Oudercursus Rome dromen. 22 januari: Mythe en werkelijkheid

Transcriptie

1 Oudercursus 2019 Rome dromen 22 januari: Mythe en werkelijkheid

2 De aankomst van Aeneas in Italië Livius AUC Liber I, cap. 1 Allereerst staat het voldoende vast dat de Grieken na de inneming van Troje hun wraaklust gekoeld hebben op de overige Trojanen, maar dat zij ten aanzien van twee mannen, te weten Aeneas en Antenor, genade voor recht hebben laten gelden, op grond van een vanouds bestaande gastvriendschap en van het feit dat deze beiden er steeds voorstanders van waren geweest om vrede te sluiten en Helena terug te geven. Daarna is Antenor na allerlei lotgevallen, met een groep Eneten die door een opstand in Paphlagonië waren verdreven en een nieuwe woonplaats en leider zochten zij hadden hun koning Pylaimenes bij Troje verloren -, aangeland bij de diepste inham van de Adriatische zee. De Euganeërs, die daar woonden tussen de zee en de Alpen, werden verjaagd en de Eneten en Trojanen bezetten dat gebied. Inderdaad wordt de plaats waar zij het eerst voet aan wal zetten Troje genoemd en men spreekt daar dan ook van de Trojaanse streek; het hele volk heet: Venetiërs. Aeneas ten gevolge van dezelfde ramp uit zijn vaderland verdreven, maar door het lot voorbestemd tot groter dingen, kwam eerst in Macedonië, daarna voerde zijn weg hem, op zoek naar een woonplaats, naar Sicilië en vandaar zette hij zijn

3 koers naar het Laurentische land. Ook die plaats heet Troje. De Trojanen ontscheepten er zich en omdat na hun schier eindeloze zwerftocht niets was overgebleven dan hun wapens en hun schepen, gingen zij op roof uit op de akkers. Koning Latinus en de Aborigenen, die daar toen woonden, liepen gewapend te hoop uit de stad en van het land, om zich te weren tegen het geweld van de indringers. En over wat toen volgde zijn er twee overleveringen. Sommigen zeggen dat Latinus, verslagen in de strijd, vrede sloot met Aeneas en daarna familiebanden met hem aanknoopte. Anderen vertellen het volgende verhaal: Toen de legers in slagorde stonden opgesteld trad Latinus, voordat het signaal tot de aanval weerklonk, met zijn veldoversten naar voren en riep de leider van de vremdelingen op tot een gesprek. vervolgens vroeg hij wie ze waren, vanwaar ze kwamen, waarom zij uit hun land waren weggegaan en met welk doel ze het Laurentische land hadden betreden. Toen hij had gehoord dat zij Trojanen waren, dat hun aanvoerder was Aeneas, de zoon van Anchises en Venus, dat zij uit hun vaderstad, die in vlammen opging, waren verjaagd en nu zochten naar een plek om te wonen en een stad te stichten, reikte hij, in bewondering voor dit befaamde volk en deze roemruchte man die, ongebroken van geest, klaarstonden voor de oorlog, evenzeer als voor de vrede, hem de hand met een

4 plechtige belofte van eeuwige vriendschap. Er kwam een verdrag tot stand tussen de beide leiders en de legers begroetten elkaar. Aeneas werd gast in het huis van Latinus. Deze sloot ten overstaan van de huisgoden, naast het openbare, ook een persoonlijk verbond met Aeneas, door hem zijn dochter ten huwelijk te schenken. Dit laatste vooral versterkte de Trojanen in hun verwachting dat er eindelijk, op deze vaste en blijvende standplaats, een eind was gekomen aan hun omzwervingen. Zij stichtten een stad en Aeneas noemde die, naar zijn vrouw, Lavinium. Al spoedig werd er uit het jonge huwelijk een stamhouder geboren aan wie de ouders de naam Ascanias gaven. Romulus en Remus Livius AUC Liber I, cap. 4 Maar de geboorte van een zo grote stad en het begin van het machtigste rijk na dat van de goden was, meen ik, voorbeschikt door het lot. De Vestaalse maagd werd overweldigd en schonk het levenslicht aan een tweeling. Zij noemde misschien omdat ze dat geloofde, misschien ook omdat het minder oneervol was als een god verantwoordelijk was voor haar misstap Mars de vader van haar betwijfelbaar

5 kroost. Maar goden noch mensen konden haar vrijwaren tegen de wreedheden van de koning: de priesteres werd geboeid en in de kerker geworpen; de borelingen moesten op bevel van de vorst in de rivier worden gegooid. Nu was het, dank zij de lotsbeschikking van de goden, toevallig zo dat de Tiber gezwollen was en overstroomde in traag vloeiende poelen. Nergens kon men haar hoofdstroom bereiken en zij die de kinderen droegen, hoopten maar dat ze, omdat ze nog zo klein waren, zouden verdrinken, hoe langzaam de stroming ook was. En dus verbeeldden ze zich dat ze de opdracht van de koning hadden vervuld, toen ze de kleinen neerlegden in de dichtstbijzijnde kreek, waar nu de vijgeboom Ruminalis staat men zegt, dat die Romularis heeft geheten. Het was daar een woest en verlaten oord. Het verhaal luidt dat toen het dalende water de drijvende mand waarin de jongetjes lagen op het droge had achtergelaten, een wolvin uit de omringende bergen die haar dorst wilde lessen, op het gehuil van de kinderen is afgekomen en dat zij hen zo liefderijk heeft gezoogd, dat de opperste der herders van de koninklijke kudden haar aantrof, terwijl ze bezig was hen te likken. Volgens de overlevering heette die man Faustulus. Hij bracht de kindertjes naar huis en gaf ze aan zijn vrouw Larentia, om ze groot te brengen. Sommigen menen dat Larentia onder de

6 herders de bijnaam had van wolvin, omdat zij vrijgevig was met haar lichaam; daar kwam dan dit wonderbaarlijke verhaal vandaan. Toen de aldus geboren en getogen jongens wat groter waren geworden, zwierven zij zonder evenwel hun werk in de stallen of bij de kude te verwaarlozen rond in de bergwouden om te jagen. Dat maakte hen sterk naar lichaam en geest en ze stonden niet alleen pal tegen wilde dieren, maar vielen ook rovers aan, die met buit beladen waren. Zij verdeelden onder de herders deze teruggeroofde goederen en terwijl de groep der jonge mannen van dag tot dag groeide, deelden de broers lief en leed met hen. De stichting van Rome Livius AUC Liber I, cap. 5 Ze zeggen dat ons Lupercusfeest toen al op de Palatijnse heuvel werd gevierd en dat die heuvel eerst Pallanteum werd genoemd, naar een Arkadische stad Pallanteum, en toen Palatium. Daar moet Evander, een man uit de stam der Arkadiërs, die heel lang gelden die plaats in bezit heeft gehad, de uit Arkadië afkomstige jaarlijkse plechtigheid hebben ingesteld, waarbij jongelieden speels en naakt rondholden, ter

7 ere van de Lycaeïsche Pan, die de Romeinen later Inuus noemden. Livius AUC Liber I, cap. 6, par 4 -cap. 7, par. 3 Maar toen kwam er iets tussen, dat hun plannen verstoorde: door hun heerszucht -een voorvaderlijke karakterfout- ontstond uit een tamelijk vreedzame aanleiding een afschuwelijke ruzie. Omdat zij tweelingen waren, was er geen onderscheiding mogelijk op grond van respect voor hun leeftijd. In de hoop dat de goden die deze plaatsen onder hun bescherming hadden, door middel van voortekenen zouden kiezen wie van hen beiden de nieuwe stad haar naam zou geven en wie, als ze gesticht was, over haar zou regeren, nam Romulus de Palatinus als priesterlijk waarnemingspunt voor de vlucht der vogels en Remus de Aventinus. Volgens de overlevering deed zich eerst aan Remus een teken voor: zes gieren kwamen aanvliegen, en juist was dit bekend gemaakt, toen zich aan Romulus tweemaal zoveel gieren vertoonden. Ieder werd door zijn eigen volgelingen tot koning uitgeroepen: de ene partij maakte aanspraak op de eer vanwege de prioriteit en de andere vanwege het aantal der vogels. Er ontstond een heftige woordenstrijd die, toen de woede hoger en hoger oplaaide, eindigde in moord en doodslag; daar werd in het tumult Remus dodelijk getroffen.

8 Een meer populair verhaal is, dat Remus, om zijn broer te plagen, over de nieuwe muren sprong en dat Romulus hem daarom in woede doodde, terwijl hij hem toeschreeuwde: Zo verga het voortaan een ieder die over mijn muren springt! Nu had Romulus alleen de macht in handen; de stad die gesticht werd, ontleende haar naam aan de stichter. Eerst versterkte hij de Palatinus, waarop hij was grootgebracht. Het asiel Livius AUC Liber I, cap. 8, par 4 - par. 7 Intussen groeide de stad; zij annexeerde de ene plaats na de andere binnen haar muren: men hield bij het bouwen van de vestingwallen rekening met de verwachting dat het inwonertal groter zou worden dan het nu was. Om te voorkomen dat die ruimte leeg zou blijven, ging men voor het werven van mensen te werk volgens een oude methode van vroegere stedenstichters, die mensen van onaanzienlijke en lage afkomst om zich heen verzamelden en dan voorgaven dat de aarde hun zonen had voortgebracht; ze stelden de nu omheinde plek tussen de twee bossen, als je de heuvel opklimt, open als asyl. Dat werd een toevluchtsoord voor een hele groep mensen uit de naburige volken, vrijen en slaven door elkaar, die een nieuw

9 leven wilden beginnen; en dit was de kiem van kracht waaruit onze grootheid zich zou ontplooien. Romulus was blij met die kracht en gaf haar nu een passende leiding. Hij stelde honderd senatoren aan, óf omdat dit aantal voldoende was, óf omdat er niet meer dan honderd waren die voor de titel van Vader in aanmerking kwamen. Hoe het zij, Patres werden zij genoemd, wegens hun voorname stand; hun nakomelingen heetten patriciërs. De apotheose van Romulus. Livius, AUC Liber I cap. 16 Vele jaren later, toen Titus Tatius al lang dood was en Romulus de enige koning was, hielden de Romeinen een feestelijke bijeenkomst op het Forum Romanum. Net toen koning Romulus tot zijn volk wilde spreken, brak er een geweldig onweer los. Allen vluchtten, behalve Romulus. Toen het onweer voorbij was en alle burgers weer op het forum waren, was er geen spoor meer te zien van Romulus. In eerste instantie dachten de Romeinen dat Romulus door de goden gehaald was en zij vielen uit verering op de knieën, maar al snel deden kwade tongen hun werk: de senaat zou Romulus hebben gedood en hebben doen verdwijnen. Toen de sfeer grimmig

10 werd, vroeg de Albaan Proclus Iulius het woord. Hij zei, dat hij op weg vanuit Alba Longa naar Rome een man tegen was gekomen die veel groter was dan hij en dat de man in volle wapenrusting was. Het was Romulus, zei hij, en Romulus had hem gezegd dat het de wil van de goden was dat Romulus terugkeerde naar zijn goddelijke oorsprong en dat hij als de god Quirinus over de Romeinen zou waken. Volgens Romulus zouden de Romeinen door moed en rechtvaardigheid de wereld veroveren. Alle vertalingen F.H. van Katwijk-Knapp

11 Forum Romanum De fout van de meeste toeristen, waardoor al die beelden ook zo n praats krijgen, is deze: dat ze te bevend rondlopen. Ze genieten niet. Ze herkennen. Ze krijgen een stijve nek van het ópkijken en jaknikken. Vrienden, daar heb je weer een Della Porta, in de houding allemaal. In een stad, waar je bij elke straathoek voor een plaatje uit je schoolboek kan komen te staan en zelfs de paaltjes van verboden ingang nog afgesleten godenbeelden zijn, is zulk toerisme een volstrekt slopende bezigheid. Er zijn hier ook werkelijk mensen gestorven, uit te lang volgehouden eerbied. De gids let even niet op, gaat nóg een kerk in, pikt er gedachteloos nog een raamkozijn bij, en opeens, daar valt zo n man om. En dat is jammer. Maar soms ontmoet men toeristen, die vrij en blij door Rome huppelen. Het zijn de onbelasten, die ófwel geen onderwijs genoten hebben óf het resultaat daarvan vergeten zijn. Heerlijke mensen! Ze staan stil bij spelende kinderen, zoeken met zorg een blikken Sint-Jozef uit en voeren de katten rond het Pantheon. Zij hebben hun eigen gedachten over Rome. In de maagdelijke ruimte van hun algemene ontwikkeling bloeit de boom van een persoonlijk zielenleven. Ik blijf altijd in de buurt

12 van die mensen: want elk appeltje, dat van zo n boom afvalt, is de moeite van het oprapen waard. Gisteren nog mocht ik zo n vruchtje plukken. Het was op het Forum Romanum. Daar te midden van het puin, stonden zestig Hollanders, luisterend naar een man, die door een blikken toeter aanwijzingen verstrekte. Achterin stond een dikke, blozende dame. Zij kwam waarschijnlijk uit Bussum, ik heb gevoel voor die dingen. Zij luisterde met een half oor, keek wat rond en voedde zich intussen uit een gekleurd zakje. Oorspronkelijke geesten, die zélf denken, hebben voortdurend versterking nodig. De gids liet nu even een gewijde stilte intreden. En daarin zei de dikke juffrouw opeens, met heldere stem: Zeg, wat is hier alles kapot. Zie, dat is een opmerking, die niet meer van deze aarde is, een zin, die uit de algemene conversatie van de Goden regelrecht naar beneden viel. Ik wankelde naar het dichtstbijzijnde café, om het gesproken te overdenken. Want dit is de essentie van het Forum Romanum: dat het kapot is. Een verbrokkeld keizerrijk, een ingestort Imperium. Die tragiek had zij opeens begrepen, in een visioen, zoals alleen aan onschuldigen geopenbaard wordt. Het werd haar geopenbaard, omdat zij zich op Bussums standpunt stelde. In Bussum is namelijk alles heel. Het is er netjes, welvarend en proper. De

13 tragiek dáárvan ontging haar vermoedelijk. Maar daardoor zag zij des te duidelijker, dat het hier in elk geval voorbij was, onherroeplijk voorbij. Zij had haar ziel niet verrekt. Haar hart was zacht en lenig gebleven en kon zich sluiten om het puin. Het sloot er zich omheen, zoals een oester, en toen het zich weer opende viel er deze parel uit. Een zuivere parel van vrouwelijk medelijden, die in korte tijd was uitgedacht. Deernis om een grote droom, die voorgoed vervlogen was, het visioen van het verenigd Europa, het Heilige Roomse Rijk, dat kapot was gegaan en geen staatsman meer lijmen kon. Godfried Bomans De ideale toerist (1953) in: Wandelingen door Rome (1956)