Definitieve opgraving (DO) Herpen St Sebastianusstraat

Transcriptie

1 Definitieve opgraving (DO) Herpen St Sebastianusstraat Evaluatierapport versie 1 d.d. 9 september 2011 C.M. van der Linde

2 Colofon: Definitieve opgraving (DO) Herpen St Sebastianusstraat Evaluatierapport d.d. 26 juli 2011 C.M. van der Linde (veldwerkleider) en T.A. Goossens (projectleider) Gemeente: Oss Plaats: Herpen Toponiem: St Sebastianusstraat Centrum coördinaat: / Opdrachtgever: Mooiland Vastgoed Opsteller: C.M. van der Linde Autorisatie: T.A. Goossens Paraaf: Goedkeuring bevoegd gezag: R. Jansen (gemeente Oss) Paraaf: Archeologisch Onderzoek Leiden bv (Archol) Postbus RA Leiden (071) Leiden, juli

3 1. Inleiding De definitieve opgraving (DO) van Archol B.V. te Herpen St Sebastianusstraat is met succes afgerond in de periode juli Dit evaluatierapport biedt een overzicht van de eerste bevindingen en geeft aan in hoeverre de aangetroffen set sporen en vondsten (met evaluatie van de vooraf ingeschatte categorieën en aantallen) een beantwoording van de vraagstellingen uit het Programma van Eisen mogelijk maakt. Dit evaluatierapport zal de basis vormen voor de verdere uitwerking en analyse door diverse specialisten, met als eindproduct de definitieve rapportage. Methode Bij het IVO P onderzoek zijn twee zones geselecteerd voor vervolgonderzoek. Zone A ligt aan de St Sebastianusstraat en meet 2500m 2. Zone B ligt aan de Waterstraat en meet 1700m 2. In totaal zijn vijf werkputten aangelegd met een oppervlaktedekking van 3280m2 (tabel 1, figuur 1). Dit is 920m2 minder dan de vooraf berekende omvang van de te onderzoeken terreinen. Het zuidwestelijk deel van zone A was niet beschikbaar voor onderzoek, waardoor ca 500m2 is komen te vervallen. Vanwege onverwachte resultaten in zone A is een beperkt deel niet aangelegd, ca 280m2. In plaats daarvan is in het noordoostelijke deel een tweede vlak aangelegd, alsook aanvullende doorlopende diepe profielsleuven. In zone B is aan de zuidzijde een strook van ca 140m2 minder aangelegd om de wortelzones van de bomenrijen aldaar te sparen. opp m2 zone put 1, vlak A put 1, vlak A put B put B put A put B totaal 3280 totaal zone A 1720 totaal zone B 1560 Tabel 1 Putgegevens Buiten verwachting zijn op beide terreinen sporen van intensieve kleiwinning aangetroffen. Deze zijn bij het vooronderzoek niet herkend. Op het noordelijk terrein, zone B zijn ze grotendeels geïnterpreteerd als greppelsporen van middeleeuwse bewoning. Hoewel het relatief oude kleiwinning betreft, is het argument voor behoudenswaardigheid onterecht gebleken. Op het zuidelijk terrein zone A is deze kleiwinning zodanig grootschalig, dat de te onderzoeken bewoning hierdoor grotendeels oudtijds vergraven bleek te zijn. Indien deze fenomenen tijdens het IVO proefsleuvenonderzoek waren herkend, was het selectie advies ongetwijfeld hierop toegespitst. Tengevolge hiervan had onderhavig onderzoek in een andere, beperktere vorm, en met een andere vraagstelling kunnen worden uitgevoerd. 3

4 De landschappelijke profielopbouw bleek eveneens sterk af te wijken van de verwachting op basis van het vooronderzoek. De IVO proefsleuven, profielen en coupes bleken geenszins diep genoeg aangelegd te zijn; hierdoor zijn de geomorfologische en bodemkundige gevolgtrekkingen uit het vooronderzoek met betrekking tot de geomorfologie en bodemgesteldheid onjuist gebleken. Ook zijn enkele fenomenen dieper in de ondergrond, zoals een vondstlaag uit de prehistorie, hierdoor volledig gemist. Vanwege deze onverwachte waarnemingen is tijdens de graafwerkzaamheden in overleg met het bevoegd gezag de strategie aangepast op een beter begrip van de profielopbouw, en op de begrenzing en bestudering van de historische kleiwinning. Figuur 1 Overzicht van putten en sporen binnen het plangebied Recapitulatie doel en vraagstellingen uit het PvE 1 Het onderzoeksdoel is in het PvE als volgt geformuleerd: Het doel van het onderzoek van de vindplaatsen A en B is een bijdrage te leveren aan de kennis met betrekking tot de bewoning en ontginning in de volle tot late middeleeuwen nabij de kern van Herpen. Gezien de vermoede gelijktijdigheid van gebruik kan het onderzoek in zone B een aanvulling zijn op het onderzoek in zone A. De onderzoeksvragen zijn als volgt geformuleerd: Op vindplaats niveau: 1. Wat is de datering, aard, omvang, kwaliteit en het verloop van de vindplaats(en)? 2. Kan er een fasering in de vindplaatsen worden aangebracht? 3. Wanneer is/zijn de archeologische vindplaats(en) als woonplaats in onbruik geraakt? 4. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of vondstcategorieën behoren zij? 5. Wat is de conserveringsgraad van de sporen en de verschillende materiaalcategorieën, inclusief het eventueel aanwezige archeozoölogische en botanische materiaal? 6. Kunnen er individuele structuren worden herkend? En hoe moeten deze worden geïnterpreteerd. 7. Kan op basis van het vondstmateriaal iets gezegd worden over de volgende zaken: de datering van de vindplaats? de functie van de vindplaats? de materiële cultuur van de vindplaats? het voedselpatroon en/of bestaanseconomie van de bewoners? indien er hout wordt aangetroffen, kan dit worden gebruikt voor een nauwkeurige datering (hetzij met behulp van dendrochronologie, hetzij met 14C)? Voor de microregio Herpen: 1. Is er sprake van continuïteit in de bewoning, specifiek met aandacht voor de verschillende zones? Hoe pas dit in de bewoningsgeschiedenis van Herpen? 2. Wat is de relatie van de vindplaatsen met nabijgelegen vindplaatsen? 1 PvE Herpen St Sebastianusstraat, Brussé

5 3. Welke bijdrage levert het onderzoek aan de nederzettingsgeschiedenis van Herpen in de middeleeuwen en vroegmoderne tijd? 4. Bij eerdere opgraving in Herpen zijn bewoningssporen uit verschillende periode aangetroffen. Wat is de relatie van de vindplaatsen Herpen Sint Sebastianusstraat met de nabijgelegen vindplaatsen? Landschap: 1. Wat is de fysiek landschappelijke ligging/opbouw van de vindplaatsen (paleogeografie, geomorfologie en hydrologie) en in welke mate heeft het gebruik van het gebied invloed gehad op de conserveringstoestand van de diverse vondstcategorieën? 2. Sporen Algemeen De grondsporen die zijn aangetroffen dateren voornamelijk uit de middeleeuwen en/of de nieuwe tijd. Enkele sporen dateren uit de ijzertijd. Het betreft bijna uitsluitend kuilen t.b.v. kleiwinning, paalsporen, kuilen en greppels. Er zijn geen bijzondere grondsporen zoals begravingen, werkplaatsen, of waterputten aangetroffen. In de noordelijke zone B betreft het bijna uitsluitend kleiwinningskuilen uit de periode middeleeuwen/nieuwe tijd en enkele perceelsloten uit de nieuwe tijd. In de zuidelijke zone is een erf aangesneden uit de late middeleeuwen. Dit erf is te koppelen aan een vondstlaag die in noordelijke richting niet begrensd kon worden. Dit betekent dat deze in het aangrenzend (vrijgegeven!) perceel nog door loopt. Deze bewoning is in de historische tijd grotendeels overstoven en hierdoor in principe goed bewaard, ware het niet dat deze in later tijd voor een belangrijk deel is vergraven t.b.v kleiwinning. Plaatselijk is hierdoor de oudere bewoning voor maar liefst 80 90% vergraven. Juist het niet onderzochte noordelijk deel buiten het onderzoeksgebied lijkt veel beter geconserveerd. In het uiterste zuidwestelijke deel van zone A is in de ondergrond een vondstlaag aangesneden met daarin vondsten uit de Romeinse tijd en de ijzertijd, in samenhang met enkele grondsporen. Periodisering Het sporencluster in zone A is samen met de vondstlaag als één eenheid te beschouwen. De datering daarvan lijkt te liggen in het eerste deel van de late middeleeuwen. Het cluster vertegenwoordigt waarschijnlijk één erf (figuur 2). De bewoningssporen zijn in sterke mate oudtijds vergraven. Het lijkt te gaan om een tweefasig hoofdgebouw dat noordwest zuidoost georiënteerd ligt. Uit de hiermee geassocieerde vondstlaag is vooral middeleeuws scherfmateriaal afkomstig, maar ook een bronzen ornament, dat waarschijnlijk uit de Romeinse tijd dateert. Er zijn vele dicht opeen gegraven kleiwinningskuilen aangetroffen. Deze hebben de oudere middeleeuwse bewoning voor een belangrijk deel verstoord. In de opvulling van de kleiwinningskuilen zijn middeleeuwse scherven gevonden, maar ook een groot fragment Romeins aardewerk. De kleiwinningskuilen zijn waarschijnlijk gegraven voor de baksteen/tichelindustrie, en kunnen zeer wel dateren uit de late middeleeuwen. De kleiwinningskuilen zijn opvallend systematisch uitgegraven, waarbij de onderliggende kleilaag optimaal is gemijnd (figuur 3,4). De klei is mogelijk gebruikt voor een nabij gelegen groot 5

6 bouwproject. Dit zou bijvoorbeeld het kasteel van Herpen kunnen zijn, dat letterlijk op een steenworp afstand van de opgraving lag. Figuur 2 Het noordoostelijk deel van zone A met het middeleeuwse sporencluster. De rechthoekige stroken links op de foto zijn kleiwinningskuilen Op een dieper niveau is in het zuidwestelijk deel van zone A een laagte of de top van een geul aangesneden met daarin vondstmateriaal en enkele sporen uit de periode ijzertijd/romeinse tijd. Het is nog niet duidelijk hoe deze laagte samenhangt met de andere Romeinse strooivondsten, gezien de doorsnijding met de talrijke kleiwinningskuilen. 6

7 Figuur 3 Dicht opeen uitgegraven kleiwinningskuilen in zone A. Ter hoogte van de personen op de achtergrond ligt het middeleeuwse sporencluster van figuur 2. In de noordelijk gelegen zone B zijn vooral sporen van kleiwinning aangetroffen. Deze zijn op een kleinere schaal en volgens een minder dicht en systematisch patroon uitgegraven. Qua datering kunnen ook deze dateren uit de (late) middeleeuwen. Mogelijk vertegenwoordigen ze een meer incidenteel gebruik. Ook op dit terrein ligt een beperkt aantal paalsporen. Deze lijken geen bewoningssporen te vertegenwoordigen. Mogelijk houden ze verband met de kleiwinning. Langs de west en zuidrand zijn enkele meerfasige sloten aangetroffen. Deze lijken te zijn gegraven in de middeleeuwen om het terrein te ontwateren. De sloten zijn tot in de nieuwe tijd in gebruik geweest. 7

8 Figuur 4 Profiel met kleiwinningskuil 3. Vondsten Algemeen In onderstaande tabel 2 zijn de aantallen vondsten per categorie weergegeven. De belangrijkste groepen zijn (gefragmenteerd) aardewerk en steen. Het zwaartepunt ligt bij het aardewerk uit de middeleeuwen. Ook de categorie bouwmateriaal is redelijk vertegenwoordigd, en zal vooral een rol spelen bij de datering van de perceelsloten in zone B. De middeleeuwse vondsten zijn vooral afkomstig uit het sporencluster in werkput 1 en uit de daarmee geassocieerde vondstlaag. Ook is een belangrijk deel afkomstig uit de esdekfasen die de kleiwinningskuilen afdekt. De vondsten uit deze oude ontginningslagen zal een belangrijke rol spelen bij de datering van de kleiwinningskuilen in beide zones. De aangetroffen hoeveelheden komen globaal overeen met de verwachte aantallen. Er is wel meer aardewerk aangetroffen, maar de hoeveelheid bewerkelijke metalen is lager uitgevallen. Ook is geen glas aangetroffen. In het onderstaande worden de vondsten per categorie behandeld en de nodige selecties in de analyse toegelicht. Hiertoe is een quick scan uitgevoerd. De aangebrachte periodisering is dan ook niet definitief. Het merendeel van de vondsten is oudtijds gefragmenteerd en stabiel genoeg zodat verdere conservering niet nodig wordt geacht, met uitzondering van de metalen. 8

9 Vertegenwoordigde materiaalcategorieën Aardewerk: verwacht zijn 350 stuks, aangetroffen zijn 510 stuks. De component prehistorisch aardewerk was op voorhand niet verwacht. Bouwmateriaal: verwacht zijn 50 stuks, aangetroffen zijn 24 stuks. In het kader van de vele sporen van oude kleiwinning zal aandacht besteed worden aan de datering en baksels van de aangetroffen bakstenen. Metaal: vooraf werd uitgegaan van de analyse van 25 stuks, een röntgensessie van 25 stuks, de conservering van 4 stuks. Aangetroffen zijn 22 stuks. Alle metalen kunnen geanalyseerd worden, de te röntgenen objecten vallen eveneens binnen de begroting. Op voorhand is één bronzen object noemenswaardig: een ornament met een mensenhoofd dateert vrijwel zeker uit de Romeinse tijd. Het merendeel van de metalen zijn ijzeren objecten die vanwege sterke oxidatie niet te determineren zijn. Deze dienen geröntgend te worden voor verdere analyse. Welke objecten uiteindelijk geconserveerd zullen worden, hangt af van de resultaten van de röntgensessie alsook het advies van restaurateur J. Kempens van Restaura B.V. Vondstcategorie Aantal Gewicht Aardewerk prehistorisch Romeins middeleeuws keramisch object leem Bouwmateriaal baksteen dakpan mortel 2 31 Metaal brons 1 6 lood ijzer slak onbekend Steen vuursteen overig Bot Grondmonsters 9 n.v.t. algemeen/ecologie 5 n.v.t chemisch 4 n.v.t. 9

10 Tabel 2 Overzicht van aantallen en gewicht per vondstcategorie na het splitsen en voorafgaand aan de analyse Steen vooraf werd uitgegaan van de analyse van 50 stuks, aangetroffen zijn 53 stuks. Het betreft voor een belangrijk deel leisteen en delen van maalstenen. Bot: deze categorie werd niet verwacht; er zijn echter slechts 2 stuks aangetroffen. Eén daarvan is een runderkies. Beide zullen nader bekeken worden. Grondmonsters: In totaal zijn 9 grondmonsters genomen. De analyse van 2 botanische monsters is begroot. De monsters zijn onder te verdelen in 2 groepen. Eén groep algemeen/ecologie (groot volume) is genomen uit de opvulling van de middeleeuwse structuur in zone A en de geassocieerde vondstlaag. De tweede groep chemisch bestaat uit vier kleimonsters die in aanmerking komen voor de bestudering van de ter plaatse gewonnen klei eigenschappen. Dit onderzoek is echter alleen zinvol indien ook bakstenen van opgravingen uit de regio, zoals het kasteel van Herpen, op dezelfde eigenschappen worden onderzoeken. Zodoende kan aangetoond worden of bij de bouw van het kasteel gebruik is gemaakt van locaal voorkomende grondstoffen. Voorstel is om twee van de ecologische monsters uit het laatmiddeleeuwse hoofdgebouw te laten analyseren. De kleimonsters zijn beschikbaar voor onderzoek, echter het grondstofonderzoek valt buiten het spectrum van de op voorhand geformuleerde vraagstellingen. De monsters worden aangeboden aan derden voor een eventueel onderzoek. Zo zal Archol het keramisch laboratorium van de afdeling archeologie (Universiteit Leiden) benaderen. 4. De mogelijkheden tot het beantwoorden van de doel en vraagstellingen Het is mogelijk de vragen uit het PvE te beantwoorden, ondanks de onverwachte nieuwe inzichten en waarnemingen die gedaan zijn tijdens het Definief Onderzoek. Zo zijn meer gebruiksfasen en vindplaatsen onderscheiden dan verwacht, en ook de landschappelijke inkadering zal geheel moeten worden herzien. Op vindplaatsniveau zijn er genoeg stratigrafische aanknopingspunten, grondsporen en vondsten beschikbaar voor de beantwoording van de vraagstellingen. De sleutel daartoe zal liggen in de bestudering van het sporencluster en de vondstlaag in zone A, alsook de datering van de voorgaande en opvolgende (sediment)lagen. Op nederzettingsniveau zal de beantwoording gebrekkig zijn, gezien het versnipperde karakter van de bewoning. Hierdoor zal vermoedelijk ook de vergelijking met nabije vindplaatsen onvolledig blijven. Voor de microregio Herpen kan daarentegen de kleiwinning, als pre industrieel fenomeen interessant zijn. Hieraan zal bij de uitwerking aandacht worden gegeven. Er zal ook aanvullende aandacht besteed moeten worden aan de herinterpretatie van de landschappelijke en bodemkundige inkadering. De uiteindelijke landschappelijke geleding en de nederzettingstypering zullen met name ingekaderd worden tegen het licht van eerdere Archolonderzoeken in Herpen en omgeving, vooral die te Herpen Wilgendaal en langs de Hertogswetering. 10

11 5. Specialisten Archol zet voor het uitwerkingstraject de volgende specialisten in: C. van der Linde (Archol): sporen en structuren J. Kempens Restaura: behandeling metalen en röntgensessie W. Kuijper/M. Field (Universiteit Leiden): uitwerking macromonsters J. van der Leije (Archol): archeozoölogie S. Knippenberg: steen C. van der Linde (Archol): prehistorisch aardewerk J. de Bruin/S. Heeren (Universiteit Leiden): Romeins aardewerk T. Hos (Archol)/E. Bult (Universiteit Leiden): aardewerk middeleeuwen en nieuwe tijd 6. Planning zomer 2011: afronding technische uitwerking najaar 2011/voorjaar 2012: onderzoek aardewerk en sporen en structuren eind 2011: aan de hand van dateringen/contexten definitieve selectie en analyse van botanische monsters eind 2011: aan de hand van de röntgenresultaten en de dateringen/contexten definitieve selectie en conservering van metaal voorjaar 2012: analyse van de (inmiddels gereinigde en geconserveerde) metalen zomer/najaar 2012: redactie en oplevering conceptrapport opgraving; beoordeling en indien nodig aanpassingen, goedkeuring (bevoegd gezag) en drukken rapport eind 2012: deponering documentatie en materiaal 11