Voor iedereen een krans? Over de grenzen van de Nederlandse dodenherdenking

Transcriptie

1

2 Voor iedereen een krans? Over de grenzen van de Nederlandse dodenherdenking Rik Peels 1

3 O, waarom zijn de mensen zo gek? (Anne Frank) Zien leidt tot gedenken, gedenken tot doen (Babylonische Talmoed) the memory of evil will serve as a shield against evil, ( ) the memory of death will serve as a shield against death (Elie Wiesel) 1 2

4 Inhoudsopgave Inleiding 1. Dodenherdenking in verwarring Dubbele gevoelens op de Dam Een kerstboomherdenking? Waar komt deze verwarring vandaan? Kunnen we dit niet gewoon opzoeken? Waarom doet deze discussie ertoe? Het doel van dit boek 2. Waarom mensen ook Duitse soldaten willen herdenken Veel meningen en nog meer argumenten Er heeft toch al lang verzoening plaatsgevonden? De Duitsers waren toch ook mensen? Er waren ook goede Duitsers Veel Duitsers waren zelf slachtoffer Plaatselijk gebeurt het al lang Nederland heeft zelf ook geen schone handen Wat zou ik gedaan hebben? Hoe komen we verder? 3. Herdenken, wat is dat eigenlijk? De vraag Waarom zou je slachtoffers herdenken? Beïnvloeding door joods-christelijk herdenken Hoe kunnen de doden ooit iets hebben aan wat wij doen? Wat hebben de doden dan aan onze herdenking? Herdenken maakt ons andere mensen Herdenken is verwerken Herdenken trekt ons uit onze comfortzone Herdenken vormt onze identiteit Herdenken doe je samen De kern van herdenken is objectief Wat volgt hier nu uit? 3

5 4. Niet voor iedereen een krans Nog niet? De meeste Duitse soldaten is geen onrecht gedaan De meeste Duitse soldaten is hun eer niet ontnomen Recht doen aan hen die een andere keuze maakten Recht doen aan hen die recht deden Goed en kwaad: niet alles is grijs Hoe zit het dan met lokale herdenkingen? Geen krans voor homoseksuelen Geen krans voor mensen met een beperking Geen krans voor Marokkaanse militairen 5. Herdenken in de 21 e eeuw: enkele concrete suggesties Wat dan wel? Vergeet de daders niet Laten we een Duitse vertegenwoordiging uitnodigen Hoe zit het met de slachtoffers van de Holocaust? Leg eindelijk een krans voor de joodse oorlogsslachtoffers De beitel in het Nationaal Monument Laten we de dodenherdenking verbreden maar laten we de Tweede Wereldoorlog centraal stellen Multicultureel herdenken Laten we er nooit mee ophouden Aantekeningen Rik Peels 4

6 Inleiding We weten niet meer wat herdenken is. Natuurlijk is herdenken nog altijd mateloos populair. Als een ramp heeft plaatsgevonden, gaan gelovigen en niet-gelovigen een kaarsje branden in de kerk. Zoiets voelt goed, maar bijna niemand kan je vertellen waarom we dat eigenlijk zouden doen. Regelmatig is er een stille tocht, maar veel meer dan een uiting tegen zinloos geweld is het niet. Voetballers dragen zo vaak een zwarte rouwband dat het irritant gaat worden en elke betekenis verliest. De verwarring over herdenken is nog het grootst als het gaat om onze nationale herdenkingsdag: 4 mei. Moeten we ook gevallen Duitse soldaten herdenken? Is het goed als Duitse vertegenwoordigers deelnemen aan de Nederlandse dodenherdenking? Waarom herdenken we de doden eigenlijk? Waarom leggen we op 4 mei op de Dam geen aparte krans voor de joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog? Is het goed om ook homoseksuelen te herdenken als ze niet om hun homoseksualiteit zijn vervolgd? Waarom stoppen we niet gewoon met het herdenken van de Tweede Wereldoorlog nu bijna alle mensen die hem hebben meegemaakt overleden zijn? Natuurlijk weten we allemaal hoe we het in Nederland praktisch vormgeven: we houden een stille tocht, gaan voor een monument staan, leggen een krans, zijn twee minuten stil en zingen dan het Wilhelmus. Maar dat we weten hoe we het doen wil niet zeggen dat we inzicht hebben in wat we daarmee doen. Dit pamflet wil richting wijzen in het verwarde en verwarrende debat over de Nederlandse dodenherdenking. Vertrekpunt is de vraag die de laatste twee à drie jaar centraal staat in het debat over de Nederlandse dodenherdenking: moeten we ook gesneuvelde Duitse soldaten herdenken? Dit is de meest actuele kwestie, getuige het protest van verschillende organisaties, honderden opiniestukken in kranten en op internet, en zelfs de betrokkenheid van de rechter toen op 4 mei 2012 in Vorden mensen langs een graf voor Duitse soldaten liepen. Ik laat zien dat we deze vraag alleen kunnen beantwoorden door te kijken naar wat herdenken eigenlijk is. Verder toon ik aan dat een goede analyse van herdenken ook een antwoord op allerlei andere vragen geeft, zoals de vraag of we een aparte krans voor de joodse slachtoffers moeten leggen, of er een officiële Duitse vertegenwoordiging moet worden uitgenodigd op 4 mei en of we niet een keer moeten ophouden met het herdenken van de Tweede Wereldoorlog. Ik hoop dat dit de discussie over het herdenken van de doden die nu al zoveel jaar woedt een stap verder brengt. De discussie is namelijk niet statisch: er zit vooruitgang in, er worden oplossingen bedacht en door sociale en politieke ontwikkelingen worden vragen gesteld die eerst taboe of zelfs niet eens denkbaar waren. Ik ga in gesprek met mensen die hierover een mening gevormd hebben: grote denkers uit de geschiedenis, hedendaagse filosofen, historici en journalisten, schrijvers, opinieleiders, leidinggevenden van 5

7 herdenkingsorganisaties, maar ook mensen die in een krant of op een internetforum hun mening of frustratie over de dodenherdenking hebben geuit. Amsterdam/Auschwitz/Helsinki, mei 2013 oktober

8 1. Dodenherdenking in verwarring Dubbele gevoelens op de Dam Het is 4 mei. Ik sta op de Dam. Iedereen kletst wat met de mensen om zich heen, maar het is relatief stil, gegeven het feit dat hier duizenden mensen staan. In de verte begint de Kapel van de Koninklijke Luchtmacht te spelen. Het wordt nu nog stiller. Dan klinkt het bekende taptoesignaal, het geluid van de trompet. Er staan zoveel mensen dat ik niets kan zien, maar ik weet dat daarachter ergens de Koningin uit het Paleis naar voren loopt. Dan spreekt de ceremoniemeester de bekende openingswoorden. Hij zegt dat we alle burgers en militairen herdenken die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld in oorlogssituaties zijn omgekomen of vermoord. Dus ook onze jongens en meiden in Afghanistan? Dus ook de burgerslachtoffers die daar omkomen? En dus ook de leden van de Taliban die daar sneuvelen? Hij zegt dat we twee minuten stil zijn, waarin we ons realiseren dat we hier in vrijheid twee minuten stil kunnen en mogen zijn. Is dat de bedoeling van die twee minuten? Ik wist eigenlijk al dat ik vrij ben om twee minuten stil te zijn; daarvoor hoef ik niet op de Dam te luisteren naar de Luchtmachtkapel. Maar veel tijd om na te denken heb ik niet. De koningin legt een krans voor alle oorlogsslachtoffers, de Kapel speelt, en als de trompet klinkt weet ik dat we al bijna bij die twee minuten stilte zijn. Ik moet denken aan hoe zenuwachtig die man wel niet moet zijn. Je zult maar op zo n moment een fout maken, terwijl half Nederland naar je kijkt. De klok slaat acht uur, de vlag hangt halfstok. En dan is het stil. Ik hoor de vlaggen tegen de vlaggenstok slaan, in de verte klinkt het geluid van paardenhoeven op de keien van de Kalverstraat. Iemand probeert midden tijdens de twee minuten de ceremonie te verlaten voelt hij zich niet lekker? Heeft hij er lak aan? Ik probeer mijn aandacht ergens op te richten: ik denk aan al die mensen die in de Tweede Wereldoorlog zijn omgekomen. Vooral de joden natuurlijk: in Nederland meer dan mannen, vrouwen en kinderen. Maar ook soldaten, veel burgers die van de honger omkwamen, het verzet. Ik denk aan hen en besef hoe erg het is dat hun leven zo onnodig vroeg eindigde. En de Duitsers dan die hier binnenvielen? Het woord dat bij me boven komt is: tragisch. Herdenk ik hen ook? Ik denk aan hen, dat is duidelijk. Waren zij slachtoffer? Misschien konden ze niet anders. En al die Duitse burgers die omkwamen bij bombardementen en de Russische herovering? Niet alle Nederlanders die gevallen zijn, waren lieverdjes. En zou ik het zelf wel zoveel beter gedaan hebben als ik opgegroeid was in Nazi-Duitsland? Ik betwijfel het. Zo sta ik daar te mijmeren tussen die duizenden mensen en terwijl ik nog in gedachten verzonken ben, wordt het Wilhelmus ingezet. Sommige mensen zingen mee. Als ik even later tussen de drommen mensen door naar huis fiets, heb ik het gevoel dat ik iets goeds heb gedaan. Ik heb stilgestaan bij slachtoffers. We zijn hen niet vergeten. Maar 7

9 wat hebben ze daaraan als ze er toch niet meer zijn? Doen we dit niet voor onszelf? Ik heb aan slachtoffers gedacht: joden, verzetsstrijders, maar ik moest ook denken aan alle burgerslachtoffers in Pruisen, Polen en Oost-Duitsland toen het Rode Leger daar in het voorjaar van 1945 binnenviel. En ik moest denken aan mensen in Afghanistan, Syrië en nog zoveel plekken. Ik dacht ook aan de Duitse soldaten zelf. Ergens in het zuiden van Nederland is een begraafplaats waar meer dan van hen begraven liggen, dat weet ik toevallig. Die dag kwam ik met een dubbel gevoel thuis: ik had het idee dat ik iets goeds had gedaan en dat we dit vooral moeten blijven doen, maar tegelijk wist ik niet helemaal wat ik had gedaan en hoe ik het precies zou moeten doen. Of maakte ik het mezelf gewoon te moeilijk? Moet iedereen maar gewoon denken waaraan hij of zij wil denken? Een kerstboomherdenking? In de tijd daarna werd me al snel duidelijk dat ik niet de enige was die in verwarring was over onze dodenherdenking. De afgelopen drie jaar is het debat over herdenken enorm opgelaaid. Zoals we verderop in dit pamflet nog zullen zien was dat zeker niet voor het eerst in de geschiedenis. Dit keer begon het in het Gelderse dorpje Vorden. De burgemeester van de gemeente Bronckhorst, waar Vorden onder valt, wilde op 4 mei 2012 langs het graf van tien gevallen Duitse soldaten lopen. Het Nederlands Auschwitz Comité vond het defileren langs Duitse graven ongepast en ongevoelig en de organisatie Federatief Joods Nederland stapte naar de rechter. Daarop werd het de burgemeester, Henk Aalderink, door de rechter verboden om langs het Duitse kameradengraf te lopen, hoewel het gerechtshof in Arnhem later oordeelde dat dit verbod onterecht was. 2 Toch liepen datzelfde jaar bijna vijfhonderd mensen langs het graf van de Duitse soldaten. Slechts een enkeling besloot dat niet te doen. Toen het jaar daarop de organisatie Antifascistische Oud-Verzetsstrijders Nederland, waar overigens ook een aantal Duitsers lid van is, een protest aankondigde, werd de tocht langs de Duitse graven van het officiële programma geschrapt. De reden hiervoor was vooral pragmatisch; men vreesde ordeverstoring en dat is natuurlijk niet wat je wilt bij een dodenherdenking. Overigens liepen veel mensen wel degelijk uit eigen keuze langs het graf van de Duitse soldaten. Een ander voorbeeld is dat in 2012 de 15-jarige scholier Auke de Leeuw zijn gedicht Foute keuze zou voordragen tijdens de Nationale Dodenherdenking. Het gaat over zijn oudoom die zich aansloot bij de Waffen-SS en aan het Oostfront omkwam: Mijn naam is Auke Siebe Dirk Ik ben vernoemd naar mijn oudoom Dirk Siebe Een jongen die een verkeerde keuze heeft gemaakt Koos voor een verkeerd leger Met verkeerde idealen Vluchtte voor de armoede 8

10 Hoopte op een beter leven Geen weg meer terug Als een keuze is gemaakt Alleen een weg vooruit Die hij niet ontlopen kan Vechtend tegen Russen Angst om zelf dood te gaan Denkend aan thuis Waar Dirk z n toekomst nog beginnen moet Zijn moeder is verscheurd door de oorlog Mama van elf kinderen, waarvan vier in het verzet zitten En een vechtend aan het oostfront Alle elf had ze even lief Dirk Siebe kwam nooit meer thuis Mijn naam is Auke Siebe Dirk Ik ben vernoemd naar Dirk Siebe Omdat ook Dirk Siebe niet vergeten mag worden. Het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) schreef een openbare brief aan het Nationaal Comité 4 en 5 mei. In die brief uitte het CIDI zijn verontwaardiging over de geplande voordracht. Er ontstond landelijk commotie en het Comité besloot het voorlezen van het gedicht alsnog in te trekken. De vraag in hoeverre Duitse soldaten en Nederlandse SS ers zelf slachtoffer waren en daarom ook herdacht moeten worden is niet het enige dat de gemoederen rondom de dodenherdenking bezighoudt. Sommige mensen vinden de fixatie op de Tweede Wereldoorlog overdreven: zijn er niet veel meer conflicten geweest? Is het niet chauvinistisch of nationalistisch om alleen op de slachtoffers van je eigen land te letten? En ligt de Tweede Wereldoorlog niet ver achter ons? Wat voor nut heeft het eigenlijk nog om mensen te herdenken die inmiddels al zeventig jaar dood zijn en die bijna niemand van ons persoonlijk gekend heeft? Talloze opinieartikelen in kranten en op internet getuigen van de verwarring bij mensen over wat herdenken is en wie we eigenlijk moeten herdenken. Columnist Bert Brussen bijvoorbeeld schrijft bijvoorbeeld: Waar 4 mei voor veel mensen weinig meer is dan twee minuten stilte om 20:00 uur, is het voor mij elk jaar weer een hele worsteling waarbij ik word verscheurd door gevoelens. Want: wie ga ik herdenken? Alleen in de oorlog omgekomen Nederlanders? Alleen slachtoffers van de Holocaust? Ook verzetsmensen? Zo ja, dan ook zij met rood haar? En doet het er nog toe welke seksuele geaardheid danwel 9

11 geslacht danwel politieke voorkeur de gevallenen hadden? En geallieerde soldaten? En, nu we er toch zijn, Duitse soldaten? Kan dat dan ook per rang? En gaat het dan om Duitse bezetters alleen of om alle Duitse soldaten? En Horst Tappert? Zal ik die herdenken? En Günther Grass (die herdenk ik dan alvast preventief)? En Mulisch? En als ik soldaten ook herdenk, moet ik dan alle soldaten die zijn gesneuveld sinds de bange meidagen van de vorige eeuw herdenken? Dus ook zij die in vredesmissies zijn gevallen in verre vreemde buitenlanden? 3 Van de Reijt heeft in haar boek Zestig jaar herrie om twee minuten stilte beschreven hoe in de loop van de afgelopen zeventig jaar steeds meer groepen mensen herdacht werden. Eerst werden alleen de gesneuvelde militairen en verzetsstrijders van de Tweede Wereldoorlog herdacht, vervolgens de soldaten die in Nederlands-Indië en Korea omkwamen, daarna de joden die tijdens de oorlog vervolgd en vermoord waren (nota bene pas begin jaren zestig), 4 vervolgens de homoseksuelen die tijdens de oorlog om hun geaardheid zouden zijn omgebracht, 5 daarop Nederlandse dwangarbeiders in Duitsland, daarna Marokkanen die in Zeeland aan geallieerde zijde hadden gevochten, toen ook Duitse burgers en ten slotte dus Duitse Wehrmacht-soldaten en eventueel zelfs SS-soldaten. Als we zo doorgaan, leggen we zo meteen voor vrijwel iedereen een krans die ooit op een gewelddadige manier is doodgegaan. Onze dodenherdenking begint op een kerstboom te lijken; er kan altijd nog wel een bal bij. Niet alleen vragen mensen wie we nu precies moeten herdenken maar ook of we überhaupt wel moeten herdenken. Iemand schrijft op het opinieforum The Post: [Ik] kan me voorstellen dat sommigen van ons weigeren om twee minuten stilte in acht te nemen. Waarvoor? Waarom zou je? Ik eer onze helden maar ik verafschuw de huichelende Nederlandse mentaliteit. Twee minuten van stilte om me te schamen voor wat ik ben. Twee minuten stilte om hoop te verzamelen voor ons allemaal. Dodenherdenking een onderdeel van de Nederlandse cultuur? Volgens mij heeft het niets te maken met de Nederlandse cultuur maar is het een traditie geboren uit schuldgevoel. 6 De vraag die op dit moment het meest gesteld wordt is of we ook Duitse soldaten moeten herdenken. Maar daarachter ligt dus nog een hele reeks andere vragen die mensen stellen bij de dodenherdenking. Ik denk dat al deze vragen niet los van elkaar staan. Ze vormen samen één grote knoop. Deze knoop vormt een probleem dat inmiddels nationale proporties begint aan te nemen. 10

12 Waar komt deze verwarring vandaan? Je zou je kunnen afvragen waar deze onduidelijkheid en het daaruit volgende debat over onze dodenherdenking vandaan komt. Elk antwoord zal tot op zekere hoogte speculatief zijn, want het is moeilijk hard te maken waar de discussie precies vandaan komt. Toch wil ik hier enkele dingen noemen die volgens mij het debat veroorzaakt en versterkt hebben. Ten eerste is er het verstrijken van de tijd met alle ontwikkelingen van dien. De Tweede Wereldoorlog is inmiddels al weer zeventig jaar geleden; als we nog even doorgaan zitten we zo op een eeuw. Het aantal mensen dat persoonlijk geleden heeft onder het Duitse juk slinkt met de dag en over een paar jaar zal niemand meer in leven zijn die de oorlog bewust heeft meegemaakt. Omdat de sterk negatieve emoties van deze mensen, zoals boosheid, intens verdriet of zelfs wraakgevoelens, zullen verdwijnen als zijzelf er niet meer zijn, komt er ruimte voor de mogelijkheid om groepen mensen te herdenken die alleen al om emotionele redenen tot dan toe buitengesloten werden. Doordat de oorlogsgeneratie verdwijnt, verdwijnen ook de bijbehorende negatieve gevoelens en komt er ruimte voor verbreding van onze dodenherdenking. Door de toenemende globalisering zijn de culturele verschillen tussen Europese landen afgenomen; een uitwisseling tussen Duitse en Nederlandse middelbare scholieren met waarschijnlijk, als de docenten even niet meekijken, Engels als voertaal zal in ieder geval vanuit cultureel opzicht moeiteloos verlopen. Nu Duitsland weer de economische motor van Europa is, zijn we zelfs blij met onze oosterburen. Ergens in de jaren tachtig zijn we gestopt met onze fietsen terugvragen. Inmiddels hebben we ook een paar keer van Duitsland gewonnen met voetballen. Niemand uit de Achterhoek of Limburg heeft er moeite mee om even een paar kilometer naar het oosten te rijden, omdat tanken in Duitsland goedkoper is. En half Nederland rijdt in een Duitse auto. Een tweede reden waarom het debat weer oplaait is dat er belangrijke ontwikkelingen hebben plaatsgevonden in onze morele houding ten opzichte van de Tweede Wereldoorlog. In de jaren na de oorlog was het voor de meeste mensen tamelijk zwart-wit. De gemiddelde Nederlander was het slachtoffer, degene die uitgebuit werd. De Duitsers waren de bezetters en onderdrukkers die ons land plunderden. En de collaborateurs en moffenhoeren waren verraders. Door historisch onderzoek en door de toename in de complexiteit van politieke conflicten na de Tweede Wereldoorlog, zijn we ons gaan realiseren dat er zelden zo n morele zwart-wit verdeling is. Dit groeiende besef zien we op veel manieren maatschappelijk weerspiegeld, bijvoorbeeld in Nederlandstalige films over de Tweede Wereldoorlog. 7 In de eerste films na de oorlog, zoals Niet tevergeefs (1948, van Edmond T. Greville) en LO/LKP (1949, van Max de Haas) wordt Nederland nog geschetst als het kleine, onschuldige landje dat door de grote, oorlogszuchtige Oosterbuur met geweld onder de voet gelopen en vervolgens uitgeknepen wordt. Nederland weet zichzelf uiteindelijk, mede door dapper verzet, te bevrijden van de onderdrukker. Joden komen in deze films helemaal niet voor. Zo n heldhaftig beeld treffen we ook nog aan in de Nederlandse klassieker Soldaat van Oranje 11

13 (1977, van Paul Verhoeven). Toch vinden we al vóór die tijd de eerste dissident; de film Als twee druppels water (1963, van Fons Rademakers), gebaseerd op Willem Frederik Hermans De donkere kamer van Damokles. In deze film is het helemaal niet duidelijk wie nu precies de daders zijn en wie de slachtoffers. Een dergelijke morele gelaagdheid komt in latere films veel vaker voor. Dan kunnen we denken aan de film De aanslag (1986, van Fons Rademakers), gebaseerd op het gelijknamige boek van Harry Mulisch, en, meer recentelijk, Zwartboek (2006, van Paul Verhoeven) en Süskind (2012, Rudolf van den Berg). Deze ontwikkelingen in de film weerspiegelen de morele ontwikkelingen in de maatschappij. We kunnen dan bijvoorbeeld denken aan het gebrek aan aandacht voor de vele joodse oorlogsslachtoffers in de eerst vijftien jaar na de oorlog. Zo schrijven de historici Martin Harlaar en Jan Pieter Koster over de bevolking van Amsterdam in de jaren na de oorlog: Over de vraag, waarom hun joodse stadgenoten zijn weggevoerd en de meesten van hen de oorlog niet hebben overleefd wordt niet of nauwelijks gesproken. 8 Dat er dan nauwelijks aandacht is voor de Holocaust heeft alles te maken met het zwart-wit denken over de oorlog. Want zodra men over het lot van de meer dan joodse Nederlanders zou gaan spreken, zou men moeten erkennen dat heel wat Nederlanders misschien niet actief, maar wel passief schuldig waren. Soms waren joden gemakkelijk te traceren, bijvoorbeeld omdat ze in Amsterdam in bepaalde wijken geconcentreerd waren. Maar de Nederlandse bureaucratie heeft zich gewillig in dienst gesteld van de bezetter om de Shoah te verwezenlijken. Met de erkenning hiervan zou het zwart-wit denken op de schop moeten gaan. Die erkenning komt pas in de jaren zestig. Niet alleen is er dan een nieuwe generatie opgegroeid. Ook zijn er belangrijke politieke en maatschappelijke ontwikkelingen die het gesprek over het lot van de Nederlandse joden op gang brengen. Zo wordt in 1961 in Argentinië Adolf Eichmann opgepakt. Het jaar daarop wordt hij in Jeruzalem berecht en ter dood veroordeeld. Hoewel hij eruit zag als een doodgewone man, was hij verantwoordelijk voor de logistiek van de transporten van miljoenen joden uit heel Europa naar de concentratieen vernietigingskampen. Het jaar daarna verschijnt over dit proces het boek van de Duits- Amerikaanse en joodse filosofe Hanna Arendt: Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil. 9 In 1965 publiceert Jacob Presser het bekende boek Ondergang, waarin hij het lot van de Nederlandse joden beschrijft. 10 Nog datzelfde jaar worden er exemplaren van verkocht, hoewel het meer dan duizend pagina s telt. Door groeiend historisch besef begint de morele houding ten opzichte van de Tweede Wereldoorlog en ook ten opzichte van de joodse slachtoffers te veranderen. Het zwart-wit denken over de oorlog verdwijnt pas echt in de jaren tachtig en dan vooral na 1989, toen de Koude Oorlog definitief voorbij was. Juist voor die Koude Oorlog was het kader van de Tweede Wereldoorlog zo belangrijk geweest. De oorlogen in Irak, Afghanistan, Libië en Syrië hebben de Westerse landen diep verdeeld en vandaag de dag staan onze kranten bol van de opiniestukken over wat landen als Amerika en Nederland wel 12

14 of niet in het Midden-Oosten te zoeken hebben. Sommige soldaten twijfelen aan hun missie of weigeren zelfs dienst. De rol en de morele verantwoordelijkheid van de Nederlandse soldaten in Srebrenica, waar in 2002 ongeveer moslims werden vermoord, is nog altijd onderwerp van debat. Het toenemende inzicht in de morele complexiteit van het handelen in oorlogssituaties heeft bij ons veel meer begrip opgeleverd voor hen die voorheen uitsluitend als daders werden gezien. En daarmee ook voor de optie om op 4 mei gevallen Duitse soldaten te herdenken. Een laatste reden waarom het debat over de dodenherdenking weer is opgelaaid, is dat er sprake is van een algemene onduidelijkheid over herdenken. Het is niet meer duidelijk wat herdenken eigenlijk is. Wellicht heeft dit te maken met de secularisatie in Nederland van de afgelopen decennia. In veel religieuze tradities, zoals jodendom en christendom, speelt herdenken immers een centrale rol en worden mensen van jongs af aan ingewijd in de praktijk van het herdenken. Een algemeen protestantisme speelde tot enkele jaren geleden nog een rol in de Nationale Dodenherdenking, zoals bijvoorbeeld bleek uit het feit dat de Luchtmachtkapel christelijke gezangen speelde. Nu is die rol helemaal verdwenen. Toch kan de secularisatie in Nederland nooit het hele verhaal zijn. Zelf voel ik me thuis in de christelijke traditie, maar ook ik vroeg me af wat ik eigenlijk aan het doen was op de Dam tijdens de Dodenherdenking. En hetzelfde zie ik bij veel mensen om heen, of ze nu religieus zijn of niet. De oorzaak van de algemene onduidelijkheid over de aard van herdenken moeten we volgens mij daarom niet alleen bij het secularisatieproces zoeken, maar ook bij bredere maatschappelijke ontwikkelingen. Onze hedendaagse Westerse maatschappij is sterk gericht op het heden en op de toekomst. De dingen waar we mee werken onze organisatiestructuren, methoden, apparatuur en documenten moeten up to date gebracht worden. Als ons meubilair te lang hetzelfde is, willen we het graag restylen. Bedrijven, maatschappelijke organisaties en zelfs stichtingen stoppen vele honderden uren in het ontwikkelen van een visie en een strategie: hoe gaan we het doen? Woorden als traditie en gewoonte doen het niet zo goed. We willen out of the box denken, anders dan tot nu toe altijd gedacht is. We zijn als Westerse maatschappij sterk gericht op het heden en op de nabije toekomst. 11 Niet dat geschiedenis geen rol speelt in onze maatschappij. Waarschijnlijk doen wij meer aan geschiedschrijving dan enige generatie vóór ons. Door middel van archeologie, paleografie, culturele antropologie, het lezen van ooggetuigenverslagen, en het bestuderen van brieven en inscripties proberen onze historici een zo nauwkeurig mogelijke reconstructie van het verleden te geven. De laatste jaren is daarbij de aandacht voor de lokale geschiedenis zelfs in opkomst: de geschiedenis van één dorp of één familiestamboom. Maar het doen van historisch onderzoek is niet hetzelfde als herdenken, laat staan leven met het verleden. Dat we goed zijn in het uitpluizen van de geschiedenis en het op een rijtje zetten van hoe de dingen zijn gegaan, wil niet zeggen dat we goed zijn in het verwerken van de geschiedenis en in het een plek geven aan de geschiedenis in ons leven. 12 Het zou wel eens kunnen dat voorgaande 13

15 generaties, die (helaas) minder historisch onderzoek deden, daar beter in waren. Het zou me niet verbazen als herdenken een essentieel onderdeel van hun leven was dat regelmatig terugkeerde in het dagelijks leven en waarvan mensen de relevantie moeiteloos begrepen. Of dat zo was of niet is grappig genoeg een zaak die de historicus zal moeten uitmaken. Wij leven nu. In ieder geval is het goed mogelijk dat de eenzijdige nadruk op historisch onderzoek en de sterke focus op het heden en de nabije toekomst leiden tot onduidelijkheid over wat herdenken eigenlijk is en daarom ook over wie we wel en niet moeten herdenken op 4 mei. Kunnen we dit niet gewoon opzoeken? Maar kunnen we deze verwarring over de dodenherdenking niet eenvoudig oplossen door gewoon op te zoeken wat herdenken is? We hebben toch een speciaal Comité 4 en 5? Dat Comité organiseert nota bene de dodenherdenking, dus kunnen we niet gewoon van het Comité aannemen wat de dodenherdenking inhoudt? Ja, dat zouden we kunnen doen. Maar dan zijn er nog steeds twee problemen. Het eerste probleem is dat het memorandum (de vaststaande tekst bij de herdenking) zelf niet duidelijk de aard en grenzen van herdenken aangeeft. Zo spreekt de ceremoniemeester aan het begin van de Nationale Dodenherdenking op 4 mei de volgende tekst uit die ik al eerder noemde: Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij allen - burgers en militairen - die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en daarna in oorlogssituaties en bij vredesoperaties. Alle herinneringen daaraan komen samen tijdens de Nationale Herdenking. Om uur is het overal in Nederland twee minuten stil. Twee minuten, waarin we ons realiseren dat we hier in vrijheid twee minuten stil kunnen en mogen zijn. Ter nagedachtenis aan allen die zijn omgekomen, leggen zijne Majesteit de Koning en hare Majesteit de Koningin de eerste krans bij het Nationaal Monument. De tekst zegt niets over wat herdenken is. De tekst zegt ook niet waarom we herdenken. Ja, we doen een en ander ter nagedachtenis, maar waarom zouden we dat doen, kransen leggen ter nagedachtenis? Bovendien zaait de tekst verwarring over wie we nu eigenlijk herdenken. Als je de tekst letterlijk neemt, zegt die dat we op 4 mei iedereen herdenken die enigszins gewelddadig is omgekomen sinds 1939, waar ter wereld dat ook maar gebeurd is. Dus ook alle Hutu en Tutsi die in Rwanda zijn vermoord, alle gesneuvelde Syriërs die tegen Assad streden, maar ook allen die in dienst van Assad zijn omgekomen toen zij op de opstandelingen schoten. En nog wat verder terug: we herdenken dan niet alleen degenen die in concentratiekampen omkwamen, maar ook hun beulen die gedood werden bij bevrijdingsoperaties. Als we de tekst naar de letter nemen, herdenken we zelfs Adolf Hitler die op 30 april 1945 zelfmoord pleegde. Dit hebben de schrijvers van deze tekst uiteraard 14

16 nooit op het oog gehad. De tekst maakt op z n zachtst gezegd niet echt duidelijk wat we aan het doen zijn op de Dam. Er zijn op de website van het Nationaal Comité weliswaar allerlei verklarende zinnen toegevoegd om de wat vage en algemene herdenkingstekst te preciseren. Zo wordt bijvoorbeeld gezegd dat het bij de Nationale Dodenherdenking niet gaat om de daders of buitenlandse slachtoffers, maar nadrukkelijk om de Nederlandse slachtoffers. 13 En ook de Rijksoverheid heeft het expliciet over de Nederlandse slachtoffers. Dat verheldert misschien wel de bedoeling, maar we weten nog steeds niet waarom we alleen Nederlanders herdenken. Ook alle andere vragen blijven onbeantwoord. Deze verklarende zinnen dekken in feite een dieper probleem af: het ontbreken van een consistente, breed gedeelde visie op wat wij doen op 4 mei. Bovendien is er een tweede probleem. Zelfs al had het Comité of de Rijksoverheid ons voldoende duidelijkheid verschaft had over wat herdenken is, waarom we herdenken en wie we precies herdenken, dan is nog steeds de vraag of het goed is om dát te willen en niet iets anders. Een aantal keer heeft het 4 en 5 mei Comité of alleen het 4 mei Comité in de tijd vóór 1987, toen het 4 mei Comité en het 5 mei Comité nog niet samengevoegd waren de definitie van de dodenherdenking aangepast vanwege het maatschappelijk debat. Dat is ook nu nog mogelijk en misschien is er zelfs alle reden toe. Maar daarmee hebben we nog geen antwoord gegeven op de vragen wat herdenken eigenlijk is, waarom we zouden herdenken, en waarom we de ene groep mensen wel zouden herdenken en de andere niet. Daarvoor is naar mijn idee iets anders nodig, namelijk, naast historische kennis, een filosofische analyse. Dat is precies het doel van dit pamflet. Waarom doet deze discussie ertoe? Iemand die een beetje skeptisch is ingesteld zou zich kunnen afvragen waarom het hele debat over de dodenherdenking er überhaupt toe doet. De discussie wordt nu al een paar jaar gevoerd en die gaat toch geen verschil maken, zo zou je kunnen denken. Iedereen moet maar vorm geven aan de dodenherdenking zoals hij of zij dat zelf wil, zolang anderen er geen last van hebben. Ik denk dat de discussie wel degelijk van belang is. Om te beginnen klopt het simpelweg niet dat de maatschappelijke discussie geen verschil maakt voor de manier waarop we gestalte geven aan de dodenherdenking op 4 mei. Door protestacties en maatschappelijk debat werd het aantal groepen mensen dat herdacht werd sterk verbreed, zodat we vandaag de dag ook mensen herdenken die in Nederlands-Indië gevallen zijn en soldaten die in vredesmissies in Irak en Afghanistan omgekomen zijn. Als gevolg van maatschappelijke ontevredenheid leggen tegenwoordig niet alleen officiële vertegenwoordigers (koningshuis, burgemeester, militairen) kransen, maar ook burgers en dan in het bijzonder slachtoffers die de oorlog overleefd hebben. Door de vele maatschappelijke reacties is besloten de herdenking van 4 mei en de viering van 5 mei gescheiden te houden en niet samen te voegen op één dag, 15

17 zoals aanvankelijk het plan was. 14 Door verontwaardiging en heftige emoties onder de Nederlandse bevolking is besloten geen officiële Duitse vertegenwoordiging uit te nodigen voor de herdenking op 4 mei. Het maatschappelijk debat heeft dus wel degelijk grote invloed op wat we doen en laten op 4 mei. Vervolgens, stel je voor dat iedereen maar gaat doen wat hem of haar goed lijkt. Het hele idee van de dodenherdenking is nu juist dat we dat samen doen, het is de Nationale Dodenherdenking, geen ieder voor zich dodenherdenking. Als iedereen zijn eigen ding gaat doen, dan gaat iets essentieels van de herdenking verloren. Je kunt je zelfs afvragen of de dodenherdenking sowieso nog wel in stand zal blijven als iedereen er het zijne van gaat maken. Als ieder zijn eigen dag, moment en plaats gaat kiezen en de ene herdenking zich alleen op Nederlanders richt, terwijl tijdens de andere ook Duitse soldaten herdacht worden, de ene zich beperkt tot de Tweede Wereldoorlog en de andere alle conflicten op aarde meeneemt, dan wordt de herdenking zo diffuus dat het me niet zou verbazen als de betrokkenheid erbij op den duur afneemt of zelfs helemaal verdwijnt. Een derde reden waarom het debat over dodenherdenking belangrijk is, is dat het daarin niet alleen om ons, 21 e eeuwse Nederlanders, gaat, maar ook om degenen die we herdenken. We herdenken uiteraard mensen, Nederlanders of eventueel ook Duitsers, die niet langer leven. Dit betekent dat de discussie over de dodenherdenking ook van belang is omdat er nog een partij bij betrokken is, paradoxaal genoeg een partij die bestaat uit mensen die er niet meer zijn: de doden. Door onze keuze voor wie en hoe we herdenken, verhouden we ons ook tot hen en kunnen we hun recht doen of misschien ook tekort doen. In hoofdstuk 3 zal ik daar meer over zeggen. Ten slotte herdenken we niet alleen op 4 mei. Op alle andere dagen van het jaar staan de duizenden Nederlandse herdenkingsmonumenten 15 er nog steeds en spreken ze zwijgend hun boodschap uit voor elke voorbijganger die er aandacht voor heeft. En dit geldt niet alleen voor officiële monumenten, zoals graven, beelden, plaquettes, pleinen, huizen, zoals dat van Anne Frank op de Prinsengracht 263, en ramen, zoals het herdenkingsraam in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. We kunnen ook denken aan straatnamen. Zo werden in de wijk Slotermeer in Amsterdam tussen 1985 en 1992 ruim tachtig straten vernoemd naar Nederlandse verzetsstrijders. De oude straatborden werden vaak meegegeven aan de familie van de verzetsmensen die nog in leven waren. De nieuwe straatborden werden betaald door het Comité. De namen zijn elke dag te lezen en herinneren ons aan hen die hun leven gegeven hebben voor onze vrijheid. 16 Er zijn volgens sommigen zelfs levende herdenkingsmonumenten, namelijk kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen die vernoemd zijn naar iemand die nooit meer terugkwam. 17 Zo ook een jongen die vernoemd was naar een gesneuvelde Nederlandse SS er, een jongen die uiteindelijk zijn gedicht niet mocht voorlezen. Vervolgens zijn er naast 4 mei ook andere dagen die speciaal gereserveerd zijn voor dodenherdenkingen. Op 27 januari wordt internationaal de Holocaust herdacht, omdat op die 16

18 dag in 1945 de overlevenden van het vernietigingskamp Auschwitz door de Russen bevrijd werden. Op 15 augustus worden de slachtoffers die in de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië vielen herdacht, omdat op die dag Japan capituleerde. En op 1 juli herdenken we de afschaffing van de slavernij door Nederland in Vervolgens zijn er natuurlijk de religieuze herdenkingen. Op Goede Vrijdag herdenken christenen Jezus lijden en sterven aan een kruis. En op Asjoera herdenken sjiietische moslims de dood van Imam Hoessein, de zoon van Ali en Fatima, de dochter van Mohammed, in 680 na Christus. Verder zijn er miljoenen mensen in Nederland die op een bepaalde dag in het jaar stilstaan, omdat het de verjaardag of de sterfdag is van hun man, vrouw, partner, oma, kind, beste vriend. We kijken naar foto s, branden een kaarsje en de herinneringen komen vanzelf in ons op. En sinds 2001 denkt iedereen bij de datum 11 september aan hetzelfde. Als we een beter beeld krijgen van wat herdenken is en waar de grenzen liggen, zal dat ook licht werpen op al die andere momenten dat we de doden soms onbekenden, soms dierbaren herdenken. Ook daarom is de discussie over de dodenherdenking belangrijk. Het doel van dit boek Dit boek gaat over de dodenherdenking op 4 mei. Van alle herdenkingen krijgt deze de meeste aandacht en leidt deze tot de felste discussie. Dit boek gaat niet over juridische kwesties. Als we ons afvragen of we ook Duitse soldaten moeten herdenken op 4 mei, dan is de vraag niet of we mensen die dat wel doen moeten opsluiten of een boete geven. Het gaat er niet om of het verboden moet worden om op 4 mei langs graven van Duitse soldaten te lopen of dat alle winkels op 4 mei om zeven uur s avonds moeten sluiten. Ik haal het niet in mijn hoofd om mensen voor te schrijven wie ze wel en niet moeten herdenken en hoe ze dat moeten doen. Van juridische kwesties heb ik geen verstand. Verder geloof ik als het om de dodenherdenking gaat meer in de redelijke dialoog en het maatschappelijk debat dan juridische maatregelen. Hoe kunnen we dus het beste vorm geven aan herdenken, collectief en individueel, en waar liggen de grenzen? 18 In de zoektocht naar het antwoord op die vraag begin ik bij de Duitse soldaten die op verschillende plekken in Nederland begraven liggen. Zouden we hen niet moeten herdenken? Hun leven had toch ook waarde? Zij konden toch niet anders? Zo zwart-wit was het allemaal toch niet in de oorlog? 17

19 2. Waarom mensen ook Duitse soldaten willen herdenken Veel meningen en nog meer argumenten Dit hoofdstuk gaat over de belangrijkste vraag die het debat over de dodenherdenking de afgelopen jaren heeft aangezwengeld: of we op 4 mei ook gevallen Duitse soldaten moeten herdenken. De antwoorden die mensen geven zijn legio: Ja, natuurlijk, zij waren toch ook mensen? Nee, want de Duitsers hebben hier oorlogsmisdaden gepleegd. Ja, dat lijkt me goed, want de Duitsers waren ook zelf slachtoffer, namelijk van het nationaal-socialisme. Nee, want de Duitsers vielen zomaar ons land binnen. Dan heb je niet het recht om herdacht te worden. Ja, want heel wat Duitsers werden er toe gedwongen, ze konden niet anders. Nog niet, want de herinneringen bij de mensen die het zelf meegemaakt hebben zijn nog te vers en te pijnlijk. Nu niet en nooit niet. We moeten goed en kwaad niet door elkaar halen. In dit hoofdstuk kijken we naar de belangrijkste argumenten die mensen geven om gevallen Duitse soldaten wel te herdenken. Deze argumenten zijn soms aan de abstracte kant. Daarom zal mijn antwoord soms ook wat abstract of zelfs filosofisch zijn. Maar daarmee is de vraag of we Duitse soldaten moeten herdenken niet een puur theoretische kwestie. Integendeel, we zien nu al dat het antwoord dat je op deze vraag geeft verschil maakt voor wat je op 4 mei doet. De keuze is simpel: je loopt langs het graf van de Duitse soldaten òf je doet dat niet. Op 4 mei leg je een krans voor de gevallen Duitse slachtoffers òf je doet dat niet. Als je het niet doet, loop je het risico dat je mensen onrecht doet door niet te erkennen dat ook zij slachtoffer waren. Als je het wel doet riskeer je dat je mensen herdenkt die we niet zouden moeten herdenken en dat je bepaalde groepen mensen, zoals joodse oorlogsslachtoffers, schoffeert. Praktisch en moreel maakt de manier waarop we deze vraag beantwoorden dus een belangrijk verschil. Iedereen zal die vraag voor zichzelf moeten beantwoorden. In de volgende twee hoofdstukken zeg ik wat er tegen pleit om op 4 mei ook Duitse soldaten te herdenken. Hier kijken we naar wat vóór te zeggen valt. Er heeft toch al lang verzoening plaatsgevonden? Je zou kunnen zeggen dat het immoreel om Duitsers niet te herdenken. Want rakelen we zo niet het verleden op en doen we hiermee niet alsof er sinds 1945 niets veranderd is in onze 18

20 relatie met Duitsland? De Nederlandse antropoloog Hans Feddema, die een pleidooi voert om ook Duitse soldaten te herdenken, zegt: Bij een dodenherdenking gaat het er niet om weer in vijanddenken of rancune jegens de (vroegere) tegenpartij te vervallen, maar om met de energie van compassie te herdenken en dus stil te staan bij de slachtoffers van oorlogsgeweld. 19 Het idee is dat er al lang sprake is van verzoening. We kunnen bijvoorbeeld denken aan de Duitse Bondskanselier Willy Brandt die in 1970 spontaan knielde voor het monument ter nagedachtenis aan hen die bij de opstand in het joodse getto van Warschau waren omgekomen (de zogenaamde Warschauer Kniefall). Maar het blijkt ook uit andere dingen. Duitsland staat zelf vol met gedenktekens aan de Holocaust, zoals het Holocaustmonument in Berlijn dat uit betonblokken bestaat, en het Monument voor de homoseksuele en lesbische slachtoffers van het nationaalsocialisme in Keulen. In 2007 en 2008 reed een Trein van de Herinnering door Duitsland met foto s en voorwerpen van de slachtoffers van de vernietigingskampen. En in Duitse schoolboeken worden het Naziverleden en de misdaden van het Duitse leger duidelijk veroordeeld. (Dit in tegenstelling tot Japanse schoolboeken, waarin de oorlogsmisdaden van Japan nog altijd ontkend of gebagatelliseerd worden.) En, ook niet onbelangrijk, binnen een paar jaar zullen allen die de oorlog bewust hebben meegemaakt overleden zijn. We hebben het hier immers over iets dat inmiddels al bijna zeventig jaar geleden heeft plaatsgevonden. We lezen met verbazing ik was in ieder geval verbijsterd over de Nederlandse plannen na de oorlog om een Duits gebied te annexeren waarmee Nederland met een derde vergroot zou worden en over het veelvoudige bekladden van de auto s van Duitse toeristen in de jaren vijftig met de leus Deutsche nicht erwünscht. 20 Tegenwoordig rijdt niemand om Duitsland heen voor zijn vakantie naar Tsjechië en niemand laat de met de postcodeloterij gewonnen BMW staan omdat die in Duitsland gemaakt is. En wat voor de huidige Nederlanders geldt, geldt ook voor de nu levende Duitsers: zij hebben nooit aan de Tweede Wereldoorlog deelgenomen. Houd je niet een gevoel van vijandschap in stand als je gevallen Duitse soldaten niet herdenkt? Is dit allemaal niet in strijd met verzoening? Laten we bij dat laatste beginnen. Heeft er inderdaad verzoening plaatsgevonden? Ja en nee. Ja, omdat er Duitsers zijn die schuld hebben beleden. Ja, omdat er slachtoffers zijn die de daders vergeven hebben, zoals de Nederlandse Corrie ten Boom. Zij zat gevangen in concentratiekamp Ravensbrück en verloor zowel haar vader als haar zus. In 1947 gaf ze een lezing over haar kampervaringen. Na die tijd kwam een van de kampbeulen naar haar toe en vroeg haar om vergeving. Die heeft ze toen gegeven ik zou zeggen: met bovennatuurlijke kracht. En ja in de zin dat de huidige Nederlandse generatie de huidige Duitse generatie niets kwalijk neemt. 19

21 Nee, omdat miljoenen van de slachtoffers omgekomen zijn en nooit de kans kregen om verzoend te worden. Nee, omdat veel slachtoffers met gevoelens van haat en wrok gestorven zijn en nooit hebben kunnen vergeven wat hun of hun familie is aangedaan. Nee, omdat heel wat Duitsers geen berouw hadden over wat ze gedaan hebben. Dat geldt zelfs voor het personeel van vernietigingskampen, zoals blijkt uit enkele interviews van de Franse filosoof en journalist Claude Lanzmann in de negen uur durende documentaire Shoah (1985). Nee, omdat veel Nederlanders en Duitsers na de oorlog hun werk weer opgepakt hebben, zij de daders nooit meer gezien hebben en voortmodderden in hun leven, terwijl de emoties langzaam wegebden. Nee, omdat de Duitse regering na de oorlog de oorlogsmisdadigers altijd de hand boven het hoofd heeft gehouden en tot op de dag van heden vasthoudt aan de bizarre regel dat iemand die ooit in Duitse militaire dienst heeft gevochten een Duits staatsburger is en dus niet uitgeleverd mag worden, zelfs niet als het een Nederlandse verrader is met gruwelijkheden op zijn kerfstok. Nee, omdat bijna alle nu levende Nederlanders geen slachtoffer zijn en bijna alle nu levende Duitsers geen dader en wij dus niet met elkaar verzoend kunnen of hoeven te zijn. De vraag of er al lang verzoening heeft plaatsgevonden kunnen we dus niet zomaar bevestigend beantwoorden. 21 Maar veronderstel eens dat er inderdaad op de een of andere manier verzoening heeft plaatsgevonden. Is dat een goede reden om ook Duitse soldaten te herdenken op 4 mei? Nee, integendeel. Verzoening impliceert dat er kwaad is geschied: daders die slachtoffers hebben gemaakt. Verzoening betekent afstand nemen van negatieve emoties, zoals wraak, om samen op te trekken, om er alles aan te doen om dergelijke misdaden in de toekomst te voorkomen, om te werken aan een nieuwe relatie. Maar het is op zichzelf geen reden om de dader te gaan herdenken. Dat zou in zekere zin zelfs strijden met het karakter van verzoening, want als het leven van de dader zodanig was dat het het gedenken waard is, waarom zou er dan verzoening nodig zijn? Hiermee wil ik overigens niet zeggen dat het verkeerd zou zijn als bij de Nederlandse dodenherdenking een officiële Duitse vertegenwoordiging aanwezig is. Er kunnen andere goede redenen zijn om daarvoor te pleiten (ik kom hier in hoofdstuk 5 op terug). Hoe dan ook, als ze aanwezig zijn bij de dodenherdenking, dan zouden ze uiteraard niet aanwezig zijn als degenen die herdacht worden, maar juist als degenen die de door hun landgenoten gemaakte slachtoffers herdenken en daarmee erkennen dat die slachtoffers onrecht is aangedaan. De Duitsers waren toch ook mensen? Een ander argument, dat ik in gesprekken vaak tegenkom, is: De Duitsers waren toch ook mensen? En ieder mensenleven heeft toch waarde? Je wilt toch niet beweren dat het leven van een Nederlander, Canadees of Brit meer waard is dan dat van een Duitser? Juist vanwege alle schendingen van de mensenrechten tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in 1948 de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens opgesteld. Hierin wordt over de inherente waardigheid van elk mens gesproken. 20

22 We hebben er zelfs een speciale dag voor: 10 december is internationaal de Dag van de Rechten van de Mens. Geslacht, leeftijd, ras, nationaliteit en seksuele geaardheid mogen geen verschil maken voor hoe we met mensen omgaan: ieder mens heeft evenveel waarde, juist omdat we allemaal mensen zijn. Maar als dat zo is, dan hebben gesneuvelde Duitse soldaten en burgers toch evenveel recht om herdacht te worden als Nederlandse soldaten of burgers? Dit lijkt me niet overtuigend. Het feit dat alle mensen een zekere inherente waardigheid hebben en dat ze van nature bepaalde rechten hebben sluit niet uit dat ze die rechten kunnen verspelen of, in ieder geval, dat we in bepaalde omstandigheden de plicht hebben om die rechten aan de kant te zetten. We hebben het grondrecht om te leven en niet gedood te worden, en we hebben het grondrecht om in vrijheid te leven en niet te worden opgesloten. Maar iemand die zijn familie vermoordt en politieagenten dreigt neer te schieten verliest het recht op lichamelijke onschendbaarheid en Anders Breivik verspeelde op 22 juli 2011 het recht om niet opgesloten te worden toen hij op het Noorse eiland Utøya 69 jongeren doodschoot. Het feit dat we grondrechten hebben betekent niet dat ze onder alle omstandigheden geëerbiedigd moeten worden. Ook is het maar de vraag of het feit dat iedereen dezelfde grondrechten heeft impliceert dat elk leven evenveel waard is. Wil iemand werkelijk zeggen dat het leven van Adolf Hitler, die met een vooropgezet plan miljoenen de dood in joeg, evenveel waard was als dat van een jonge, zwangere vrouw die gemarteld en gedood werd in een vernietigingskamp? Ik geloof niet zo in het dogma dat alle levens altijd evenveel waard zijn. Hoeveel een leven waard is, hangt ook af van wat je met je leven doet. Als je je leven gebruikt om het leven van anderen kapot te maken, verliest je leven aan waarde. Ik wil niet ontkennen dat elk leven misschien een zekere waarde heeft. Als dictators gedood worden of zelfmoord plegen en op die manier veel leed voorkomen wordt, dan zijn we daar blij om, maar het blijft iets tragisch hebben: het ging ten koste van een leven, een mensenleven. Ik denk dat elk leven intrinsiek een zekere waarde heeft. Maar daaruit volgt niet dat elk leven evenvéél waarde heeft en al helemaal niet dat iedereen daarom recht heeft op gelijke behandeling. Niet ieder leven heeft dus evenveel waarde. Maar hoe zit het dan met de intrinsieke waardigheid? Die verloren zelfs de kampbeul uit Auschwitz-Birkenau en Anders Breivik toch niet? Ik denk dat dit klopt; wat iemand ook doet, zijn leven blijft een zekere intrinsieke waardigheid hebben en het zou moreel verwerpelijk zijn die te schenden. Breivik moet levenslang opgesloten worden, maar het zou in strijd zijn met zijn intrinsieke waardigheid om hem langzaam dood te martelen of te verkrachten. Ook de Duitse soldaten behielden dus een zekere intrinsieke waardigheid, zelfs wanneer zij oorlogsmisdaden begingen. Wanneer je een misdadiger een proces geeft, dan onderstreep je daarmee die intrinsieke waardigheid: je behandelt hem daarmee als mens met verantwoordelijkheid in plaats van als een dom beest of een machine. Ik heb gezegd dat mensen rechten kunnen verspelen en dat niet elk leven even veel waarde heeft. We kunnen alleen maar zeggen dat elk leven intrinsieke waardigheid heeft. 21

23 Maar zelfs intrinsieke waardigheid is onvoldoende reden om iemand te herdenken, want elk mensenleven heeft een zekere intrinsieke waardigheid. Toch herdenken we niet iedereen. Om iemand te herdenken is duidelijk meer nodig dan dat zijn of haar leven een zekere waardigheid heeft. Kortom, het is een feit dat ook Duitse soldaten mensen waren, dat zij daarom bepaalde grondrechten hadden en dat hun leven waarde of in ieder geval intrinsieke waardigheid had. Maar daar volgt niet uit dat we hen ook moeten herdenken. Grondrechten kan men verspillen, je kunt de waarde van je leven verminderen en intrinsieke waardigheid is geen voldoende grond om herdacht te worden. Er waren ook goede Duitsers Een andere reden die mensen soms noemen om ook Duitsers te herdenken is dat veel Duitsers goede mensen waren die helemaal niets kwaads in de zin hadden. Heel wat van hen waren nog jongens, net van de middelbare school, die geen enkele behoefte hadden om anderen te doden. Van de tien soldaten in het graf in Vorden waren er twee nog maar twintig toen ze omkwamen. Veel van de Duitse soldaten die in Nederland sneuvelden waren getrouwd, hadden kleine kinderen thuis, waren goede echtgenoten, vaders en vrienden. Er zijn heel wat verhalen bekend, ook in Nederland, van goede Duitsers. Je moet overigens wel even zoeken. Maar dat komt doordat je, als je goede Duitsers googlet, eerst een waslijst krijgt van de beste Duitse bieren. Heb je die eenmaal gehad, dan komen de verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Een voorbeeld is de 18-jarige Karl-Heinz Rosch. Op 6 oktober 1944 ligt het Noord- Brabantse plaatsje Goirle onder geallieerd vuur. Op het erf van de boerderij waar Karl-Heinz is ingekwartierd spelen twee kleine kinderen. Als het spervuur begint, rent Karl-Heinz naar buiten en sleurt de kinderen naar binnen. Als hij daarna weer naar buiten rent wordt hij door een granaat uiteengereten. De gemeente weigerde iedere medewerking, maar onder leiding van Goirlenaar Herman van Rouwendaal kwam er door de inspanning van verschillende bewoners later toch een beeld ter nagedachtenis van deze Duitser. De generatie die de oorlog heeft meegemaakt kan hier heel wat verhalen over goede Duitsers aan toevoegen. Ik ben blij dat er zulke verhalen zijn. Toch lijkt het me geen goed argument om op 4 mei ook Duitse soldaten te herdenken. De frase er waren ook goede Duitsers spreekt namelijk al boekdelen: de meeste Duitsers waren namelijk geen goede Duitsers. Ze hebben Nederlandse militairen gedood, verzetsmensen gefusilleerd, woningen van joden geplunderd en zich met hand en tand verzet tegen de invasie van de geallieerden en daarbij vele slachtoffers gemaakt. Het is opvallend dat bij veel Duitse graven, zoals die in Denekamp, weinig of nauwelijks onderzoek is gedaan naar wat de Duitsers die daar begraven liggen in de oorlog precies gedaan hebben. Het zal natuurlijk niet makkelijk zijn om dat na te gaan, maar je moet goed weten wat je doet vóórdat je iemand gaat herdenken. Zelfs voor de goede Duitsers, de Duitsers die Nederland niet uitgebuit hebben en geen geallieerden gedood hebben of zelfs hun leven gegeven hebben voor Nederlanders, geldt dat 22