

Transcriptie

1 LITERATUURONDERZOEK Marije Cornelissen DE JONGERE BESTAAT NIET Negatieve gevolgen van beeldvorming over jongeren November 2000

2 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Samenvatting 4 1. Inleiding 8 2. Begripsbepaling Jongeren Het proces van beeldvorming Leeftijdsgrenzen Leeftijdsdiscriminatie Achtergronden van leeftijdsonderscheid in verband met beeldvorming over jongeren Bescherming Jong geleerd is oud gedaan Aannames over levensloop Afwijking van de normgroep Generatiedenken De jeugd van tegenwoordig Voorbeelden van beeldvorming over jongeren Arbeid Minimumjeugdloon Werkstress Arbeid: valkuilen Arbeid: aanbevelingen Inspraak Inspraak bij de rijksoverheid Inspraak bij gemeenten Inspraak: valkuilen Inspraak: aanbevelingen Media Onderzoek jongeren in de media Vrij-veilig campagne Verkeersveiligheid Media: valkuilen Media: aanbevelingen Conclusie en aanbevelingen Nawoord 83 Literatuurlijst 85 Bijlage 1 Verslag expertmeeting 28 april Bijlage 2 Ljst van jongeren- en andere relevante organisaties 95 Noten 105 2

3 Voorwoord In veel wetten, voorschriften en statuten zijn leeftijdsgrenzen opgenomen. Het staat bijvoorbeeld vast op welke leeftijd je naar de basisschool moet, hoe oud je moet zijn om te mogen werken en wanneer je daarmee moet ophouden. Leeftijdsgrenzen zitten in talloze regels die het fundament vormen van onze samenleving. Naast deze vastgelegde leeftijdsgrenzen zijn er ook ongeschreven grenzen die net zo strikt kunnen zijn. Verder bestaan er veel (voor)oordelen rond leeftijd in de maatschappij die maatschappelijke uitsluiting en discriminatie van bepaalde leeftijdsgroepen tot gevolg kunnen hebben. Het Landelijk Bureau Leeftijdsdiscriminatie is gericht op de bestrijding van ongerechtvaardigde behandeling op grond van leeftijd in Nederland. Voor een effectieve aanpak van leeftijdsdiscriminatie is het belangrijk om niet alleen naar de directe en openlijke leeftijdscriteria te kijken, maar ook naar indirect onderscheid tussen leeftijdscategorieën op basis van stereotypen. Daarom heeft het Landelijk Bureau Leeftijdsdiscriminatie een project beeldvorming en leeftijd in het leven geroepen dat nu in haar derde jaar is. In het eerste, oriënterende jaar van het project lag het accent op het definiëren en zichtbaar maken van het proces van beeldvorming rond leeftijd. Sindsdien is er gewerkt aan het beïnvloeden van beeldvorming rond leeftijd op specifieke terreinen. Zo is er een bijeenkomst voor overheidsvoorlichters georganiseerd en een mediatoets uitgebracht. Bij leeftijdsdiscriminatie denken mensen vaak aan discriminatie van ouderen. Discriminatie komt echter voor bij praktisch alle leeftijdsgroepen. Leeftijd is een heel relatief begrip; je kunt tegelijk te oud zijn voor sommige zaken en te jong voor andere. Niet alleen ouderen maar ook jongeren worden getroffen door leeftijdsdiscriminatie en stereotypering. Je hoeft maar een krant open te slaan of de bezorgdheid over de jeugd van tegenwoordig schreeuwt je tegemoet. Jongeren zouden zeer materialistisch zijn of op zijn minst een gebrek aan idealen hebben. Ook zouden ze geen respect voor volwassenen tonen en voor overlast zorgen; de jeugdcriminaliteit neemt schijnbaar hand over hand toe en de alcoholconsumptie van jongeren rijst de pan uit. Over deze negatieve beeldvorming over jongeren is nog niet veel bekend. Daarom heeft het Landelijk Bureau Leeftijdsdiscriminatie dit onderzoek uitgevoerd. Door aandacht te besteden aan de stereotypen over jongeren in de samenleving en de negatieve gevolgen daarvan voor de maatschappelijke positie van jongeren hoopt het LBL bewustwording te stimuleren. Als mensen zich bewust worden van de vooroordelen die zij hebben kan er ruimte gecreëerd worden voor een genuanceerd beeld waarin ieder individu op waarde geschat wordt. 3

4 Samenvatting Zowel ouderen als jongeren kunnen negatieve gevolgen ondervinden van stereotiepe beeldvorming over hen in de samenleving. Het Landelijk Bureau Leeftijdsdiscriminatie bestrijdt deze stereotiepe beeldvorming in het driejarige project beeldvorming en leeftijd. In de eerste jaren van dit project is met name de stereotiepe beeldvorming over ouderen behandeld. Met dit onderzoek wordt in het laatste jaar van het project ook aandacht besteed aan beeldvorming over jongeren van 15 tot 25 jaar. Het proces van beeldvorming Beeldvorming is een proces waarbij men zich een beeld of opvatting vormt over personen en gebeurtenissen. Dit proces is hard nodig om te functioneren. Zonder beeldvorming kunnen wij de overstelpende hoeveelheid informatie die dagelijks op ons afkomt niet verwerken en is communicatie onmogelijk. Het opnemen van beelden en het vormen van verwachtingen naar aanleiding daarvan is een veelal automatisch proces. Aan het proces van beeldvorming kan dan ook weinig gedaan worden. Op de inhoud van de beelden die iemand heeft kan wel invloed uitgeoefend worden. Bij beeldvorming over jongeren gaat het om bewust en onbewust toekennen van allerlei eigenschappen, kwaliteiten, gevoelens, behoeften en wensen aan jongeren op grond van hun leeftijd. Dit heeft effect op wat normaal gevonden wordt, op de verwachtingen die mensen van jongeren hebben en op de manier waarop mensen met jongeren omgaan. Dat is niet erg als de beeldvorming genuanceerd en divers is, maar het wordt problematisch als de beeldvorming over een leeftijdsgroep stereotiep is. De situatie van enkele jongeren is dan bepalend voor de beelden over de hele leeftijdsgroep. Zo kunnen mythen ontstaan die weinig van doen hebben met de werkelijkheid. Achtergronden van onderscheid naar leeftijd in verband met beeldvorming Het gaat in dit onderzoek met name om de stereotiepe opvattingen over jongeren die verband houden met onderscheid naar leeftijd. Bij dit onderscheid gaat het niet alleen om directe leeftijdsgrenzen, maar ook om verschillen in behandeling en bejegening. Onderscheid naar leeftijd kan zijn oorsprong vinden in uiteenlopende stereotiepe ideeën over leeftijdsgroepen en de levensloop van mensen Voorbeelden van negatieve gevolgen van beeldvorming over jongeren Stereotiepe beeldvorming over jongeren is wijdverbreid in de samenleving en heeft negatieve gevolgen voor hen op diverse terreinen. Een aantal van deze terreinen wordt in dit onderzoek behandeld als voorbeelden: arbeid, inspraak en media. 4

5 Arbeid Op het gebied van arbeid worden de onderwerpen minimumjeugdloon en werkstress behandeld. Het minimumjeugdloonstelsel wordt gerechtvaardigd door een aantal argumenten die te maken hebben met beeldvorming over jongeren. Ten eerste is er het behoefteargument dat jongeren onder de 23 jaar minder inkomst nodig hebben dan anderen omdat zij nog minder gewend zijn, omdat hun levensstijl verschilt en omdat zij nog aan het begin van hun welvaartsniveau staan. Dit argument wordt tegengesproken doordat de kosten van levensonderhoud even hoog zijn voor iedereen en een bestaansminimum een algemeen minimum is, bedoeld om een menswaardig bestaan te kunnen leiden. Jongeren zijn niet minder menswaardig dan volwassenen. Ten tweede bestaat het idee dat jongeren minder kunnen presteren omdat zij het vak nog moeten leren en onderaan de ladder moeten beginnen. Als dit argument al steekhoudend was in het verleden toen mensen een meer traditioneel arbeidspatroon doorliepen, dan is het tegenwoordig in ieder geval niet meer toepasselijk voor iedereen. Leren en werken hebben geen vaste plek meer in een mensenleven en werknemers blijven zelden meer hun hele arbeidzame leven bij dezelfde werkgever. Ondanks dat er dus heel wat af te dingen valt op deze argumenten voor het minimumjeugdloonstelsel is het minimumloon voor jongeren onder de 23 jaar nog steeds lager dan dat voor werknemers ouder dan 23. Het andere voorbeeld, werkstress, laat zien dat ook een positief stereotiep beeld zich tegen jongeren kan keren. Het beeld van jonge werknemers is over het algemeen zeer positief: ze zijn flexibel en innovatief, ze kunnen snel leren en hard werken. Dit heeft echter in sommige gevallen tot gevolg dat jongeren onzekere dienstverbanden krijgen en dat er te hoge eisen aan hen gesteld worden. Ook heeft het positieve beeld van jonge werknemers zijn weerslag op het beeld dat jonge werknemers van zichzelf hebben. Velen vinden dat zij zouden moeten voldoen aan het beeld en ervaren het als falen als dit niet het geval is. Veel jongeren kunnen echter niet voldoen aan deze hoge eisen. Ze voelen zich vaak bekneld in een hiërarchie, verkeren in onzekerheid en krijgen soms zelfs te maken met overspannenheid en burn-out. Inspraak Op het terrein van inspraak worden het landelijke en gemeentelijke overheidsniveau onder de loep genomen. In het algemeen voelen jongeren zich wat betreft politieke participatie niet serieus genomen en ontbreken de randvoorwaarden voor werkelijk effectieve inspraak. Dit heeft te maken met het beeld dat jongeren niet maatschappelijk betrokken zijn en dus niet willen participeren, en dat zij niet bekwaam genoeg zijn om effectief te participeren. Er is momenteel veel aandacht voor participatie van jongeren bij de rijksoverheid. Er zijn een aantal analyses over jongerenparticipatie bij de overheid gemaakt en aanbevelingen uitgebracht om jongeren meer te betrekken bij besluitvorming op het niveau van de rijksoverheid. 5

6 Uit de analyses bleek dat jongeren wel degelijk geïnteresseerd zijn in de overheid en graag betrokken willen worden bij de overheid, met name waar het gaat om klassieke vrijheidsrechten en sociale grondrechten. De overheid stelde hen daarin echter totnogtoe teleur. De mogelijkheden voor jongeren om te participeren ontbreken veelal en overheidsorganisaties doen weinig moeite om duidelijk te maken wat hun taken en werkzaamheden precies zijn. Bovendien hebben jongeren vaak het gevoel dat hun inspraak niet effectief is. Met het advies dat uitgebracht is door een koepelorganisatie van jongerenorganisaties om een Nationale Jeugdraad in te stellen is in ieder geval wel een stap in de goede richting gezet. Op gemeentelijk niveau gebeurt er op dit moment veel op het gebied van jongerenparticipatie. Wethouders chatten met jongeren op het internet, gemeentelijke jeugdraden worden ingesteld en jongeren worden geraadpleegd over belangrijke onderwerpen in de gemeentepolitiek. Er zijn een aantal voortrekkersgemeenten die met deze zaken bezig zijn. Er blijven echter een paar valkuilen bestaan. Bijvoorbeeld dat jongeren nog steeds vaak alleen bij typische jongerenonderwerpen worden betrokken of dat de participatie van jongeren met name gericht is op preventie in plaats van volwaardig burgerschap. Media De media hebben veel invloed op beeldvorming. Beeldvorming in de samenleving komt niet alleen via de media tot uiting, maar wordt ook door de media geproduceerd en in stand gehouden. Uit een kleinschalig onderzoek van het LBL naar beeldvorming over jongeren in de media bleek dat in 80% van de televisieprogramma s waarin jongeren vóórkomen stereotypering wordt gebruikt. Het meest voorkomende stereotype is dat jongeren gewelddadig en/of crimineel zijn. Ook werden verschillende leeftijden gepolariseerd, zowel in beeld als woord. Voor de dagbladen geldt ongeveer hetzelfde. Ook daar wordt het stereotype van gewelddadige jongeren regelmatig gebruikt. De voorbeelden van de veilig vrijen op vakantie campagne en verkeersveiligheid laten zien hoe de media beelden over jongeren beïnvloeden. Het geval van de veilig vrijen op vakantie campagne in 1998 toont dat alarmisme en generalisatie door dagbladen een negatief effect kan hebben op de beeldvorming over jongeren. Diverse kranten kopten jongeren vrijen onveilig op vakantie waarmee gesuggereerd werd dat praktisch alle Nederlandse jongeren onveilig vrijen als zij op vakantie zijn. Dit terwijl uit onderzoek bleek dat in totaal maar 4% van hen dit doet. Het nadelige effect van deze beeldvorming zit in het feit dat de campagne de gedragsnorm over veilig vrijen wilde verbeteren en dat de negatieve berichtgeving dit ondermijnt. Bij het onderwerp verkeersveiligheid komt een ander beeldvormingsmechanisme naar voren. Als het gaat om wie ongelukken veroorzaken en onveilig rijgedrag vertonen 6

7 wijzen ouderen en jongeren naar elkaar, hetgeen uitgebreid in de media aan bod komt. Ouderen omschrijven jongeren als snelheidsmaniakken zonder verantwoordelijkheidsgevoel. Jongeren beschuldigen ouderen er op hun beurt van het tempo van het hedendaagse verkeer niet bij te kunnen houden. Dit zorgt voor een polarisatie van jong en oud waar beiden niet mee geholpen zijn. Jongeren en ouderen ondervinden namelijk beiden nadelen van deze beeldvorming doordat jongeren veel meer moeten betalen voor autoverzekeringen en ouderen dure medische keuringen moeten ondergaan als zij hun rijbewijs willen verlengen. Conclusie Negatieve stereotypen over jongeren kun je overal in de samenleving terugvinden als je er op let. De belemmeringen die deze stereotypen opwerpen zijn in ieder geval duidelijk voelbaar. Er is geen eenduidig positief of negatief beeld van bepaalde leeftijdsgroepen; over iedere leeftijdsgroep bestaan verschillende beelden. Over jongeren bestaan zowel stereotypen als crimineel en onverantwoordelijk als dynamisch en flexibel. Bovendien is een formulering van juiste beelden onmogelijk. Wat voor de een positief is, vindt de ander negatief en omgekeerd. Negatieve beelden vervangen door positieve is dan ook niet de aangewezen weg. Aandacht voor diversiteit is een betere oplossing. Mensen moeten zich ervan bewust worden dat ze anderen in hokjes stoppen, terwijl de werkelijkheid gevarieerder en genuanceerder is. De jongere bestaat niet. De aanbevelingen die in dit onderzoek gedaan worden kunnen een stap in de goede richting zijn om eenzijdige beeldvorming over jongeren te bestrijden, zodat jongeren volwaardig kunnen deelnemen op alle terreinen van de samenleving. 7

8 1 Inleiding Er komen dagelijks meldingen van leeftijdsdiscriminatie binnen bij het Landelijk Bureau Leeftijdsdiscriminatie. De meeste meldingen zijn afkomstig van mensen die tegen een maximumleeftijdsgrens aanlopen en dus te oud zijn bevonden. Er zijn echter ook meldingen van mensen die te jong worden geacht, of die zich als jongere gediscrimineerd voelen. Enkele voorbeelden daarvan zijn: uitsluiting van jongeren bij een camping Een jongen van twintig die in Zeeland op een camping wilde staan omdat hij in de omgeving vakantiewerk deed werd daar niet toegelaten vanwege zijn leeftijd. De camping hanteerde de regel dat jongeren onder de 21 jaar zonder ouders niet welkom zijn. uitsluiting van jongeren bij een supermarkt Aan twee jongens uit Geleen werd de toegang tot het plaatselijke Edah-filiaal geweigerd, op grond van het feit dat zij scholieren zijn. minder kans voor jongeren op een woning Veel woningtoewijzingssystemen, die gemeentelijk bepaald zijn, bevatten leeftijdsgrenzen. In Nijmegen bijvoorbeeld kunnen mensen onder de 30 jaar geen urgentiepunten krijgen. In sommige andere gemeenten komen jongeren vanwege hun leeftijd minder snel in aanmerking voor een woning dan mensen die ouder zijn. lagere beloning voor jongeren Een politiebond meldde dat aspirant-agenten tot 25 jaar (een lager) maandgeld ontvangen, terwijl aspirant-agenten van 25 jaar en ouder gewoon salaris krijgen. Deze en vele andere meldingen van jongeren over verschil in behandeling op grond van leeftijd zijn mede aanleiding geweest voor het LBL om leeftijdsdiscriminatie van jongeren nader te onderzoeken. Dit onderzoek gaat over een specifiek aspect van deze discriminatie; beeldvorming. Het gaat daarbij om stereotiepe beelden die er over jongeren bestaan in de samenleving en de maatschappelijke uitsluiting van jongeren die ze tot gevolg kunnen hebben. Het doel van dit onderzoek is om wat meer licht te werpen op de beeldvorming over jongeren en zodoende een bewustwordingsproces aan te moedigen. De eerste stap in de bestrijding van negatieve beelden die er over jongeren bestaan is om mensen bewust te maken van bepaalde beelden en ze te ontmaskeren als stereotypen. Daarom luidt de probleemstelling van het onderzoek als volgt: 8

9 In hoeverre is er sprake van spanning tussen mythen en feiten over jongeren en leidt deze mogelijke frictie tot belemmeringen in de maatschappelijke participatie van deze leeftijdsgroep? Het antwoord op deze vraag is allereerst gezocht in relevante literatuur. Hoewel er veel onderzoek wordt gedaan naar jongeren en de beeldvorming van jongeren over allerlei zaken, bleek er helaas niet veel eerder onderzoek te bestaan op het terrein van beeldvorming over jongeren. Het gebrek aan bronnen is gedeeltelijk ondervangen door het voeren van gesprekken met een aantal deskundigen op terreinen die interessant bleken wat betreft beeldvorming over jongeren. Ook heeft het LBL een klein kwalitatief mediaonderzoek uitgevoerd om te kijken op welke manier jongeren in dagbladen en op televisie worden geportretteerd. Om van jongeren zelf te horen wat zij zoal tegenkomen in hun dagelijks leven en wat hun gedachten zijn over het tegengaan van negatieve beeldvorming over jongeren is er een expertmeeting georganiseerd. Deze vond plaats op 28 april 2000, in Infocafé The Site in Amsterdam. Bij de expertmeeting waren jongeren met diverse achtergronden aanwezig, die zich aan de hand van een essay over het onderwerp beeldvorming over jongeren bogen. Het verslag van de expertmeeting is opgenomen als bijlage. Het onderzoeksverslag is ruwweg opgebouwd uit twee delen. Het eerste gedeelte gaat over beeldvorming over jongeren in het algemeen en de verschillende factoren die daarbij een rol spelen (hoofdstukken 2 en 3). In het tweede gedeelte worden vervolgens een aantal voorbeelden van beeldvorming over jongeren op drie specifieke terreinen verder uitgewerkt (hoofdstuk 4). Er is bewust voor gekozen om een beperkt aantal specifieke terreinen toe te lichten: arbeid, inspraak en media. Niet alleen omdat het onmogelijk is om een uitputtende opsomming van stereotypen over jongeren weer te geven, maar ook om de helderheid van het betoog te bevorderen. De valkuilen rond beeldvorming over jongeren worden voor ieder terrein apart op een rijtje gezet. Vervolgens worden aanbevelingen gedaan om stereotypering van jongeren en de negatieve gevolgen daarvan tegen te gaan. Hoofdstuk 5 bevat een conclusie en geeft aanbevelingen per actor. Na het dankwoord (hoofdstuk 6) en het verslag van de expertmeeting (bijlage 1) is er ten slotte een lijst van jongerenorganisaties en -initiatieven in Nederland opgenomen (bijlage 2). Deze lijst is zeker niet volledig, maar geeft een indicatie van de diversiteit aan jongerenorganisaties in Nederland. Het kan een aanknopingspunt zijn voor degenen die negatieve beeldvorming over jongeren willen bestrijden. 9

10 2 Begripsbepaling Er bestaan geen algemene leeftijdsgrenzen voor wanneer men een jongere is en wanneer nog niet of niet meer. Voor dit onderzoek is de categorie 15- tot 25-jarigen gekozen. In dit hoofdstuk wordt de keuze voor deze groep toegelicht. Daarnaast worden de begrippen beeldvorming, leeftijdsgrenzen en leeftijdsdiscriminatie besproken. Het begrip beeldvorming staat centraal in dit onderzoek. Het gedeelte over leeftijdsgrenzen en leeftijdsdiscriminatie is met name toegevoegd om de lezer van enige achtergrondinformatie te voorzien Jongeren In Nederland leven zo n 4,8 miljoen personen jonger dan 25 jaar. Zij vormen samen 30% van de bevolking van Nederland. Ongeveer van hen zijn tussen de 15 en 24 jaar oud. De verwachting is dat de gemiddelde leeftijd van inwoners van Nederland in de toekomst zal toenemen. Mensen onder de 25 jaar zullen naar verwachting in 2025 nog ongeveer 25% van de bevolking vormen. 1 Voor dit onderzoek is gekozen voor de groep jongeren tussen de 15 en 25 jaar. De leeftijdsbegrenzing van deze groep is echter niet star. In sommige gevallen zal de ondergrens bijvoorbeeld op 16 jaar liggen, vanwege de gehanteerde leeftijd in bepaald onderzoek over jongeren. Er zijn meerdere redenen om juist voor deze categorie jongeren te kiezen. Ten eerste is deze leeftijdsgroep gebruikelijk in jeugdonderzoek. Voor het vergelijken van mythen met de feiten is cijfermateriaal onmisbaar en is het dus nodig om aan te sluiten bij een gebruikelijke leeftijdsgrens. Deze grens is in de meeste gevallen 15 jaar, maar wordt in enkele gevallen ook bij 16 jaar getrokken. Ten tweede correspondeert de ondergrens (15/16) met een aantal wettelijk vastgelegde leeftijdsgrenzen. Jongeren mogen bijvoorbeeld vanaf 15 jaar werken met het recht op minimumjeugdloon (zie ook het kader bij paragraaf 2.3). Ten slotte blijken vooral jongeren tussen 15 en 25 jaar last te hebben van negatieve gevolgen van beeldvorming. In deze levensfase begeven zij zich vaak voor het eerst op de arbeidsmarkt en gaan ze als individuen, los van hun ouders, participeren in de samenleving. De leeftijd tussen 15 en 25 jaar is dan ook een belangrijke voor de politieke en maatschappelijke bewustwording van mensen. Onderzoek heeft uitgewezen dat de wijze waarop mensen tegen de maatschappij aankijken sterk door ervaringen in deze periode bepaald wordt en een vaak blijvend effect heeft op de houding op latere leeftijd. 2 10

11 De kern van het bestrijden van negatieve stereotypen over jongeren is dat men zich bewust wordt van de diversiteit onder jongeren. Jongeren worden in dit onderzoek dan ook niet als homogene groep beschouwd. Er kunnen grote verschillen bestaan tussen bijvoorbeeld een 17-jarige en een 25-jarige. Ook is de ene 17-jarige de andere niet. Enige generalisering valt echter niet te voorkomen in een onderzoek over een categorie mensen, in dit geval jongeren, maar er wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met de individuele verschillen tussen jongeren. Daarnaast wordt gedifferentieerd tussen mannen en vrouwen en tussen allochtone en autochtone jongeren. Ook wordt zo mogelijk onderscheid gemaakt naar sociale achtergrond en opleidingsniveau waar dat relevant is Het proces van beeldvorming Beeldvorming is een proces waarbij men zich een beeld of opvatting vormt over personen en gebeurtenissen. Dit proces is hard nodig om te functioneren. Zonder beeldvorming kunnen wij de overstelpende hoeveelheid informatie die dagelijks op ons afkomt niet verwerken en is communicatie onmogelijk. Het opnemen van beelden en het vormen van verwachtingen naar aanleiding daarvan is een veelal automatisch proces. Uit bijvoorbeeld de media, maar ook uit gesprekken met anderen en eigen ervaringen komen voortdurend beelden op ons af. Deze beelden worden verwerkt en omgezet in bepaalde verwachtingen van personen en situaties. Aan het proces van beeldvorming kan dan ook weinig gedaan worden. Op de inhoud van de beelden die iemand heeft kan wel invloed uitgeoefend worden. Die kunnen divers en genuanceerd zijn, of eenzijdig en stereotiep. Eenzijdige beeldvorming leidt vaak tot stereotypering, hetgeen maatschappelijke uitsluiting van bepaalde groepen mensen tot gevolg kan hebben. Bij beeldvorming en leeftijd gaat het om bewust en onbewust toekennen van allerlei eigenschappen, kwaliteiten, gevoelens, behoeften en wensen op grond van leeftijd. Men denkt dan dat mensen in een bepaalde leeftijdscategorie bepaalde kenmerken hebben (of juist niet). Dit heeft effect op wat normaal gevonden wordt, op de verwachtingen die mensen van elkaar hebben en op de manier waarop mensen met elkaar omgaan. Dat is problematisch als de beeldvorming over een leeftijdsgroep stereotiep is. Op basis van het criterium leeftijd worden individuen dan over één kam geschoren en worden onderlinge verschillen miskend. Dit terwijl er altijd personen zijn die niet aan die veronderstelde kenmerken voldoen. De situatie van enkele jongeren is soms bepalend voor de beelden over de hele leeftijdsgroep. Zo ontstaan mythen, die vaak weinig van doen hebben met de werkelijkheid. Een aantal berichten in de krant over jonge Marokkanen die verdacht worden van winkeldiefstal kunnen op deze manier snel leiden tot het beeld dat alle jonge Marokkanen crimineel zouden zijn. Dit is een voorbeeld van een onterechte koppeling tussen leeftijd, etniciteit en persoonlijke kenmerken. 11

12 Het proces van beeldvorming werkt hetzelfde voor alle leeftijdsgroepen. De inhoud van de beelden die aan een bepaalde leeftijd worden gekoppeld verschilt weliswaar tussen leeftijdscategorieën, maar stereotypering kan voor al deze categorieën een uitsluitende werking hebben. Ze kunnen daar allen hinder van ondervinden. Helaas bestaat er een neiging bij met name ouderen en jongeren om stereotypen over de eigen leeftijdsgroep te ontkrachten door de ander te stereotyperen. Oud en jong worden daarmee gepolariseerd. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer het gaat over verkeersveiligheid. In de discussie over de verplichte medische keuring die 70-plussers moeten ondergaan als zij hun rijbewijs willen verlengen wijzen ouderen vaak in de richting van jongeren als de grote brokkenmakers. Ze bestempelen jongeren dan als onverantwoordelijke wegpiraten en zien hun eigen leeftijdsgroep als rustige, verantwoordelijke weggebruikers. Omgekeerd beschuldigen jongeren oudere automobilisten er vaak van sloom, bijziend en onalert te zijn. Zij benadrukken dat jongeren veel beter om kunnen gaan met de hectiek van het verkeer. Hierdoor worden jongere en oudere weggebruikers tegen elkaar afgezet (zie ook hoofdstuk 4.3.3). Dit is jammer, aangezien beide groepen met negatieve gevolgen van deze stereotypering te maken hebben; jongeren moeten vaak meer betalen voor hun autoverzekering, terwijl ouderen dure medische keuringen moeten ondergaan om hun rijbewijs te kunnen verlengen. In dit onderzoek wordt zoveel mogelijk voorkomen om verschillende leeftijdscategorieën te polariseren. De nadruk ligt op het feit dat alle leeftijdsgroepen die met maatschappelijke uitsluiting of belemmeringen ten gevolge van stereotiepe beeldvorming te maken hebben in dezelfde positie verkeren. Zij zijn geen van allen gebaat bij het stereotyperen van anderen. Beeldvorming over jongeren Zoals in de inleiding al gezegd bestaat er weinig onderzoek naar beeldvorming over jongeren. Een onderzoek dat wel zeer relevant is in dit verband is gedaan door Gerard Maassen en Wim Meeus. Zij hebben gekeken naar het beeld dat volwassenen over jongeren hebben en naar het beeld dat jongeren over zichzelf hebben. Uit een voorstudie bleek het volgende: zowel volwassenen als jongeren denken positiever over volwassenen dan over jongeren; het beeld over jongens verschilt in het algemeen sterk van dat over meisjes; het beeld over meisjes is betrekkelijk positief terwijl het beeld over jongens tamelijk negatief is; ouders schrijven aan hun eigen kinderen meer positieve en minder negatieve eigenschappen toe dan aan jongeren in het algemeen. 3 In het onderzoek werden deze bevindingen bevestigd. Daarin kregen een groep volwassenen en een groep jongeren een lijst van eigenschappen voorgelegd. Ze moesten aangeven in hoeverre ze deze eigenschappen meer bij jongeren dan bij ouderen vonden passen. Daaruit kwam naar voren dat het negatieve beeld over 12

13 jongeren vooral betrekking heeft op agressiviteit, gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel en gebrek aan beschaving. Volwassenen en jongeren zijn het daarover eens. Jongeren zijn in hun eigen ogen wel dynamischer dan in de ogen van volwassenen. 4 Het beeld dat volwassenen hebben over meisjes is veel gunstiger dan dat over jongens. Het negatieve beeld over jongeren blijkt vooral bepaald te worden door het negatieve beeld over jongens. Dit valt te verklaren uit het feit dat jongens als zij problemen hebben vaker gedragsproblemen vertonen, terwijl meisjes vaker emotionele problemen ondervinden. Van gedragsproblemen heeft de omgeving last, waardoor problemen van jongens zichtbaar zijn. Emotionele problemen daarentegen spelen zich in de persoon af en worden in stilte verwerkt. De omgeving hoeft daar niet veel van te merken. Daardoor worden problemen van jongens vaak overschat en is het beeld dat volwassenen over hen hebben negatiever dan dat over meisjes, wier problemen vaak juist onderschat worden. Als er wordt gedifferentieerd naar opleidingsniveau blijkt dat laag opgeleide jongeren aan jongeren meer energie toeschrijven, maar dat ze minder idealisme zien in jongeren; ze hebben een cynischere houding ten opzichte van de maatschappij dan hoger opgeleide jongeren. 5 De uitslag is heel anders als ouders hun eigen kinderen beoordelen. Het beeld over hen is veel positiever dan over jongeren van hetzelfde geslacht in het algemeen. Het beeld over hun eigen zoons is zelfs zoveel positiever, dat het verschil tussen zoons en dochters veel kleiner is dan tussen jongens en meisjes in het algemeen. 6 Het verschil tussen de beelden die ouders hebben over jongeren in het algemeen en over hun eigen kinderen duidt erop dat er inderdaad sprake is van stereotiepe beeldvorming over jongeren door ouderen. Volwassenen beoordelen jongeren die ze goed kennen blijkbaar veel minder negatief. Ze bekijken hun eigen kinderen veel meer als een uniek individu, terwijl ze jongeren in het algemeen als een homogene groep beschouwen. Aan de hand van de leeftijd van deze groep (vaak gecombineerd met sekse en etniciteit) schrijven ze zodoende allerlei eigenschappen aan hen toe. Dit is stereotiepe beeldvorming die geen recht doet aan de veelzijdigheid van individuele jongeren en hen ernstig kan belemmeren. Gevolgen van beeldvorming over jongeren De stereotypen die ontstaan uit eenzijdige beeldvorming over jongeren kunnen belemmerende gevolgen hebben. Voorbeelden daarvan zijn: negatieve bejegening van jongeren In de media worden jongeren vaak betuttelend bejegend. Ze worden, in tegenstelling tot volwassenen, bij de voornaam genoemd en getutoyeerd. Ook worden aan jongeren in interviews vaker ja/nee-vragen in plaats van open vragen gesteld. Dit heeft te 13

14 maken met het beeld dat jongeren onbekwaam zijn in het formuleren van eigen antwoorden. 7 beperking van maatschappelijke participatie van jongeren De leeftijdsstereotype dat jongeren ongeïnteresseerd, apolitiek en onbekwaam zijn leidt er in sommige gevallen toe dat jongeren geen inspraak krijgen in zaken die hen direct aangaan. In de politiek bijvoorbeeld zijn jongeren zwaar ondervertegenwoordigd. overbelichting of onderbelichting Door eenzijdig één leeftijdsgroep aan te spreken wordt die groep overbelicht, terwijl andere groepen juist onderbelicht blijven. Een voorbeeld daarvan zijn de antialcoholcampagnes van de overheid, die bijna tien jaar lang uitsluitend op jongeren gericht zijn geweest. Daardoor is enerzijds het beeld ontstaan dat jongeren degenen zijn met alcoholproblemen en worden anderzijds andere leeftijdsgroepen niet bereikt. In andere gevallen blijven jongeren juist onderbelicht. Zij komen in de media bijvoorbeeld zelden aan het woord als het gaat om een algemene maatschappelijke kwestie. Alleen waar het gaat om specifieke jongerenkwesties worden zij soms betrokken. Dit heeft er mee te maken dat jongeren veelal niet gezien worden als volwaardige burgers maar louter als jongeren. aantasting van het zelfbeeld van jongeren Beelden in de samenleving over jongeren slaan ook vaak terug op het beeld dat jongeren over zichzelf hebben. Veel jongeren hebben het idee dat ze slank moeten zijn om te voldoen aan het algemene Westerse schoonheidsideaal. Dit streven tast het zelfbeeld van met name meisjes aan en kan zelfs uitmonden in ziektes als anorexia en boulimia nervosa. invoering van leeftijdsgrenzen Voor jongeren tussen 18 en 24 jaar is het vaak veel duurder om een autoverzekering af te sluiten vanwege het beeld dat jongeren per definitie risicovolle bestuurders zijn. Daar valt echter heel wat op af te dingen (zie hoofdstuk 4). Bij deze opsomming van kwalijke gevolgen van beeldvorming over jongeren moet nog wel een kanttekening gemaakt worden. Doordat dit onderzoek zich concentreert op de negatieve gevolgen van beeldvorming op de maatschappelijke participatie van jongeren kan het lijken alsof stereotiepe beeldvorming louter negatieve gevolgen kan 14

15 hebben. Dat is niet het geval. Denk maar aan de kortingen die jongeren onder de 26 kunnen krijgen op het openbaar vervoer. Deze kortingen zijn onder andere het gevolg van het beeld dat jongeren weinig geld hebben, terwijl dat niet voor iedere jongere opgaat. Toch kan iedere jongere van deze korting profiteren Leeftijdsgrenzen Aan het begin van een mensenleven regent het wettelijke leeftijdsgrenzen. Dat begint al bij 5 jaar met de leerplicht en gaat minstens door tot 23 jaar, de leeftijd waarop het volwassenenminimumloon in gaat. In het kader op pag. 16 is een greep uit de wettelijke leeftijdsgrenzen te zien. Naast de wettelijke leeftijdsgrenzen zijn er ook nog allerlei andere, door bedrijven en organisaties ingestelde leeftijdsgrenzen voor jongeren. Er zijn diverse redenen waarom leeftijd als criterium gebruikt wordt. Leeftijd wordt vaak als criterium genomen omdat het niet erg fraudegevoelig is. De leeftijd van mensen is namelijk veel gemakkelijker vast te stellen dan hun gedrag of hun sociale kenmerken. Leeftijdsgrenzen kunnen direct of indirect zijn. De voorbeelden in het kader zijn expliciete grenzen. Dat wil zeggen dat er een aanwijsbare en concrete grens bestaat die precies aangeeft op welke leeftijd iemand wel of niet voor iets in aanmerking komt. Als iemand ongelijk wordt behandeld op basis van zijn of haar leeftijd is dat direct onderscheid. Dat is het geval als een jongere met de juiste kwalificaties louter op grond van leeftijd niet aangenomen wordt voor een functie als leidinggevende omdat de werkgever vindt dat jongeren per definitie niet genoeg autoriteit hebben. Ook als iemand beneden de 21 jaar wordt geweerd van een camping is er sprake van direct onderscheid naar leeftijd. In geval van indirect onderscheid lijkt een bepaalde functie-eis, regeling of afweging neutraal, maar in de praktijk wordt toch een groep (bijvoorbeeld jongeren) benadeeld. Een loodgietersbedrijf dat werknemers zoekt met als vereiste dat ze minimaal vijf jaar in het bezit zijn van een rijbewijs maakt indirect onderscheid. Jongeren onder de 23 jaar worden namelijk per definitie uitgesloten door deze eis. Indirect onderscheid kan objectief gerechtvaardigd zijn als de eis echt noodzakelijk is in verband met de vervulling van een functie. In het voorbeeld moet het loodgietersbedrijf dus kunnen motiveren waarom het vijf jaar in het bezit zijn van een rijbewijs van belang is Leeftijdsdiscriminatie Er wordt dus veelvuldig onderscheid gemaakt naar leeftijd in onze samenleving. Maar wanneer is er sprake van leeftijdsdiscriminatie? In veel situaties is onderscheid naar leeftijd nodig, vanzelfsprekend of algemeen aanvaard. Leeftijdsgrenzen zijn per definitie arbitrair vastgesteld en ze kunnen verschuiven op grond van maatschappelijke ontwikkelingen. Tegenwoordig wordt steeds vaker de vraag gesteld of bepaalde 15

16 Een greep uit de wettelijke leeftijdsgrenzen die (meer of minder) relevant zijn voor jongeren Leeftijd 12 einde bescherming van het kind begin strafrechtelijke minderjarigheid instemmingsrecht bij adoptie 14 einde aansprakelijkheid ouders 15 kranten bezorgen en licht vakantiewerk doen recht op wettelijk minimumjeugdloon zelfstandig een verblijfsvergunning aanvragen een visvergunning krijgen 16 einde volledige leerplicht maximaal 24 uur per week werken als vader een kind erkennen zwakalcoholische dranken bestellen een strafblad krijgen een testament opmaken brommer rijden (met certificaat) gokhallen binnengaan parachutespringen 17 einde strafrechtelijk minderjarigheid vijf dagen per week werken in de verpleging werken een basisstudiebeurs aanvragen een motorschip besturen in havens en kanalen 18 handelingsbevoegd meerderjarig stemmen gekozen worden in een politieke functie een proces aanspannen een vestigingsvergunning aanvragen de Nederlandse nationaliteit aanvragen autorijden (met rijbewijs) een uitkering aanvragen een basisbeurs ontvangen zelf een bankrekening openen sterkalcoholische dranken bestellen trouwen zonder toestemming van ouders werken met stieren en andere gevaarlijke dieren koning of koningin worden prostituee worden 19 taxichauffeur worden bij de politie werken 20 bij de brandweer werken 21 einde zorgplicht ouders 23 recht op wettelijk minimumloon deurwaarder worden 16

17 leeftijdsgrenzen (nog) wel terecht en zinvol zijn. In de gevallen waarin ten onrechte onderscheid naar leeftijd wordt gemaakt is er sprake van leeftijdsdiscriminatie. Leeftijdsdiscriminatie onderscheidt zich van andere vormen van discriminatie doordat leeftijd geen vaststaand gegeven is zoals ras of sekse, maar verandert in de loop van iemands leven. Leeftijd kan echter net zo min als ras of sekse beïnvloed worden. Er is binnen de maatschappij sprake van verschillende generaties die ieder onder verschillende maatschappelijke en culturele omstandigheden zijn opgegroeid. De leeftijd van mensen verandert in de loop van hun leven, maar zij behoren wel hun hele leven tot dezelfde generatie. Leeftijdsgrenzen worden soms ingesteld om een bepaalde generatie te beschermen. Dit kan door een andere generatie als discriminatie gevoeld worden. Men spreekt van leeftijdsdiscriminatie wanneer iemand iets ontzegd wordt of ergens toe gedwongen wordt op grond van zijn of haar leeftijd, terwijl leeftijd er feitelijk niets toe doet. Bij de vraag of er sprake is van leeftijdsdiscriminatie moet dus onderzocht worden wat het doel is bij het hanteren van leeftijdsgrenzen en of het stellen van leeftijdsgrenzen het juiste middel daartoe is. Waar kijkt een rechter naar om te beoordelen of een leeftijdsgrens leeftijdsdiscriminatie oplevert? Eerst wordt gekeken naar het doel van het onderscheid: is dat doel legitiem? heeft het doel niets met discriminatie van doen? Dan wordt gekeken naar het middel (de leeftijdsgrens) dat wordt gebruikt om het doel te bereiken: is het middel geschikt? (wordt het doel ermee bereikt?) is het middel noodzakelijk? (kan het op een andere manier?) Is het doel niet legitiem en/of is het middel niet geschikt of niet noodzakelijk, dan is er sprake van leeftijdsdiscriminatie. Bij de verschillende vormen van onderscheid naar leeftijd speelt beeldvorming vaak een rol. Beeldvorming kan zowel de motivatiegrond als een legitimatie voor een onderscheid naar leeftijd zijn. In feite accelereert beeldvorming het ontstaan van leeftijdsdiscriminatie en zorgt het ervoor dat leeftijdsdiscriminatie in stand wordt gehouden. 17

18 3 Achtergronden van leeftijdsonderscheid in verband met beeldvorming over jongeren Leeftijd wordt in onze samenleving van oudsher in veel situaties gebruikt als criterium om onderscheid te maken. Bijvoorbeeld voor uit- of insluiting van een bepaald goed (CJP, Pas65), of om overgangen te markeren (leerplicht, volwassenheid, pensioen). Leeftijdsgrenzen zijn te vinden in wet en regelgeving van centrale en decentrale overheden, maar ook particuliere organisaties, bedrijven en andere instellingen maken er gebruik van. Het gebruik van leeftijd als onderscheidingscriterium kan verschillende motieven hebben. Een aspect dat het gebruik van leeftijd als criterium populair maakt is het feit dat leeftijd nauwelijks te vervalsen, makkelijk te controleren en administratief eenvoudig is. Belangrijke inhoudelijke motieven voor het gebruik van leeftijd zijn de bescherming van bepaalde leeftijdsgroepen en de bescherming van economische belangen (Van Vleuten, 1995). Andere voorbeelden van motieven zijn: de beperking van risico s die inherent beschouwd worden aan bepaalde leeftijdsgroepen, het bevorderen van intergenerationeel contact of het bevoordelen van bepaalde leeftijdsgroepen die in een achterstandspositie zitten. Bij al deze motieven kunnen stereotiepe opvattingen over levensloop, veronderstelde - met leeftijd samenhangende - capaciteiten en andere kenmerken van een bepaalde leeftijdsgroep een rol spelen. Deze opvattingen hoeven niet altijd juist te zijn. Ook hoeven vermeende groepskenmerken in het individuele geval niet op te gaan. Immers, op individueel niveau is leeftijd nooit een direct voorspellende factor. Vandaar dat er wel wordt gezegd dat leeftijd een sociale constructie is. Het gaat in dit onderzoek met name om de stereotiepe opvattingen over jongeren die verband houden met onderscheid naar leeftijd. Bij dit onderscheid gaat het niet alleen om directe leeftijdsgrenzen, maar ook om verschillen in behandeling en bejegening. Onderscheid naar leeftijd kan zijn oorsprong vinden in uiteenlopende stereotiepe ideeën over leeftijdsgroepen en de levensloop van mensen. Een aantal van deze stereotiepe ideeën die kunnen leiden tot onderscheid naar leeftijd met negatieve gevolgen voor jongeren wordt hier behandeld. 18

19 3.1. Bescherming Veel leeftijdsgrenzen voor jongeren zijn bedoeld om jongeren (onder andere tegen zichzelf) te beschermen. Minimumleeftijdsgrenzen voor de aanschaf van genotsmiddelen en het werken met stieren en andere gevaarlijke dieren, de leerplicht van 5 tot 16 jaar en de minimumleeftijd van 18 jaar om zonder toestemming van de ouders te trouwen zijn daar voorbeelden van. Ook zijn er leeftijdsgrenzen voor jongeren te bedenken die tot doel hebben om de samenleving te beschermen, zoals de minimumleeftijd voor het besturen van een brommer of een auto. Deze beschermingsgrenzen hebben te maken met een veronderstelling over de capaciteiten van een individu op een bepaalde leeftijd. Van jongeren wordt bijvoorbeeld verondersteld dat zij onbekwaam zijn in het maken van sommige eigen beslissingen en dat zij de verantwoordelijkheid voor deze beslissingen niet aankunnen. Voor sommigen gaat dit inderdaad op. Er zijn echter ook jongeren die prima om kunnen gaan met verantwoordelijkheden. In hun geval krijgt een minimumleeftijdsgrens ter bescherming al snel een paternalistisch karakter Jong geleerd is oud gedaan De veronderstelling dat men zaken op jonge leeftijd aan of af dient te leren omdat men dan nog ontvankelijk is kan er toe leiden dat jongeren gestigmatiseerd worden. Zij worden soms als doelgroep genomen bij voorlichting, terwijl de voorlichting een algemeen maatschappelijk probleem betreft. Vaak heeft dit tot gevolg dat er negatieve beeldvorming over jongeren ontstaat. De publiekscampagnes over alcohol zijn van 1990 tot 1999 uitsluitend op jongeren van 15 tot 25 jaar gericht geweest. Daarvoor ( ) richtten zij zich nog op de brede doelgroep niet-verslaafde drinkers, ongeacht leeftijd. Dit was opmerkelijk, aangezien er nog geen sprake was van een substantiële afname van het alcoholgebruik door volwassenen. De belangrijkste reden voor de keuze van de doelgroep jongeren was destijds dat zij nog geen vast drinkpatroon hebben en daarom naar verwachting ontvankelijker zijn voor de matigingsboodschap. 8 Uit onderzoek is gebleken dat de levensfase tussen 15 en 25 jaar belangrijk is voor de (politieke en maatschappelijke) bewustwording van mensen en dat de wijze waarop mensen tegen de maatschappij aankijken sterk door ervaringen in deze periode bepaald worden. 9 Dit spreekt voor het idee dat informatie en voorlichting op jongeren gericht moet worden omdat zij ontvankelijker zijn voor de boodschap. Er kleven echter ook nadelen aan. De eerste kanttekening die bij deze aanpak geplaatst kan worden is dat zowel jongeren als volwassenen negatieve gevolgen kunnen ondervinden van het feit dat voorlichting specifiek op jongeren wordt gericht. Jongeren worden in geval van de alcoholcampagnes als groep gestigmatiseerd als probleemdrinkers, terwijl er niets gebeurt om volwassen probleemdrinkers voor te lichten. Bij de evaluatie van de campagnes vond men dan ook dat er te snel was overgestapt naar de doelgroep jongeren. Doordat er jarenlang geen campagne voor volwassenen is gevoerd gingen de 19

20 positieve effecten op de kennis en attitude van volwassenen die in 1989 bereikt waren verloren. 10 Een andere kanttekening bij het idee jong geleerd is oud gedaan is dat het jong aangeleerde gewenste gedrag vaak niet beklijft. Zoals bleek uit een gesprek met Jos Poelman van de Stichting soa-bestrijding, zijn er aanwijzingen dat mensen die op een wat latere leeftijd een relatieontbinding meemaken vaak niet veilig vrijen met nieuwe partners. Zij voelen zich niet langer aangesproken door de boodschap ik vrij veilig of ik vrij niet. Het idee dat de jeugdjaren de tijd zijn om te leren heeft ook nadelige gevolgen voor oudere leeftijdsgroepen. Zij mógen in veel gevallen niet eens meer leren. Zo kan men boven de dertig geen studiefinanciering meer krijgen en worden werknemers van boven de veertig veel minder bijgeschoold dan hun jongere collegae Aannames over levensloop Leeftijdsonderscheid is soms gebaseerd op maatschappelijke veronderstellingen over welke activiteiten een mens op een bepaalde leeftijd wel of juist niet behoort te vervullen. Deze opvattingen hebben te maken met de standaardlevensloop die onder andere in wet- en regelgeving is terug te vinden. De standaardlevensloop is een opeenvolging van sociale posities en rollen die verwant worden geacht aan de kindertijd, de jeugd, de volwassenheid en de ouderdom. In principe berust de standaardlevensloop op drie fasen: de voorbereidende fase (scholing), de (re)productieve fase (arbeid en gezin) en de afbouwende fase (pensioen). Jongeren zitten volgens de standaardlevensloop in de voorbereidende fase. Zij moeten zich nog voorbereiden op daadwerkelijke participatie in de samenleving, door middel van onderwijs en het opbouwen van ervaring. Helaas heeft dit veelvuldig tot resultaat dat jongeren niet als volwaardige burgers beschouwd worden. Ze worden vaak niet betrokken bij medezeggenschapsprocessen, en als de mening van de burger over een actueel maatschappelijk onderwerp gevraagd wordt in een straatinterview wordt daar zelden een jongere voor benaderd. Maatschappelijke participatie lijkt daarmee af te hangen van deelname aan betaalde arbeid. Sommige normeringen over de standaardlevensloop stammen uit begin deze eeuw toen de samenleving werd gekenmerkt door stabiliteit in gezin en arbeid. In die tijd was de levensloop van mannen en vrouwen veel voorspelbaarder dan nu. Sinds de jaren zestig is de standaardlevensloop niet meer zo vanzelfsprekend. Levensfasen die zich vroeger in chronologische volgorde voltrokken, verschuiven. De levensloop destandaardiseert. Dit maakt hem onvoorspelbaar. 11 Terwijl sociale rollen in de traditionele levensloop gebonden waren aan een levensfase lopen activiteiten in de huidige samenleving steeds vaker parallel. Zowel leren en werken als betaalde arbeid en zorgtaken worden tegenwoordig gecombineerd. Met 20