Leefstijl en Huishoudelijk Energieverbruik

Transcriptie

1 Augustus 2000 ECN-C Leefstijl en Huishoudelijk Energieverbruik Een kwalitatief onderzoek naar de relatie tussen leefstijl en energieverbruik bij bewoners van energiezuinige woningen M.A. Uyterlinde H. Jeeninga

2 Verantwoording Deze studie is uitgevoerd in het kader van het ENGINE-project Nul Energiewoning en Leefstijl en staat bij ECN geregistreerd onder projectnummer De auteurs van dit rapport willen de geïnterviewde bewoners hartelijk danken voor hun medewerking aan dit onderzoek en de gastvrije ontvangst. Wij hebben de gesprekken zondermeer als bijzonder boeiend en leerzaam ervaren. Abstract The report describes the results of a study of the interaction between energy saving measures and lifestyle. Residents of new, highly efficient, dwellings have been interviewed. The main subjects were: The interaction between dwelling characteristics and lifestyle. To what extent did the technologies require changes in ventilation or space heating behaviour? How difficult is the operation of the technologies, and how well were the residents informed? Is the dwelling sufficiently convenient or will future inhabitants be inclined to make changes which possibly counterbalance the energy efficient design? What aspects of the dwelling are most appreciated and what aspects do not match previous expectations? The attitude towards renewable or efficient technologies. How familiar are domestic solar heating systems, heat pumps and PV panels, and what additional price is one willing to pay? The knowledge of efficient appliances and the labelling system. Have they taken into account the information on the energy label when purchasing new appliances? Is the concept of hot fill washing machines familiar? Their own lifestyle. How is their general attitude towards energy efficiency and the environment? The major conclusion is that technologies in residential dwellings should be easy to use for all kinds of residents, regardless of their technical background and their attitude towards energy efficiency. In addition, the design of an energy efficient dwelling should not require major changes in behaviour. In particular ventilation behaviour seems to a large extent to be based on habits. It is recommended to investigate further whether improved information on the operation of a ventilation system with heat recovery may influence ventilation behaviour. The information on how to operate the advanced systems is in many cases not sufficient, which leads to incorrect operation and in some cases counterbalances the energy saving effect. More attention should be paid to the creation of simple, written documentation, which will also be available to future residents. Technologies and measures should also not cause any inconvenience (noise or dust from the ventilation outlet), because the expectation is that sooner or later, all residents will take measures to reduce this inconvenience. This way the energy efficient design is not robust over the lifetime of the dwelling. 2 ECN-C

3 INHOUD SAMENVATTING 5 1. INLEIDING 9 2. VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN WNF WONINGEN IN ALMERE, OOSTVAARDERSBUURT Korte beschrijving van het project Effect van de woning op het bewonersgedrag Stookgedrag Ventileren Mee- en tegenvallers Houding ten opzichte van duurzame of efficiënte aanbodsystemen Zonneboiler Handleidingen en informatie Elektrische apparatuur Hot-fill apparatuur Leefstijl bewoner Opmerkingen van de geïnterviewden VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN WNF WONINGEN IN NIEUWEGEIN, GALECOP Korte beschrijving van het project Effect van de woning op het bewonersgedrag Stookgedrag Ventileren Mee- en tegenvallers Serre Houding ten opzichte van duurzame of efficiënte aanbodsystemen Handleidingen en informatie Elektrische apparatuur Hot-fill apparatuur Leefstijl bewoner VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN ZONNEWONINGEN, GELDERSE BLOM IN VEENENDAAL Korte beschrijving van het project Effect van de woning op het bewonersgedrag Stookgedrag Ventileren Mee- en tegenvallers Houding ten opzichte van duurzame of efficiënte aanbodsystemen Handleidingen en informatie Elektrische apparatuur Leefstijl bewoner VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN WONINGEN IN VISVELD-OOST, LENT Korte beschrijving van het project Effect van de woning op het bewonersgedrag Stookgedrag Ventileren Mee- en tegenvallers Houding ten opzichte van duurzame of efficiënte aanbodsystemen Handleidingen en informatie Elektrische apparatuur Leefstijl bewoner 27 ECN-C

4 6. ANALYSE Robuustheid van het ontwerp ten aanzien van comfort eisen Robuustheid van het ontwerp ten aanzien van stook- en ventilatiegedrag Overige (technische) bevindingen Houding ten opzichte van duurzame technologie en zuinige elektrische apparaten CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Robuustheid van het ontwerp Lage temperatuur verwarmingssystemen Energierekening Lokale duurzame energiesystemen De invloed van leefstijl en bewonersgedrag 34 REFERENTIES 35 BIJLAGE A VRAGENLIJST INTERVIEW 36 4 ECN-C

5 SAMENVATTING In het kader van het ENGINE-project Nul Energiewoning en Leefstijl is onderzoek gedaan naar de interactie tussen energiebesparingsmaatregelen en leefstijl. Hierbij zijn een aantal interviews gehouden met bewoners van energiezuinige woningen, dat wil zeggen woningen met een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) lager dan 1,0. Doel van deze vraaggesprekken was inzicht te krijgen in de (noodzaak tot verandering in) leefstijl van bewoners van deze woningen. Hoe waarderen bewoners bepaalde (technische) voorzieningen, hebben zij hun leefgewoonten aangepast, levert de woning het gewenste comfort en hoe robuust is het toegepaste ontwerp? Is het concept min of meer onafhankelijk van de bewoner en hoe ziet de woning er over tien jaar uit? Een aantal aspecten die een negatieve invloed hebben op het comfort zullen door de eerste gemotiveerde en goed geïnformeerde bewoner voor lief worden genomen. Het is de vraag of dit op de lange termijn nog geldt, zeker als de woning bewoond wordt door nieuwe, minder goed geïnformeerde, bewoners. De interviews zijn gehouden met bewoners van energiezuinige nieuwbouwwoningen in respectievelijk Almere, Nieuwegein, Veenendaal en Lent. De interviews zijn opgebouwd uit vier onderdelen. Het eerste onderdeel had als doel inzicht te verschaffen in de interactie tussen woningkenmerken en bewonersgedrag. Het tweede deel van het vraaggesprek richtte zich op de houding ten opzichte van duurzame en efficiënte aanbodsystemen zoals de zonneboiler en de warmtepomp. Bij dit onderdeel is tevens ingegaan op de informatievoorziening die betrekking heeft op de energiesystemen in de woning. Het derde onderdeel betrof de kennis bij bewoners over energiezuinige huishoudelijke apparaten. Tot slot is een aantal vragen gesteld met als doel inzicht te krijgen in de specifieke leefstijl van de bewoners. In een onderzoek volgens een opzet zoals gebruikt in deze studie, bestaat het gevaar dat de negatieve aspecten gaan domineren. De neiging bestaat om de nadruk te leggen op de negatieve kanten, terwijl positieve aspecten als vanzelfsprekend worden beschouwd. Tijdens de interviews is daarom ook nadrukkelijk ingegaan op de positieve aspecten van het bewonen van een energiezuinige woning. Ondanks de in deze rapportage gesignaleerde onvolkomenheden, bestaat de indruk dat bij alle in dit onderzoek betrokken woningen zeker een acceptabel comfortniveau gehaald wordt. Bedacht moet worden dat in een deel van de woningen nieuwe en nog niet uitontwikkelde technieken zijn toegepast. Indien het mogelijk is om een oplossing te vinden voor de in deze rapportage gesignaleerde (technische) problemen, dan mag zonder meer verwacht worden dat het mogelijk is om energiezuinige woningen te bouwen die wat betreft het comfortniveau beter scoren dan vergelijkbare conventionele woningen. De belangrijkste conclusies en aanbevelingen zijn als volgt. Robuustheid van het ontwerp De techniek in een woning moet te begrijpen en te hanteren zijn voor alle soorten bewoners. Ontwerpers moeten zich realiseren dat het riskant is om van bewoners te vragen om natuurlijk gedrag, zoals ventileren door het openen van ramen, te wijzigen. De voorlichting over het omgaan met de geavanceerde systemen in de woningen schiet tekort; door onbegrip of onkunde worden systemen niet optimaal of zelfs verkeerd gebruikt. Een groot deel van de voorlichting bereikt, in de vorm van informatieavonden, alleen de eerste bewoners van een nieuwbouwproject. Er zou meer aandacht besteed moeten worden aan een eenvoudige, schriftelijke handleiding. Het technisch ontwerp van de woning moet robuust zijn over de levensduur van de woning. Of de EPC wordt gehaald op het moment van oplevering is, vergeleken bij de levensduur van de woning, in wezen van beperkt belang. Voor de hand liggende aanpassingen, zoals het aan- ECN-C

6 brengen van een open keuken, moeten mogelijk zijn zonder het energetisch concept aan te tasten. Een ander voorbeeld is het monteren van kleine zolderramen bij de WNF-woningen te Almere om aan de geambieerde EPC-waarde te voldoen. Door deze maatregel wordt weliswaar op het moment van oplevering aan de EPC-waarde voldaan, maar het is slechts een kwestie van tijd voordat het merendeel van de kleine dakramen wordt vervangen door een dakkapel of een groter exemplaar. Lage temperatuur verwarmingssystemen Indien de technische problemen gekoppeld aan de toepassing van lage temperatuur verwarmingssystemen buiten beschouwing worden gelaten, dan kan gesteld worden dat de bewoners zeer positief staan tegenover het comfort dat door dit type systeem geleverd wordt. Dit geldt voor de lage temperatuur radiatoren maar met name voor systemen op basis van vloer- of wandverwarming. Het verdient aanbeveling om prioriteit te geven aan het op korte termijn oplossen van de huidige technische problemen, aangezien verwacht mag worden dat dit systeem in de toekomst een vrijwel standaard optie zal worden in energiezuinige nieuwbouwwoningen. Deze verwachting is enerzijds gebaseerd op de noodzaak voor het toepassen van lage temperatuurverwarmingssystemen voor de benutting van restwarmte of warmte uit duurzame bronnen zoals warmtepompen en zonneboilers. Anderzijds sluit het systeem goed aan bij de leefstijltrend om te streven naar comfortverhoging (Jeeninga, 1998). Energierekening De hoogte van de energierekening was geen specifiek onderdeel van de vraaggesprekken. Opvallend was echter wel dat met name in Lent de geïnterviewden slecht te spreken waren over de hoogte van de energierekening. De energierekening is tot twee maal hoger in vergelijking tot de vorige, niet energiezuinige, woning. Dit is deels toe te schrijven aan de vermeden kosten van een eigen installatie. Echter, een forse verhoging van de energierekening nadat de overstap is gemaakt naar een, op papier, zeer energiezuinige woning leidt tot onbegrip bij de bewoners en kan aanleiding geven tot demotivering en negatieve beeldvorming omtrent energiezuinig en duurzaam wonen. Het verdient daarom aanbeveling de bewoners voor de aankoop van de woning goed te informeren over de financiële consequenties die verbonden zijn aan warmtedistributie. Het bewonen van een zeer energiezuinige woning wordt door bewoners geïnterpreteerd als het wonen in een woning met een lage(re) energierekening. Lokale duurzame energiesystemen Over het algemeen hebben de geïnterviewden een positieve houding ten opzichte van de toepassing van lokale duurzame energiesystemen zoals zonneboilers en PV-panelen. De bewoners zijn geïnteresseerd in de meerkosten van de in de woning toegepaste systemen, maar zijn over het algemeen niet in staat een correcte inschatting te maken van de daadwerkelijke (meer)investeringen en energiebesparing. Uit het gegeven dat duurzame energiesystemen worden toegepast, wordt door de bewoners afgeleid dat deze toepassingen financieel rendabel zijn en zich derhalve over de levensduur terugverdienen. Het zichzelf terugverdienen over de levensduur blijkt ook een nadrukkelijke eis te zijn voor bewoners om over te gaan tot aanschaf van duurzame energiesystemen. Een aantal geïnterviewden heeft serieus naar deze mogelijkheid gekeken, maar heeft op grond van een eenvoudige kosten/baten analyse besloten dit niet te doen. Op grond van de bevindingen opgedaan bij de zonnewoningen in Veenendaal, mag voorzichtig de conclusie worden getrokken dat de toepassing van een relatief groot oppervlak aan PV-systemen leidt tot een verhoging van het energiebewustzijn en aanzet tot besparing op het elektriciteitsverbruik. Bij een redelijk energiezuinige leefstijl is de jaaropbrengst van het PV-systeem voldoende om in het volledige (netto) huishoudelijk elektriciteitsverbruik te voorzien. De meeste bewoners zijn zich hiervan zeer bewust en zien het ook als een uitdaging om te komen tot een netto elektriciteitsvraag die lager is dan de totale jaarproductie van de op de woning aanwezige PV-panelen. Mogelijk zou het animo tot het bijplaatsen van extra PV-systemen in Nieuwegein toenemen indien de bijdrage van de PV-systemen aan het eigen verbruik een stuk 6 ECN-C

7 hoger zou liggen. Immers, een volledige dekking van de totale huishoudelijke elektriciteitsvraag met behulp van PV-panelen komt dan binnen bereik. Mogelijkerwijs zou dit mechanisme ook verder benut kunnen worden. De stijging van het elektriciteitsverbruik door de aankoop van een apparaat met een relatief hoog energieverbruik, zoals een wasdroger of vaatwasser, zou door de bewoner gecompenseerd kunnen worden met de gelijktijdige aanschaf van enkele vierkante meters PV-panelen. Het uitoefenen van een energiezuinige leefstijl blijft in dit geval mogelijk zonder dat veel concessies hoeven te worden gedaan aan het comfort, doordat negatieve aspecten gecompenseerd kunnen worden door het bijplaatsen van duurzaam aanbod. De bereidheid tot het doen van de hiermee gepaard gaande financiële offers lijkt een stuk groter indien er in de uitgangssituatie al sprake is van een vorm van energievraag en duurzaam aanbod die netto (vrijwel) energieneutraal is. Aanbevolen wordt om op dit punt nader onderzoek te verrichten. De invloed van leefstijl en bewonersgedrag Een verband tussen leefstijl en het reële energieverbruik is vaak moeilijk te leggen. Ook in andere meer kwantitatieve studies wordt slechts zeer beperkt een statistisch significante relatie gevonden tussen energieverbruik en leefstijl, zie bijvoorbeeld (Steg, 1999). Door middel van een kwalitatieve studie kan echter wel inzicht worden verkregen in de drijfveren, attitude en perceptie van de bewoners van energiezuinige woningen. Deze kwalitatieve inzichten kunnen bijvoorbeeld gebruikt worden bij de ontwikkeling en evaluatie van nieuwe energieconcepten. Een vertaling naar consequenties voor de reële verbruiksontwikkeling is echter niet mogelijk. De bevindingen in de verschillende plaatsen zijn als volgt. De zonnewoningen in Veenendaal behoren tot een eerdere generatie van energiezuinige woningen dan bijvoorbeeld de woningen in Almere en Nieuwegein. In Veenendaal wordt de lage EPC-waarde met name verkregen door het toepassen van een min of meer end of pipe maatregel, namelijk een groot oppervlak aan PV-panelen. Indien de woningen met warmtepomp buiten beschouwing worden gelaten, dan betreft het hier woningen die wat betreft wooncomfort en gewenste of beoogde leefstijl vergelijkbaar zijn met conventionele (nieuwbouw)woningen. Uit de interviews blijkt dan ook dat de bewoners hun leefstijl nauwelijks hebben hoeven aanpassen. Alhoewel de woningen in Almere ontworpen zijn vanuit huidige conventies wat betreft ontwerp en bouwwijze, is uit energetisch oogpunt toch een zekere mate van aanpassing van de leefstijl van de bewoners vereist. Het betreft hier met name het ventilatiegedrag zodat een zo hoog mogelijk rendement wordt behaald door middel van de warmte terugwininstallatie. In de woningen in Nieuwegein is in grotere mate gebruik gemaakt van nieuwe concepten en geavanceerde technologie. In de praktijk blijkt dit slechts ten dele tot zijn recht te komen. Met name de temperatuurscheiding tussen de noord- en zuidzijde van de woning is kunstmatig en fungeert in de praktijk niet goed. Tevens is de bediening van het systeem dermate complex dat een deel van de bewoners zonder hulp niet in staat is het systeem naar wens in te stellen. Ook de serre functioneert niet naar behoren. In de ontwerpfase was beoogd voorverwarmde lucht vanuit de serre aan te zuigen en via een warmtewisselaar de woning in te blazen. In verband met de hoge kosten is van dit plan afgezien, zodat de serre alleen nog fungeert als portaal. Een aantal bewoners gebruikt de serre tevens als leefruimte. In een aantal gevallen is zelfs centrale verwarming aangelegd. In Lent is met name de toepassing van vloerverwarming een belangrijk aspect. De geïnterviewden zijn zeer te spreken over het comfort van het systeem. De regelbaarheid, met name op de bovenverdieping, laat echter sterk te wensen over. Afgezien van de relatief lange opwarmtijd van het lage temperatuurverwarmingssysteem, vragen deze woningen geen grote aanpassingen ten aanzien van de leefstijl van de bewoners. Op basis van de gevoerde gesprekken is het moeilijk om exact vast te stellen in welke mate ventilatiegedrag wordt gestuurd door gewoontegedrag. Niet duidelijk is of en in hoeverre voor- ECN-C

8 lichting over de werking van een ventilatiesysteem met warmteterugwinning van invloed is op het ventilatiegedrag. Aanbevolen wordt dit punt nader te onderzoeken. 8 ECN-C

9 1. INLEIDING Hoewel technologisch niet eenvoudig, is de ontwikkeling van een technisch concept voor een nul-energiewoning haalbaar. Deze technische invulling schept echter vaak randvoorwaarden voor de leefstijl (gedrag) van de bewoners. Indien de bewoners zich niet aan deze randvoorwaarden houden, kan het effect op het energiegebruik (groten)deels teniet worden gedaan. Het energiebesparende effect van allerlei voorzieningen hangt immers af van de wijze waarop deze worden gebruikt. Voorbeelden van dit soort gedragsafhankelijke voorzieningen zijn ventilatievoorzieningen, serres, en daglichtvoorzieningen. Naast gedrag, vormen ook de kosten van voorzieningen een belangrijke leefstijlcomponent. Immers, om te komen tot een nul-energiewoning is het niet uitgesloten dat onrendabele technieken moeten worden toegepast. Deze kosten worden (deels) doorberekend aan de eigenaar/bewoner. Deze moet bereid zijn deze extra kosten te accepteren. In het kader van het ENGINE-project Nul Energiewoning en Leefstijl is onderzoek gedaan naar de interactie tussen energiebesparingsmaatregelen en leefstijl. Hierbij zijn een aantal interviews gehouden met bewoners van energiezuinige woningen, dat wil zeggen woningen met een Energie Prestatie Coëfficiënt 1 (EPC) lager dan 1,0. Doel van deze vraaggesprekken was inzicht te krijgen in de (noodzaak tot verandering in) leefstijl van bewoners van deze woningen. Hoe waarderen bewoners bepaalde (technische) voorzieningen, hebben zij hun leefgewoonten aangepast, levert de woning het gewenste comfort en hoe robuust is het toegepaste ontwerp? Is het concept min of meer onafhankelijk van de bewoner en hoe ziet de woning er over tien jaar uit? Een aantal aspecten die een negatieve invloed hebben op het comfort zullen door de eerste gemotiveerde en goed geïnformeerde bewoner voor lief worden genomen. Het is de vraag of dit op de lange termijn nog geldt, zeker als de woning bewoond wordt door nieuwe, minder goed geïnformeerde, bewoners. Het in ENGINE verband uitgevoerde onderzoek loopt deels parallel aan een studie door ECN Beleidsstudies en IVAM-ER op het gebied van de interactie tussen bewonersgedrag en het huishoudelijk energieverbruik. Deze laatste studie wordt uitgevoerd in opdracht van Novem 2 en beoogt een meer kwantitatief inzicht te geven in de relatie tussen leefstijl van bewoners en het huishoudelijk energieverbruik. In de ENGINE-studie zijn bij vier van de in totaal tien woningbouwprojecten uit de Novem studie een aantal interviews gehouden met bewoners van energiezuinige woningen. Bij de selectie van de te interviewen bewoners is rekening gehouden met de aanwezigheidsgraad, aangezien verwacht werd dat de invloed van bewonersgedrag op het energieverbruik sterker merkbaar zou zijn bij een hogere aanwezigheidsgraad. De interviews zijn opgebouwd uit vier onderdelen. Het eerste onderdeel had als doel inzicht te verschaffen in de interactie tussen woningkenmerken en bewonersgedrag. Het tweede deel van het vraaggesprek richtte zich op de houding ten opzichte van duurzame en efficiënte aanbodsystemen zoals de zonneboiler en de warmtepomp. Bij dit onderdeel is tevens ingegaan op de informatievoorziening die betrekking heeft op de energiesystemen in de woning. Het derde onderdeel betrof de kennis bij bewoners over energiezuinige huishoudelijke apparaten. Tot slot is een aantal vragen gesteld met als doel inzicht te krijgen in de specifieke leefstijl van de bewoners. 1 Nieuwbouwwoningen moeten bij oplevering voldoen aan bepaalde eisen met betrekking tot het energieverbruik, de zogeheten Energie Prestatie Norm (EPN). Het gaat hier om het energieverbruik voor ruimteverwarming, warm tapwater, verlichting, ventilatie en koeling van de woning. Door middel van de Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) wordt het maximale energieverbruik genormeerd. Bij invoering van de EPN in 1995 was een EPC-waarde van 1,4 vereist. De EPC-waarde is in 1998 aangescherpt tot 1,2. en in 2000 tot 1,0. 2 Energievraag energiezuinige nieuwbouwwoningen. Effecten van gedrag op het energieverbruik. Novem-project nr , contactpersoon bij Novem is ir. C.C. Egmond. ECN-C

10 Met nadruk wordt er op gewezen dat bouwkundige gebreken (lekkages, afwerking, vochtproblemen) niet tot het onderwerp van het onderzoek behoren, behalve als deze veroorzaakt worden door het energetisch ontwerp van de woning en ook in de toekomst niet of nauwelijks te vermijden zijn. In Hoofdstuk 2 tot en met 5 wordt verslag gedaan van de interviews die zijn gehouden in respectievelijk Almere, Nieuwegein, Veenendaal en Lent. Hierbij wordt specifiek ingegaan op de motivatie voor de keuze van de woning, de positieve en negatieve aspecten en de (verandering in) leefstijl en de houding ten aanzien van besparingsopties in het algemeen en duurzame energie in het bijzonder. Hoofdstuk 6 bestaat uit een analyse van de resultaten van de interviews. Hierbij worden conclusies en aanbevelingen geformuleerd met betrekking tot de robuustheid van het ontwerp en ten aanzien van comfort en stook- en ventilatiegedrag. Het rapport wordt afgesloten met een hoofdstuk waarin de algemene conclusies en aanbevelingen zijn opgenomen. De vragenlijst die diende als uitgangspunt voor het vraaggesprek is opgenomen in Bijlage A. 10 ECN-C

11 2. VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN WNF WONINGEN IN ALMERE, OOSTVAARDERSBUURT Datum interviews: 7 december 1999 Er zijn drie interviews afgenomen. 2.1 Korte beschrijving van het project Medio 1999 zijn in Almere 40 zogeheten WNF-woningen opgeleverd. Aan deze woningen heeft het Wereld Natuur Fonds zijn naam verbonden. Met deze en andere projecten wil het WNF bewijzen dat energiezuinig en marktconform bouwen samen kan gaan. Doelstelling van het project was om te komen tot een energiebesparing van 50% ten opzichte van de huidige wettelijke norm. Uitgangspunt bij het ontwerp van de woningen was het ontwikkelen van een zeer energiezuinige woning door gebruik te maken van bewezen technieken. Alle woningen voldoen aan een EPCeis van 0,75. De EPC-waarde van de eengezinswoningen is behaald door het treffen van onder meer de volgende maatregelen (Moes 1998; DB 1999a): Een bouwschil met een hoge isolatiewaarde. Een zonnegascombi en een lage temperatuurverwarmingssysteem via vergrote radiatoren. De woningen zijn voorzien van een gebalanceerd ventilatiesysteem met hoog rendement warmteterugwinning. De ramen zijn voorzien van HR ++ -glas. De buitengevels hebben een Rc waarde van 3,8 m 2 K/W, de Rc waarde van de vloer op de begane grond bedraagt 4,0 m 2. K/W en de Rc waarde van het dak bedraagt 5,0 m 2.K/W. De HR-ketel heeft zowel voor ruimteverwarming als voor warm tapwater een hoog rendement. ECN-C

12 2.2 Effect van de woning op het bewonersgedrag De woning wordt in het algemeen niet gekocht vanwege de energiezuinigheid. Belangrijker criteria zijn de ruimte en de ligging. Überhaupt is het zaak om ingeloot te worden voor een woning in deze prijsklasse. Over de mate waarin energiezuinigheid als verkoopargument gepresenteerd werd, verschillen de meningen. In een vroeg stadium was dat wel zo, toen werd de groenverklaring met bijbehorend hypotheekrentevoordeel ook benadrukt. Aan latere kandidaten voor de woningen werd dit minder benadrukt. De energiezuinigheid wordt wel door alle geïnterviewden genoemd als prettige bijkomstigheid, zeker waar het zorgt voor een kostenbesparing. Men geeft ook aan door alle aandacht die in het bouwproces aan het energie-aspect gegeven is, zelf meer bewust geworden te zijn. Dit laatste wordt trouwens ook genoemd als gunstig bij-effect van dit onderzoek Stookgedrag Voor alle geïnterviewden was de vorige woning ook een nieuwbouwwoning of -appartement van minder dan 5 jaar oud. Desalniettemin wordt de nieuwe woning ervaren als makkelijker warm te stoken en minder tochtgevoelig. Sommigen verwarmen alleen de benedenverdieping, de rest van het huis wordt warm genoeg, of zelfs te warm (slaapkamer). De verwarming hoeft maar een paar uur per dag aan; s nachts koelt het huis nauwelijks af 3. Opvallend is dat standaard in het huis een vrij simpele, handmatige thermostaat is geplaatst. Eén bewoner had deze al vervangen door een programmeerbaar exemplaar, een andere bewoner overweegt dit Ventileren De woningen zijn voorzien van een gebalanceerd mechanisch ventilatiesysteem met warmteterugwinning. Het mechanische ventilatiesysteem zuigt lucht aan uit de badkamer, keuken en toiletruimte. De woonkamer en slaapkamers zijn voorzien van openingen waar de voorverwarmde buitenlucht wordt ingeblazen. Dit systeem is wel regelbaar, maar kan niet uitgeschakeld worden. Bewoners zijn tevreden over de werking van dit systeem. In principe is ventileren door het openen van ramen hierbij niet nodig. Toch zeggen alle geïnterviewden de slaapkamers s ochtends wel (kort) te luchten. Het huis wordt door één persoon als muffig ervaren, mogelijk nog door bouwvocht. Ramen blijven niet lang openstaan vanwege inbraakgevaar (uitbouw), inregenen, en overlast van omliggende bouwactiviteit. Op de benedenverdieping kunnen de ramen niet open, één van de geïnterviewden geeft aan dat met een huis vol bezoek, er toch wel behoefte is aan meer ventilatiemogelijkheden. De anderen noemen dit niet. Men wil wel graag een koelere slaapkamer Mee- en tegenvallers Een positief punt wat meermalen werd genoemd is de goede geluidsisolatie. Ondanks het feit dat er volop gebouwd wordt in de buurt, is hier binnenshuis weinig van te merken. Dit ook omdat de ramen niet open hoeven voor ventilatiedoeleinden, en ventilatieroosters ontbreken. Opvallend genoeg heeft ook een negatief aspect met geluidsoverlast te maken. Het mechanische ventilatiesysteem maakt namelijk ook in de laagste stand nog meer geluid dan verwacht. Vooral s nachts wordt dit als hinderlijk ervaren, alsof de buren aan het stofzuigen zijn. Ook een borrelend geluid van de zonneboiler wordt genoemd als hinderlijk, maar niet door alle geïnterviewden. Verder vindt men de hal en het toilet koud, wat men niet verwacht had in een goed geï- 3 Op het moment van interviewen (december) zijn er nog geen perioden met nachtvorst geweest. De bewoners wonen nu maximaal 4 maanden in deze woningen. De opmerkingen over stookgedrag zijn dus gebaseerd op ervaringen in een beperkte periode. 12 ECN-C

13 soleerde woning. Sommigen vinden het tochten rond de voordeur, waarschijnlijk is dit een constructiefout. Het dakraam is kleiner dan gebruikelijk; dit was nodig om de geambieerde norm te halen. Alle geïnterviewden geven aan dit jammer te vinden van de ruime zolder, en te overwegen op termijn een groter dakraam of een dakkapel te plaatsen. Dit blijkt dus in de praktijk een weinig robuuste energiebesparingsmaatregel. 2.3 Houding ten opzichte van duurzame of efficiënte aanbodsystemen Alle geïnterviewden kenden het fenomeen zonneboiler al voordat ze deze woning kochten. Ook PV-panelen zijn bekend, hoewel niet iedereen het onderscheid tussen thermische en photovoltaïsche zonne-energie scherpt maakt. De term warmtepomp komt geen van de geïnterviewden direct bekend voor, maar na uitleg geeft men aan hier wel eens van gehoord te hebben Zonneboiler Alle geïnterviewden vinden het een pré om een zonneboiler te hebben, en zouden het in een volgend huis wel weer willen. Het feit dat de collectoren zichtbaar zijn, maakt het iets bijzonders, wat leuk is om te vertellen. Eén bewoner noemde het goed voor het energiebewustzijn van de kinderen. Alle geïnterviewden willen ook wel PV panelen op het dak, maar gaan daarbij voorbij aan het kostenaspect. Eén geïnterviewde vindt het jammer dat het huis geen duaal watersysteem bezit Handleidingen en informatie Rond de oplevering van de huizen heeft het bouwbedrijf een voorlichtingsavond georganiseerd, waarin informatie werd verstrekt over de werking en onderhoud van de zonneboiler en het ventilatiesysteem. Deze voorlichting wordt door de geïnterviewden niet bijzonder positief beoordeeld, de één vond het te beknopt, de ander warrig, of niet to the point. Wel vinden ze allen dat de schriftelijke informatie - een map met instructies - voldoende is voor normaal gebruik van de installaties. Tijdens het interview blijkt dat er nog wel vragen zijn over de beste manier van omgaan met de systemen. 2.4 Elektrische apparatuur Het systeem van energie-etiketten (labels) op witgoed is redelijk bekend. Eén van de bewoners heeft een A-label koelkast met subsidie van het energiebedrijf gekocht. Bij het aanschaffen van inbouwapparatuur lijkt het energie-label minder een rol te spelen door de beperkte keuzemogelijkheden. Geïnterviewden geven aan bij toekomstige aanschaffen rekening te willen houden met de energiezuinigheid, ook omdat men verwacht dit terug te zullen verdienen op de elektriciteitsrekening. Het bezit van spaarlampen varieert nogal. Eén bewoner is heel enthousiast en past ze zoveel mogelijk toe. Anderen maken veel gebruik van halogeen verlichting, eventueel gekoppeld aan dimmers, en beschouwen dit als een redelijk alternatief Hot-fill apparatuur Alle geïnterviewden zijn op de hoogte van het bestaan van hot-fill wasmachines en vaatwassers. Tijdens de bewonersvoorlichting is gewezen op de mogelijkheid om met deze apparatuur nog meer van de zonneboiler te profiteren. Echter, men is ook op de hoogte van mogelijke nadelen van deze apparatuur. Leveranciers raden deze apparaten namelijk af, vanwege een kortere levensduur, problemen met wasmiddelen (enzymen die in koud water hun werk moeten doen) en de hogere aanschafprijs. Ook werd als nadeel genoemd dat bij tegelijkertijd douchen en wassen een beroep gedaan moet worden op de HR-ketel, zodat het voordeel van de zonneboiler weer weg is. ECN-C

14 2.5 Leefstijl bewoner Twee van de drie geïnterviewden geven aan elektrische apparaten aan te schaffen om daarmee tijd te besparen. Een bewoner heeft zelfs overwogen om een stofzuigerkanaal in het huis te laten aanbrengen. Een andere geïnterviewde redeneert omgekeerd, en investeert tijd om geld te besparen - onthaasting. De familie bezit bewust geen vaatwasser, en bezit wel een wasdroger, maar gebruikt deze niet meer sinds het betrekken van de nieuwe woning. Op zolder is ruimte genoeg, en is de was in een halve dag droog. Eén van de geïnterviewden maakt gebruik van dag- en nachtstroom, en stemt daar het gebruik van wasmachine en vaatwasser op af. Deze bewoner bezit ook een sauna. Indien er regelmatig thuis gewerkt wordt, dan wordt hiervoor meestal een aparte kamer ingericht met bijbehorende faciliteiten). Deze kamer hoeft in het algemeen niet extra verwarmd te worden. De geïnterviewden zijn niet bijzonder actief met het milieu bezig. Geen van de geïnterviewden is lid van een organisatie als WNF, Natuurmonumenten of milieudefensie. Men wil wel afval scheiden, hoewel dat in de nieuwe woning nog niet kan omdat er nog geen rolcontainers zijn. Sommigen kopen wel eens biologische voeding bij de supermarkt, niemand gaat er speciaal voor naar de natuurvoedingswinkel. 2.6 Opmerkingen van de geïnterviewden Er is onvrede onder de geïnterviewden over twee punten. Groenverklaring Bij de verkoop van de woning is de bewoners voorgespiegeld dat de woning in aanmerking zou komen voor een groenverklaring met bijbehorend hypotheekrentevoordeel, bruto zo n 9600 gulden in 10 jaar tijd. Een aantal geïnterviewden heeft daar de keuze van hypotheek en geldverstrekker op afgestemd. Inmiddels woont men al een aantal maanden in de woning, maar is er nog steeds geen duidelijkheid over het verstrekken van deze groenverklaring. Geïnterviewden voelen zich verkeerd voorgelicht en aan het lijntje gehouden, en overwegen gezamenlijk een brief te sturen aan het bouwbedrijf. Inschatting energiebedrijf Bij het betrekken van een nieuwe woning maakt het energiebedrijf een eerste inschatting van het energieverbruik van de bewoners. Hier wordt het maandelijks te betalen voorschot op afgestemd. De geïnterviewden vinden dat ze hoog zijn ingeschat, zeker als gekeken wordt naar de extra energiezuinigheid van de woning, en voorzien renteverlies over het teveel betaalde voorschot. Verder zijn alle geïnterviewden benieuwd naar de resultaten van het onderzoek, hoewel die pas eind 2000 beschikbaar komen. Ook is men bijzonder geïnteresseerd in een wijkgemiddelde van het energieverbruik, waar men dan vervolgens het eigen verbruik mee kan vergelijken. 14 ECN-C

15 3. VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN WNF WONINGEN IN NIEUWEGEIN, GALECOP Datum interviews: december 1999 Er zijn vier interviews afgenomen. 3.1 Korte beschrijving van het project Ook aan de woningen in Nieuwegein heeft het Wereld Natuur Fonds zijn naam verbonden. De 77 koopwoningen liggen als een soort wal aan de buitengrenzen van de nieuwe wijk Galecop in Nieuwegein. De woningen maken aan de noordkant een gesloten indruk met kleine vensters. Aan de zuidzijde daarentegen, maakt het schuine, glazen dak een high tech indruk. De woningen zijn tussen december 1997 en juni 1998 opgeleverd, en hebben een EPC van 0,69 (0,70 voor de kopwoningen). Deze EPC-waarde is behaald door het treffen van onder meer de volgende maatregelen (DB 1999b).! De verwarming is uitgevoerd als een lage temperatuurssysteem (maximaal 60 C). De woningen zijn verdeeld in een noord- en een zuidzone, met weersafhankelijke voorregeling en naregeling per zone. De zones hebben een afzonderlijke thermostaat en een sensor voor de buitentemperatuur.! Op het dak zijn 4 zonnepanelen aangebracht, met een productie van (maximaal) 85 kwh per jaar. Bovendien zijn er aansluitpunten voor nog 27 panelen. De extra stroomopbrengst wordt direct geleverd aan het net.! De woningen zijn aangesloten op een stadsverwarmingsnet op basis van restwarmte van een elektriciteitscentrale.! De woningen zijn goed geïsoleerd: de Rc van de vloer is 3,5 m 2.K/W, de gevels hebben een Rc van 3,8 m 2.K/W, het dak heeft een Rc van 4,0 m 2.K/W. Bovendien zijn de ramen voorzien van HR + -glas.! Een gebalanceerd ventilatiesysteem met warmteterugwinning (rendement 85%).! De serre aan de zuidzijde van de woning moet zorgen voor warmtetoevoer. ECN-C

16 3.2 Effect van de woning op het bewonersgedrag Ook in Nieuwegein kiezen bewoners een woning in het algemeen niet vanwege de energiezuinigheid. Voor de woningen in Nieuwegein worden de ruimte en de aanwezigheid van een serre genoemd als belangrijke voordelen. Voor sommige geïnterviewden waren deze woningen één van de weinige mogelijkheden om op korte termijn in aanmerking te komen voor een (betaalbare) koopwoning. De energiezuinigheid wordt genoemd als prettige bijkomstigheid, zeker waar het zorgt voor een kostenbesparing. Men is zich trouwens wel bewust van de hoge kosten van PV-panelen, en geen enkele geïnterviewde overweegt om PV bij te plaatsen, tot het moment dat het binnen redelijke tijd terugverdiend kan worden. De meeste bewoners zeggen wel sinds ze de woning bewonen, bewuster om te gaan met energie: ze minimaliseren stand-by verbruik en lezen vaker (kranten)artikelen over het onderwerp energie Stookgedrag De woningen zijn verdeeld in een noord- en een zuid zone (voor- en achterkant van de woning). Door middel van twee aparte thermostaten, die in respectievelijk de woonkamer en de keuken zijn geplaatst, is de temperatuur in de noord- en zuidzijde onafhankelijk van elkaar in te stellen. Twee van de vier geïnterviewden vinden het huis voldoende tot zeer behaaglijk, zonder de bovenverdieping veel te stoken. De andere twee geïnterviewden hebben gekozen voor een open keuken 4. Dit ondergraaft echter het noord-zuid concept, omdat de thermostaat in de keuken in dat geval ook reageert op de warmere temperatuur in de woonkamer. Als gevolg daarvan, krijgt een van de geïnterviewden de slaapkamers aan de noordkant niet meer warm, hoewel de thermostaat om deze reden op 23 graden is ingesteld. De andere geïnterviewde heeft het systeem zelf aangepast, en er een beneden-boven systeem van gemaakt. Het verwarmingssysteem is computergestuurd, en de thermostaat is programmeerbaar. Verschillende geïnterviewden geven aan dat dit programmeren niet makkelijk is, en hebben bijvoorbeeld hulp van een buurman gekregen. Ook het verschil in functionaliteit van het bedieningspaneel in de technische ruimte (waar de temperatuur en tijden ingesteld kunnen worden voor beide zones) en de draaiknop op de thermostaten is niet voor iedereen duidelijk Ventileren De woningen zijn voorzien van een gebalanceerd mechanisch ventilatiesysteem met warmteterugwinning. In principe is ventileren door het openen van ramen hierdoor niet nodig. Toch zeggen alle geïnterviewden de slaapkamers s ochtends wel (kort) te luchten. Sommigen hebben het raam van de badkamer altijd open. Verder zijn, door het winnen van warmte uit de lucht uit de keuken, de kookluchtjes op zolder te ruiken. De serre op de benedenverdieping wordt in de zomer zeer warm (tot 60 graden). Het is belangrijk om dan de schuifdeur tussen woonkamer en serre zo veel mogelijk gesloten te houden Mee- en tegenvallers Als positieve punten worden genoemd de serre, de behaaglijkheid, de goede geluidsisolatie zowel naar buiten als naar de buren, en het geringe energieverbruik. Een negatief punt, door iedereen geconstateerd, is dat rond de openingen van het ventilatiesysteem donkere stofplekken ontstaan. Verder vindt men het jammer dat de oorspronkelijke functie van de serre, namelijk als een reservoir voor lucht, die door het ventilatiesysteem aangezogen 4 Het weglaten van de deur naar de keuken was bij de bouw van de woningen een meerwerk-optie, waarvoor men geld terugkreeg, hoewel blijkt dat een open keuken het goed functioneren van het verwarmingssysteem in de weg staat. 16 ECN-C

17 kan worden, uiteindelijk niet is uitgevoerd. Sommigen hebben kritiek op het verwarmingssysteem. Men mist zonwering en een ventilatiemogelijkheid in de serre Serre De serre is expliciet bedoeld als buitenruimte. Daarom is er bij de bouw een tegelvloer geplaatst. Echter, het is zo n mooie ruimte, dat iedereen probeert de serre in meerdere of mindere mate bij de woning te betrekken. Veel bewoners hebben bij de bouw (als meerwerk) een betonvloer laten storten, en hierop bijvoorbeeld hetzelfde parket gelegd als in de woonkamer. Hoewel de schuifdeur naar de serre in zomer en winter dichtgehouden moet worden, is de serre zo visueel wel deel van het huis. Er zijn ook al enkele bewoners die de serre voorzien hebben van dubbel glas, en/of verwarming. De verwachting is dat over een aantal jaren een merendeel van de bewoners dit gedaan zal hebben. Uit het oogpunt van energiebesparing is dit niet wenselijk, omdat de ruimte niet bedoeld is als leefruimte. 3.3 Houding ten opzichte van duurzame of efficiënte aanbodsystemen Sommige geïnterviewden waren al bekend met zonneboilers en PV-panelen voordat ze de woning kochten, anderen niet. Warmtepompen zijn nauwelijks bekend. De PV-panelen worden wel gewaardeerd. Verschillende geïnterviewden hadden ook wel een zonneboiler willen hebben, omdat de stadsverwarming relatief duur is Handleidingen en informatie Bij oplevering is de bewoners een handleiding verschaft. De meningen over de duidelijkheid hiervan lopen uiteen. Een van de geïnterviewden heeft aanvullende informatie gevonden op Internet. Sommigen hebben hulp gekregen van buren, of vertellen dat de buren de thermostaat maar op de standaardinstelling hebben gelaten. Dit is een gemiste kans, het is jammer dat er veel onduidelijkheid en verkeerde ideeën bestaan over de werking van het verwarmings- en ventilatiesysteem, want hierdoor wordt de apparatuur vaak niet optimaal gebruikt. 3.4 Elektrische apparatuur Het systeem van energie-etiketten (labels) op witgoed is redelijk bekend, maar niet bij iedereen. Bewoners geven aan bij toekomstige aanschaffen rekening te willen houden met de energiezuinigheid, ook omdat men verwacht dit terug te zullen verdienen op de elektriciteitsrekening. Het bezit van spaarlampen varieert nogal. Degenen die spaarlampen toepassen, noemen als praktisch bezwaar dat deze lampen in veel armaturen niet passen. Sommige bewoners maken bewust gebruik van nachtstroom. De goede geluidsisolatie van het huis maakt het ook makkelijker om s nachts te wassen Hot-fill apparatuur De woningen in Nieuwegein zijn standaard voorzien van een hot-fill aansluiting voor de wasmachine. Ondanks dat maakt geen van de geïnterviewden gebruik van deze voorziening. Degene die aanschaf overwogen heeft, koos uiteindelijk voor een conventionele wasmachine, omdat daar meer keus in was. Verschillende geïnterviewden noemen een proef, die was aangekondigd door REMU, waarin bewoners een hot-fill wasmachine aangeboden zouden krijgen. Men veronderstelt dat deze actie later is afgeblazen, er is niets meer over vernomen. Een van de geïnterviewden heeft tijdens een bewonersvoorlichting gevraagd of een thermostaatkraan in dit verband geen voordelen zou hebben, en heeft daar nooit antwoord op gekregen. ECN-C

18 3.5 Leefstijl bewoner Het concept tijdsbesparende mechanisering blijkt in de praktijk niet zonder meer toepasbaar. Degenen die een vaatwasser hebben, beschouwen dit als een stukje luxe en gemak, en als een vanzelfsprekend onderdeel van een nieuwe keuken. Het bezit van wasdrogers wordt gestimuleerd door het plaatsen van de wasmachineaansluiting op zolder, en de geringe afmetingen van de tuin. Toch wordt de was door sommige mensen op zolder opgehangen in plaats van elektrisch gedroogd. Eén van de geïnterviewden is lid van het WNF. Opvallend genoeg geeft deze persoon aan niet bijzonder actief met het milieu bezig te zijn. Geen van de andere geïnterviewden is lid van een organisatie als WNF, Natuurmonumenten of milieudefensie. Afval scheiden wordt redelijk consequent gedaan. 18 ECN-C

19 4. VERSLAG INTERVIEWS MET BEWONERS VAN ZONNEWONINGEN, GELDERSE BLOM IN VEENENDAAL Datum interviews: 17 december 1999 Er zijn vier interviews afgenomen. Twee geïnterviewden bewonen een woning met een elektrische warmtepomp en twee bewoners bewonen een woningen met een HR-ketel. 4.1 Korte beschrijving van het project In januari 1997 is het DuBo-voorbeeldproject Gelderse Blom te Veenendaal opgeleverd. Het project bestaat uit 101 duurzame eengezinswoningen, waarvan 46 koopwoningen en 55 sociale huurwoningen (DuBo 1999). Alle woningen zijn voorzien van HR-glas en extra isolerende vloeren, gevels en daken (Rc 3,0) en een lage temperatuurverwarmingssysteem. De gemiddelde EPC van de woningen in de Gelderse Blom bedraagt 1,09 (NEN 5128 (1994)) (Nieman 1998). Een groot deel van de woningen (in totaal 95) is voorzien van een zonne-gascombi. De overige zes zogeheten zonnewoningen zijn van een afwijkend type. Het verslag in dit hoofdstuk heeft specifiek betrekking op de bewoners van deze zonnewoningen. De EPC van de zonnewoningen met een HR-ketel bedraagt 1,26 volgens NEN (1994) 5,6 (Nieman, 1998). In deze norm wordt onder meer het effect van het lage temperatuur-verwarmingssysteem echter niet meegenomen en dat van de PV-panelen slechts marginaal. In de herziene NEN (1998) wordt een andere waarderingsmethode gebruikt. De EPC-waarde van de 5 Bij de berekening van de EPC waarde bij de indiening werd er (door de architect) van uitgegaan dat de teruglevering van elektriciteit in zijn geheel in rekening gebracht zou mogen worden op de EPC-waarde. Hierdoor zou de EPC-waarde met 0,68 dalen. Volgens NEN 5128 (1994) dient de reductie op de EPC beperkt te blijven tot 0,07. Volgens de door de architect gehanteerde berekeningsmethode zou de EPC uitkomen op 0,44 voor de zonnewoningen met een warmtepomp en 0,59 voor de zonnewoningen met een HR-ketel. 6 De EPC-waarde exclusief de bijdrage door de PV-panelen bedraagt 1,33 volgens NEN 5128 (1994). ECN-C

20 woning met een warmtepomp bedraagt 0,90 volgens NEN (1994) 7 (Nieman, 1998). Opvallend is het grote verschil van 0,36 in EPC-waarde tussen de, verder identieke, zonnewoningen met een HR-ketel en die met een elektrische warmtepomp. Door Novem is berekend wat het effect op de EPC-waarde is indien NEN (1998) wordt toegepast in plaats van NEN (1994) (Novem, 1999). Volgens de herziene NEN-norm bedraagt de EPC-waarde voor de woningen met een warmtepomp 0,50. De EPC-waarde is bereikt door het toepassen van onder meer de volgende energiebesparingsmaatregelen: De daken van de zonnewoningen zijn voorzien van PV-panelen (circa 33 m 2 ) 8. Vier van deze woningen waren bij de oplevering van de woning voorzien van een warmtepomp 9. Inmiddels is deze bij een van de vier woningen vervangen door een gasgestookte ketel. Een lage temperatuurverwarmingssysteem. De ramen zijn voorzien van HR-glas met een U-waarde van 1,6 W/m 2 K. De buitengevels hebben een Rc waarde van 3 m 2.K/W, de Rc waarde van de vloer op de begane grond bedraagt 3,5 m 2.K/W en de Rc waarde van het dak bedraagt 3,5 m 2.K/W. De meerinvesteringen voor de warmtepompinstallatie voor de zonnewoningen bedroegen ƒ gulden per woning. De totale investering voor de PV-daken van de zonnewoningen bedroegen ƒ ,- per woning (DuBo 1999). 4.2 Effect van de woning op het bewonersgedrag Door een aantal bewoners wordt aangegeven dat het energieconcept (warmtepomp, PV-dak) mede bepalend is geweest voor de keuze van de woning. Mogelijk speelt hierbij het karakteristieke uiterlijk (de woningen zijn duidelijk herkenbaar als energiezuinige woningen) een rol. Dit geldt echter niet voor iedereen. Er heeft wel een loting plaatsgevonden bij de toewijzing van de woningen. De aanwezigheid van de grote hoeveelheid PV-panelen wordt positief gewaardeerd. De mogelijkheid om (op jaarbasis) netto elektriciteit te produceren (het eigen verbruik is lager dan de elektriciteitsproductie van de PV-panelen) spreekt de bewoners aan en zij zijn zich dit ook duidelijk bewust. De bewoners die bewust voor deze energiezuinige woning hebben gekozen, zijn zich door de aankoop van de woning niet nog bewuster geworden van energie- en milieuproblemen. Bij de huishoudens die niet bewust voor dit type woning gekozen wordt eenmaal aangeven dat de aankoop van de woning het milieubewustzijn wel heeft bevorderd Stookgedrag Twee woningen zijn voorzien van een warmtepomp en twee woningen van een gasgestookte ketel. Bij de warmtepomp wordt (vrijwel geen) nachtverlaging toegepast. Wel is het in beperkte mate mogelijk om de binnentemperatuur aan te passen door de stooklijn anders in te stellen. Over het algemeen wordt er in deze woningen niet anders gestookt dan in de vorige woning (de specifieke eisen van de warmtepomp buiten beschouwing gelaten). Er was wel sprake van een aanpassing van het stookgedrag, met name wat betreft het aantal verwarmde vertrekken, als de vorige woning relatief warme of koude zones had. Als voorbeeld werd hierbij genoemd een badkamer in een matig geïsoleerde woning. Ook het tegenovergestelde deed zich voor. In de huidige woning worden nu af en toe meer vertrekken verwarmd in vergelijking met de vorige relatief warme etagewoning. 7 De EPC-waarde exclusief de bijdrage door de PV-panelen bedraagt 0,97 volgens NEN 5128 (1994). 8 De daken van de zonnewoningen zijn voorzien van 25 m 2 zonnepanelen. Tevens is nog 8 m 2 aan zonnepanelen op de luifel van de woning geplaatst. 9 Oorspronkelijk is hierbij gekozen voor twee verschillende typen elektrische warmtepompen. 20 ECN-C

21 4.2.2 Ventileren De woningen zijn voorzien van mechanische ventilatie zonder warmteterugwinning. De benedenverdieping kan worden geventileerd door het openen van roosters of eventueel een deur. Een aantal bewoners geeft aan dat de ventilatiemogelijkheden op de benedenverdieping voor verbetering vatbaar zijn, maar dit aspect wordt niet door alle bewoners zo ervaren. Het ventilatiegedrag wijkt niet wezenlijk af van het gedrag in de vorige woning Mee- en tegenvallers Over het algemeen zijn de bewoners tevreden over de woning. Alle geïnterviewde bewoners zijn de eerste bewoner van de woning. Als positieve punten worden een of meerdere keren genoemd: De PV-luifel vanwege de schaduwwerking in de zomer. De was hangt altijd droog en de wasdroger wordt nu niet meer gebruikt. Het imago van de zonnepanelen. Het all-electric concept van de woning, dit geldt alleen voor de woningen met een warmtepomp. Het inductie koken 10. Het lage temperatuur verwarmingssysteem (veiliger voor kinderen, aangename warmte). De grote inpandige berging. De ligging (locatie) van de woning en de ruimte rondom de woning. Als algemene negatieve punten werden één of meerdere keren genoemd: Eén bewoner vond het jammer dat je er normaal gesproken eigenlijk niets van merkt dat het grootste deel van het elektriciteitsverbruik door de eigen PV-panelen wordt opgewekt. De hoogte van het plafond op de bovenverdieping. Aangezien warmte naar boven stijgt, is dit niet consistent met het energiezuinige karakter van de woning, bovendien is het loze ruimte die sommigen liever als bergruimte benut hadden. Een bewoner geeft aan de buitenkant van de woning optisch niet fraai te vinden (de grote hoeveelheid PV-panelen is sterk gezichtsbepalend). Een aantal geïnterviewden vindt de radiatoren van het lage temperatuur verwarmingssysteem erg groot dan wel onhandig geplaatst. Daarnaast heeft een aantal van de negatieve punten specifiek betrekking op de woningen die voorzien zijn van een warmtepomp. Het niet kunnen toepassen van nachtverlaging en het hoge elektriciteitsverbruik voor de hulp boiler voor de bereiding van warm tapwater. Het geluidsniveau van de warmtepomp. Door één van de geïnterviewden wordt aangeraden om dit soort gevallen de warmtepomp buiten de woning te plaatsen, dus niet verbonden met het casco. Het inregelen van de warmtepomp door de installateur bleek lastig. Bij sterke temperatuurschommelingen buiten (seizoenswisselingen, bijvoorbeeld in de lente) is het regelsysteem van de warmtepomp - de buitensensor - soms niet in staat om de woning op een constante temperatuur te houden. De warmtepomp onttrekt zijn warmte aan het grondwater. Het opgepompte grondwater mag echter niet worden teruggepompt en wordt geloosd op het riool. Dit wordt als niet milieuvriendelijk beschouwd en daardoor als nadeel ervaren. Als laatste kan worden opgemerkt dat de geïnterviewden van mening waren dat de woningen niet gehoriger zijn dan conventionele woningen. 10 Het energiebedrijf heeft dit voor de bewoners verplicht gesteld en de benodigde apparatuur met een flinke korting aangeboden. ECN-C