Jeugdactiviteiten. Jaarverslag Libellen. Zomer e jaargang nummer 2. kwartaalblad van de Stichting Het Groninger Stichting Landschap

Transcriptie

1 Zomer e jaargang nummer 2 Jeugdactiviteiten Jaarverslag 2005 Libellen kwartaalblad van de Stichting Het Groninger Stichting Landschap Het Groninger Landschap

2 Seizoen in beeld KINA In de zomer zijn de graslanden van het Reitdiepgebied het domein van de jonge weidevogels zoals de grutto. De kuikens die nog niet kunnen vliegen vertrouwen op de bescherming van het hoge gras om aan roofvogels en vossen te ontsnappen. De Stichting Het Groninger Landschap stemt het beheer op de vogels af en maait het gras in fasen. Op de weilanden met kort gras kunnen de vogels voedsel zoeken, de delen met lang gras bieden bescherming. KINA Omke Oudeman KINA Aan de noordkust, ter hoogte van Westernieland, zijn afgelopen voorjaar de eerste lepelaars gezien. De vogels waren net terug uit Afrika waar ze overwinterden. Omdat de vogels geringd zijn, kan vastgesteld worden waar ze vandaan komen. De lepelaars leven van stekelbaars, witvis en garnalen en broeden veelal op de Waddeneilanden. Een vrijwillig medewerker van het Dollardteam vond op 8 april bij de Punt van Reide een bruinvis. De aangespoelde vis lag in een diepe priel en heeft de stranding helaas niet overleefd. Er komen de laatste jaren steeds grotere aantallen bruinvissen in onze kustwateren voor, als gevolg van een grootschalige verhuizing vanuit de noordelijke Noordzee. Tijdens monitoring in Leinwijk (Zuidlaardermeergebied) is afgelopen voorjaar een snoek aangetroffen. De snoek is één van de indicatorsoorten waarop het project Water over Wolfsbarge in Leinwijk is afgestemd. Een doel van het project is om van Leinwijk een geschikte paaiplaats voor de roofvis te maken. 2 Golden Raand zomer 2006

3 Foto: Omke Oudeman Vrijwillig medewerkers van de Stichting Het Groninger Landschap hebben een wandelroute uitgezet in het Coendersbosch, het landgoed van de Coendersborch. De wandelroute start op de parkeerplaats bij de borg en is gemarkeerd met gele paaltjes. De wandeling voert langs alle verschillende facetten van het landgoed. Via een aantal lanen loopt de route door het halfopen coulisselandschap. Na een half uurtje komt de wandelaar in het meer beboste deel van het landgoed terecht waar ook een klein heideterrein ligt. Vervolgens gaat de tocht door het coulisselandschap weer richting de borg. Onderweg doorkruist het pad nog een hakhoutbosje en een oud stuk parkbos. De wandeling duurt anderhalf tot twee uur. Nestvlotjes voor zwarte sterns De Stichting Het Groninger Landschap heeft onlangs in de Lettelberter Petten (bij het Leekstermeer) en in het Zuidlaardermeer nestvlotjes geplaatst voor zwarte sterns. De zwarte stern is een zeldzame verschijning Op de omslag: groene glazenmaker KINA / Christophe Brochard Foto: Omke Oudeman Nieuwe wandelroute Coendersborch aan het worden in Groningen. Het aantal broedparen neemt al jaren achtereen af. De laatste jaren broeden er nog maar circa 20 paar in de provincie. De Lettelberter Petten en het Zuidlaardermeergebied zijn goede biotopen voor zwarte sterns. De vogel maakt zijn nest op drijvende waterplanten zoals krabbescheer. Helaas wordt ook deze plant zeldzaam en daardoor heeft de stern nog maar weinig mogelijkheden om te broeden. De nestvlotjes bieden hopelijk weer nieuwe kansen. Naast de zwarte stern kunnen ook andere soorten zoals fuut of meerkoet gebruik maken van de nestgelegenheid. In de Lettelberter petten is een deel van de nestvlotjes te zien vanuit de vogelkijkhut Olde Mart. Visies Zuidelijk Westerkwartier en Zuidlaardermeergebied gebied ontwikkeld heeft. In de onlangs gepresenteerde visies kijkt de Stichting ook naar de openstelling en het (recreatieve) gebruik van de gebieden, naar de restauratie en het gebruik van cultuurhistorische gebouwen en landschapselementen, kortom naar de waarde en het behoud van het gehele gebied. Eerder was al de visie voor het Reitdiepgebied gepresenteerd. De presentaties van de visies voor de overige gebieden van de Stichting Het Groninger Landschap zijn in voorbereiding. rust en ruimte voor mens en natuur Zuidlaardermeergebied Afgelopen voorjaar heeft de Stichting Het Groninger Landschap twee nieuwe visies gepresenteerd voor het Zuidelijk Westerkwartier en het Zuidlaardermeergebied. Beide visies zijn gepresenteerd aan de bewoners in de regio en beide bijeenkomsten werden goed bezocht. Bij de respec-tievelijke presentaties waren zo n 100 mensen aanwezig. De visies gaan verder dan de natuurbeheervisies die de Stichting reeds voor ieder Stichting Het Groninger Landschap

4 tekst Addo van der Eijk foto s Omke Oudeman Teams ontdekken De jeugd heeft de toekomst, en dat geldt ook voor de Stichting Het Groninger Landschap. Steeds meer teams van vrijwillig medewerkers richten zich op kinderen. Voor 2006 staan zelfs twintig speciale jeugdexcursies op het programma. Kinderen willen liever elzenpropjes schieten, dan leren over de zwarte els, aldus één van de teamleden. Het is zaterdag 8 april. Bezoekerscentrum Reidehoeve staat bol van de activiteiten rond het thema zoet en zout. Ook voor kinderen, meldt de folder, en dat is te merken. In het veldlaboratorium is het een drukte van belang. Tientallen kinderen lopen met hun ouders af en aan. Wauw, roept Wilco Gerritsen (11 jaar) tot driemaal toe, terwijl hij door een binoculair tuurt naar een zeeduizendpoot. Ik heb zo n beest nog nooit van zo dichtbij gezien. Even verderop kijkt Roos Winters (5 jaar) dolenthousiast in een bak met waterdieren. De stekelbaarzen, borstelwormen, krabben en slakken zijn net gevangen in Polder Breebaart. Vooral de slakken hebben de aandacht van Roos. Slakken zijn echt haar lievelingsdieren, vertelt haar moeder. Thuis is ze vaak druk in de weer met zoekkaarten om ze een naam te geven. Er is nog veel meer te doen. Aan de overkant, in het bezoekerscentrum, knipt een groep kinderen rondjes uit natuurbladen. Van die plaatjes maak ik buttons, legt Anja de Winter (11 jaar) uit Godlinze uit. Voor haar liggen al vijf buttons, nu nog één voor mijn broertje. Als team richten we ons steeds meer op kinderen, vertelt Corrie Jansen-Hooghuis van het Dollardteam. In de opbergkast toont ze de wadzeven en rieken om wadpieren mee te steken. Het mooiste vindt ze het om de kinderen mee naar buiten te nemen, het wad op, met de voeten in het slik. Daar kunnen ze vies worden, en in de wadbodem wroeten op zoek naar bodemdieren. Soms neemt ze een groepje kinderen mee op de waddijk, waar ze muisstil moeten zijn. Dan zitten we een poos, en zeggen de kinderen verbaasd: Ik hoor helemaal niets. Ja, zeg ik dan, hier is het - naast de wind en de vogels - tenminste nog stil. Geen auto s en ander lawaai van mensen. Golden Raand zomer 2006

5 de jeugd Ideeënboek Jansen-Hooghuis beschouwt zichzelf als een pionier. Negen jaar al is ze binnen het Dollardteam bezig met kinderactiviteiten. Voordat we in 2004 de werkschuur bij De Reidehoeve ombouwden tot een practicumlokaal, hadden we de schuur al ingericht voor kinderen. Eén of twee keer per jaar kwamen er schoolklassen langs, of organiseerden we een activiteitendag. De komende jaren gaan we onze jeugdactiviteiten sterk uitbreiden. Ook andere teams hebben de jeugd ontdekt. Voor 2006 staan in totaal twintig speciale jeugdexcursies op het programma. In het Leekstermeergebied trekt Emma Zorgdrager de kar. Ons team organiseert al jarenlang een paar keer per jaar een slooten plasexcursie. De kinderen gaan het veld in en vangen met een schepnet waterinsecten uit de sloot. Vervolgens brengen ze met zoekkaarten de waterdieren op naam. Deze excursies zijn enorm populair. Kinderen vinden het prachtig. Het succes smaakte naar meer. Twee jaar geleden zijn we met alle teams om de tafel gaan zitten, en is op ons verzoek een Ideeënboek voor jeugdactiviteiten opgesteld. Het boek behandelt veertien excursies voor kinderen, zoals een natuurbeleeftocht, een wadexcursie en een bos- en bomenexcursie. Stichting Het Groninger Landschap 5

6 Rad van Natuur Zorgdrager heeft één van de excursies, namelijk het Rad van Natuur, uitgewerkt. Trots laat ze het rad zien, dat bestaat uit een bord verdeeld in vier gekleurde vlakken. Op het bord zit een pijl die kan draaien. Draaien de kinderen aan het rad, dan bepaalt de kleur welke opdracht ze moeten uitvoeren. In de bijbehorende koffer bevinden zich de opdrachten, die Zorgdrager samen met haar teamleden heeft bedacht. Op de rode opdrachtkaarten staan actievragen als stel je bent een vogel, hoe lang kan jij op één been staan? De andere kleuren gaan over water, het Leekstermeer en dieren. Eén keer heeft Zorgdrager het Rad van Natuur getest, en het was een doorslaand succes. Een meisje was echt aan het dansen van plezier. Ja, daar doe ik het voor. In september gaan we dit spel voor het eerst inzetten tijdens een jeugdexcursie. Terwijl de kinderen zich vermaken, kunnen de ouders met een gids een wandeling maken. Voor Zorgdrager staan de zintuigen centraal. Het beléven, met al hun zintuigen, dat is wat we willen met onze activiteiten. Liever dan leren wat een zwarte els is, willen kinderen schieten met elzenpropjes. We willen kinderen laten zien hoe speciaal de natuur is. Zo raken ze meer betrokken bij de Groninger natuurbescherming. Sommige opdrachten lijken in eerste instantie vreemd. Neem bijvoorbeeld het stilstaan om naar de geluiden van de natuur te luisteren. Maar juist die opdrachten, waarbij ze hun zintuigen moeten gebruiken, blijven hangen. Dat is veel leuker dan over de natuur leren uit een schoolboek. Kinderen moeten het op excursie vooral leuk hebben, benadrukt Jans Reintke van het Team Ennemaborgh. We doen voornamelijk spelletjes in de natuur, waarbij de kinderen moeten luisteren, ruiken, voelen en kijken, vertelt Reintke. Vorig jaar testte het Team Ennemaborgh het concept voor het eerst. De 24 deelnemers aan de excursie vonden het prachtig. Eén van de activiteiten was bijvoorbeeld het zoeken naar kleuren. Ze kregen een kaartje met een bepaalde kleur en moesten die kleur in de natuur zien te vinden. Een succes was ook het doe-spel, waarbij de kinderen tegenstellingen in de natuur moesten zoeken. Bijvoorbeeld hard/zacht of nat/droog. Per tweetal kregen ze een briefje met een tegenstelling. Later moesten de andere kinderen van elkaar raden wat de tegenstelling was. Schoolklassen Naast de reguliere jeugdexcursies waar iedereen welkom is zijn scholen ideaal om de jeugd te bereiken. De behoefte aan buitenschoolse activiteiten is enorm, zo merkt Petra Hardonk van het Reitdiepteam. We hebben brieven naar scholen gestuurd, en ze reageren allemaal razend enthousiast. Docenten zitten echt om dergelijke activiteiten te springen. Samen met de scholen stel ik momenteel een programma op. Wellicht breiden we onze bestaande slooten plantenexcursie uit met activiteiten als grondboren. Ook bij Hiltje Zwarberg, net als Corrie Jansen-Hooghuis van het Dollardteam, staan de scholen in de rij. Onlangs kreeg hij veertig docenten over de vloer van alle basisscholen van de gemeente Reiderland. Ons is gevraagd mee te werken aan een project om praktisch biologieonderwijs in de gemeente van de grond te krijgen. Binnenkort komen de docenten voor een tweede onderwijsdag. Dan nemen we met hen het circuit door, dat de onderwijzers later met de leerlingen gaan doorlopen. In groepen van drie à vier lopen ze langs zes stations, waar ze onder meer planten op naam moeten brengen en het zuurstofgehalte van het water moeten bepalen. 6 Golden Raand zomer 2006

7 Jeugdactiviteiten Dollard Zuidlaardermeer Ennemaborgh Leekstermeer Zuidelijk Westerkwartier Reitdiep Waddencentrum Hiltje Zwarberg van het Dollardteam verwacht dit jaar tien tot twaalf scholen op bezoek te krijgen. Met de leerlingen gaan we zowel bezig in ons veldlaboratorium als op het wad. We hebben zelf lesbrieven geschreven, onder meer over de zeeduizendpoot en de slijkgarnaal. Op het ogenblik werken we aan nieuwe lesbrieven. Vijf vrijwillig medewerkers van het Dollardteam focussen zich op de jeugdactiviteiten. Naast de schoolbezoeken organiseren ze twee keer per jaar een activiteitendag. De kinderen gaan vogels spotten en bodemdieren zoeken, de ouders krijgen de presentatie Voedselketen op het Wad. Het Zuidlaardermeerteam heeft dit jaar twee jeugdexcursies op het programma staan. Beide zijn sloot- en plasexcursies voor kinderen van negen tot twaalf jaar, vertelt Jan Stevens van het Zuidlaardermeerteam. Naast de sloot- en plasexcursies krijgt het team jaarlijks twee scholen op bezoek: het Aletta Jacobs College Hoogezand en de Winkler Prins uit Veendam. Ze komen elk jaar voor een natuurdag. We varen onder meer met onze fluisterboot over het Zuidlaardermeer. Leerlingen vinden dat fantastisch. Team Ennemaborgh heeft dit jaar drie jeugdexcursies op het programma staan. We doen spelletjes in de natuur, waarbij de zintuigen voorop staan, vertelt Jans Reintke van het Team Ennemaborgh. De excursie op zaterdag 4 november 2006 staat in het teken van de herfst. We gaan aan de slag met paddestoelen, zaden en vruchten. Met de jeugdexcursies wil Reintke de jongeren meer bij de natuur betrekken. Thuis zitten ze vaak voor de computer of achter de buis. Het lijkt me goed als ze ontdekken hoe mooi de Ennemaborgh is. Johan Stuurwold van het Team Ennemaborgh, verzorgt samen met de Heemtuin in Muntendam al vijftien jaar in het voorjaar en in de herfst een natuurpad door de Ennmaborgh. Jaarlijks komen hier zo n duizend leerlingen van scholen uit Oost-Groningen op bezoek, vertelt hij. Vorig jaar startte Stuurwold met struuntochten. Dan struin ik met kleine groepen kinderen dwars door de Ennemaborgh. Het Leekstermeerteam organiseert in 2006 twee jeugdexcursies: Watergriezels met uilenballen toe op 18 juni en het Rad van Natuur op 24 september. Naast deze twee excursies krijgt het Leekstermeerteam geregeld schoolklassen op bezoek. Vorig jaar acht schoolkampen en vier scholen uit de buurt, vertelt Emma Zorgdrager van het Leekstermeerteam. Op de woensdagen 14 juni 2006 en 25 oktober 2006 worden in het Coendersbosch jeugdactiviteiten georganiseerd. De kinderen gaan onder meer nestkasten timmeren en natuurspelletjes doen, vertelt Iemie Oldenbeuving van het Zuidelijk Westerkwartier. Ook gebruiken ze het Rad van Natuur van het Leekstermeerteam, waarvoor ze zelf aangepaste vragen gaan verzinnen. Petra Hardonk van het Reitdiepteam stond afgelopen winter met een groep kinderen te kleumen in de bittere kou. Tijdens een wandeling rond Ezinge, die werd georganiseerd samen met het Groninger Museum. We wilden met een grondboor een profiel maken, maar het was echt te koud. Al een jaar of vijf verzorgt het Reitdiepteam sloot en plas excursies voor schoolklassen. Kinderen van bijvoorbeeld de openbare basisschool De Wierde te Adorp gaan onder leiding waterdieren vangen bij het Selwerderdiepje. Zaterdag 9 september verzorgt het Reitdiepteam een sloot- en plantenexcursie, bedoeld voor kinderen van zes tot tien jaar. Voor het Waddencentrum zijn vanaf 2004 drie kersverse vrijwillig medewerkers bezig met de jeugd. Eén van hen is Natasja Kranenborg. We zijn druk doende met het optuigen van de jeugdexcursies. Dit jaar zijn er vijf gepland. Voor de excursies werkt het team samen met Stichting Domies Toen, de botanische tuin aan de overkant. De excursie begint met een prachtig verhaal, waarna we buiten met onder meer vlinder- en insectennetten aan de slag gaan. De excursie in het najaar krijgt als thema herfst. Het verhaal gaat over de kringloop, en over de bomen die hun bladeren verliezen. Stichting Het Groninger Landschap

8 Natuurbeheer: mooi maar Jaarverslag Gebieden in bezit en beheer (aantal hectares) Het jaarverslag over 2005 is verschenen. t Gaait nait vanzulf is de titel en in het verslag legt de Stichting Het Groninger Landschap uit wat natuurbeheer zo complex maakt. Beheer begint, zo stelt de Stichting in het jaarverslag, met de eigen visie op natuurdoelen, landschap, cultuurhistorie en publieksvoorzieningen. Hoe kan een gebied het beste ingericht worden? Welk ecosysteem moet hersteld of gehandhaafd worden en welke maatregelen zijn daarvoor nodig? Ook bedrijven, boeren, overheden en particulieren hebben hun ideeën over de invulling en het gebruik van een natuurgebied. De Stichting Het Groninger Landschap streeft naar samenwerking met alle betrokken partijen om een zo breed mogelijk draagvlak voor inrichtings- en beheermaatregelen te bereiken. Dat betekent veelvuldig overleggen met overheden, instellingen en particulieren. Niet de makkelijkste maar voor ons wel de enige weg, aldus de Stichting. Want alleen door samenwerking is behoud voor de lange termijn mogelijk was niet het makkelijkste jaar. Grootste struikelblok was de beperkte aankoop van natuurgebieden: niet meer dan een kleine 40 hectare kon de Stichting toevoegen aan haar bezittingen. Het realiseren van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) in 2018 wordt er daardoor niet eenvoudiger op. Toch boekte de Stichting in 2005 mooie resultaten met als klapstuk de inrichting van het natuurgebied bij Bourtange. Bourtange Het natuurgebied bij Bourtange komt in het jaarverslag uitgebreid aan de orde. Met foto s, bijschriften en een opsomming van de gemaakte natuurbeheerstappen, beschrijft het jaarverslag hoe de Stichting het voormalige landbouwgebied heeft omgevormd tot natuurgebied. Circa 100 hectare is afgegraven en ingericht. Dankzij deze ingreep kan het gebied zich ontwikkelen tot een schraal grasland waar zeldzame flora en fauna zich blijvend kunnen vestigen. De Golden Raand heeft al meerdere malen bericht over dit enorme project (zie onder andere het herfstnummer van 2005). Dat juist de inrichting van dit gebied zoveel aandacht krijgt in het jaarverslag, is geen verrassing. In het project komen alle factoren bij elkaar die natuurbeheer zo mooi, maar ook zeer complex maken: het verschralen van grond, het verbeteren van de waterhuishouding, herstel en behoud van cultuurhistorische elementen, het begrazingsbeheer met konikpaarden en runderen. En heel belangrijk: de openstelling voor het publiek. Al die elementen bij elkaar maken duidelijk dat natuurbeheer nait vanzulf gaait. De volledige EHS is nog ver weg, maar is bij Bourtange toch een beetje dichterbij gekomen. Een belangrijk stapje Een mooi resultaat was er ook aan de noordkust waar het afgelopen jaar de Klutenplas officieel geopend werd als binnendijks brakwaterland. Daarmee heeft de Stichting een belangrijke overgang tussen zoet en zout hersteld. De Klutenplas is een waardevol gebied voor de ontwikkeling van brakwaterplanten en het dient tevens als rust- en fourageergebied voor vele soorten wadvogels. De inrichting van de Klutenplas is een belangrijke stap in het herstel van de Waddenzee. Of misschien beter: een belangrijk stapje. Want er moet in het waddengebied nog veel gedaan worden, zo meldt het jaarverslag. Het plan dat de Stichting in 2005 samen met zeven andere natuurorganisaties heeft opgesteld, is daarvoor een goede basis. Het plan beschrijft in vijf programma s hoe het waddengebied weer gezond kan worden gemaakt. Opening Harssensbosch Natuur en cultuurhistorie, dat zijn de aandachtsgebieden van de Stichting Het Groninger Landschap. In 2005 heeft de Stichting een belangrijk cultuurhistorisch landschapselement opengesteld voor het publiek: het voormalige borgterrein 8 Golden Raand zomer 2006

9 complex jaarverslag 2005 gratis bestellen! Harssensbosch. De oude borggrachten zijn weer zichtbaar gemaakt zodat het verhoogde terrein waarop de voormalige borg Harssens heeft gestaan, prachtig uitkomt temidden van de omringende graslanden. Bij het begin van het pad naar het terrein is een informatiepaneel geplaatst en er wordt op korte termijn een fietspad aangelegd. Kinderen van basisschool de Wierde uit Adorp zorgden voor een feestelijke opening. In de toekomst zal de Stichting de kleine boerderij die op het terrein stond opnieuw opbouwen en voorzien van een uitkijkpunt. t Gaait nait vanzulf Jaarverslag 2005 Mooie waarnemingen Het afgelopen jaar zijn er diverse mooie waarnemingen gemeld van bijzondere planten en dieren, zoals de zwarte ruiter en de sneeuwgors bij de Klutenplas, de geoorde fuut en de grote zilverreiger in de Kropswolderbuitenpolder, het moeraskartelblad bij het Zuidlaardermeer en de kwartel in het Reitdiepgebied. Ook in 2005 verzorgden de vrijwillig medewerkers in veel gebieden de monitoring: het stelselmatig tellen van planten en dieren om de ontwikkeling van een gebied in kaart te brengen. Veel nieuwe Beschermers Hoe weinig de Stichting in 2005 gegroeid is in hectares, zo sterk is de organisatie gegroeid in Beschermers (donateurs). Een wervingsactie heeft geleid tot een toename van meer dan 2000 nieuwe Beschermers. Daarmee komt het totaal per 31 december 2005 op bijna Beschermers, een stijging van ongeveer 15%. Gemiddeld is één op de 16 huishoudens in de provincie Groningen donateur van de Stichting. Het is mooi dat steeds meer Groningers de Stichting steunen en het belangrijk vinden dat natuur en cultuurhistorie beschermd worden. T (050) (kantooruren) E kantoor@groningerlandschap.nl. U kunt het verslag ook downloaden vanaf onze site. Stichting Het Groninger Landschap

10 Koen Schuiling was acht jaar lang wethouder van Groningen voor de VVD. Sinds kort is hij eigenaar van boerderij Meyma in Rasquert. Wij hebben in Nederland en ook in Groningen een bijzonder talent ontwikkeld om onze geschiedenis te verbergen. Wat er is, wordt afgegraven (Van Giffen), afgebroken (havengebied Delfzijl, oostwand Grote Markt na de Tweede Wereldoorlog), verwaarloosd (wel gasopbrengsten, geen geld) of opgegraven om daarna weer gauw onder de grond te verdwijnen. Wie de historie niet kent, gaat er ook niet zorgvuldig mee om. En zo kan een oud kerkelaantje bij Breede recent alsnog worden prijsgegeven, zie je opeens hoe een windmolen het uitzicht op Eenrum verpest of dreigde even een bedrijventerrein naast de Menkemaborg te worden aangelegd. Keert het tij? Gelukkig zijn er veel goede initiatieven, maar de recente voorbeelden tonen dat zelfs de geschiedenis van onze provincie geen rustig bezit is. Geen wonder, want de historische collectie wordt slechts zelden tentoongesteld. Daarin is Nederland uniek, want elders in Europa zie je veel meer van oude plaatsen. Het zijn dus keuzes. Onze keus is niet wijs. De oude slingertuin van Meyma was verworden tot een schapenwei. De hekken en het gaas staan er nog. Maar het verhaal is zo sterk dat de tuin haar historie wel vertelt voor wie wil luisteren. Of wil zien. Kijk maar naar de foto. Ooit liepen er pauwen. Het was een charmant landschapspark met veel allure. Nu willen mijn partner Ben en ik de oude paden, de hekken en de brug weer herstellen en nieuwe elementen toevoegen. Deze maand zijn de eerste fruitbomen geplant. We bouwen weer op en over een paar jaar ligt er een nieuw park met respect voor de historie van deze oude plek te Rasquert. 10 Golden Raand zomer 2006

11 Op pad Uitneembare wandelroute! Niehove Niehove is op en top een wierdedorp. Al voor onze jaartelling verrees de nederzetting op een verhoging die diende als vluchtplaats bij opkomend water. Ooit was Suxwort, zoals het dorp lange tijd heette, het hoofddorp van het toenmalige waddeneiland Humsterland. Pas rond de vijftiende eeuw kreeg het dorp haar huidige naam: Niehove. Het mag lijken dat het naastgelegen Oldehove ouder is, maar dat is niet het geval. We maken een zomerse wandeling van zeven kilometer in een omgeving die ideaal is om te onthaasten. Zet één stap in het dorp, en u komt volledig tot rust. tekst Addo van der Eijk foto s Omke Oudeman Stichting Het Groninger Landschap 11

12 Op pad Een zomerse wandeling bij Niehove 1. 13e-eeuwse kerk Zoals het hoort, staat de kerk van Niehove op het hoogste punt van de wierde. Daar starten we onze wandeling. In Niehove is de oorspronkelijke radiaire wierdestructuur nog goed te zien: in het midden de kerk, waaromheen in cirkels de huizen staan. Niet voor niets is het dorp aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De Hervormde kerk van Niehove stamt uit de dertiende eeuw. Tot 1600 was de kerk het enige stenen gebouw in het dorp. Aan de noordzijde zijn de oorspronkelijke rondboogvensters nog te zien. In de toren hangt een zeldzame klok uit de veertiende eeuw. Het orgel, herbouwd rond 1900, is afkomstig uit de katholieke kerk te Uithuizen en bevat nog pijpen en onderdelen van rond In de kerk is een bezoekerscentrum ingericht, waar de dorpshistorie in beeld is gebracht. 2. Tilstok We lopen rond de kerk en slaan af naar het zuiden bij het groene bordje, waarop het fietspad richting Niezijl staat aangegeven. De weg heet Tilstok. Til betekent brug, en stok staat voor een doodlopende weg. U loopt naar een houten brug, waar u het Laarzenpad naar Heereburen neemt. Houd het brede water aan uw rechterhand. Kijkt u vooral even achterom, waar u het dorp als een schilderij hoger gelegen ziet liggen. Tot ongeveer het jaar 1100 werd het dorp omringd door kwelders. Bij vloed waren laarzen niet afdoende geweest. 3. Kalmoes Het Laarzenpad waar u over loopt, is het oude jaagpad langs het Niehoofsterdiep. In de oevers groeit veel kalmoes, dat de meeste mensen zullen kennen van de aromatisch bittere smaak van berenburg. Kalmoes heeft heldergroene en zwaardvormige bladeren. Aan de zijkant steekt de bloeivorm als een soort kolf uit het blad. Dat de plant hier groeit, is een goed teken. Hij komt immers alleen voor in zuivere stroompjes. De wortel bezit een keur aan geneeskrachtige eigenschappen. Het helpt tegen winderigheid, tegen de pijn bij het doorkomen van babytandjes en wekt de eetlust op. Er mocht u het overwegen: erop kauwen kan zelfs helpen bij stoppen met roken. 12 Golden Raand zomer 2006

13 Niehove Niehoofsterdiep start Oude Dijk Oude Riet 4. Heereburen Het Laarzenpad komt uit bij het Nijhoofster zieltje, de oude uitwatringsluis van Humstersland. Hier gaan we linksaf de verharde weg Heereburen op. De boerderijen die u ziet, liggen in een kring om het dorp. Toen rond 1100 de dijken hoger en veiliger werden, en de mensen bij hoogwater niet meer hoefden te vluchten naar het dorp, durfde men zich rond het dorp te vestigen bij de eerste bedijkingen. De boerderijen ontwikkelden zich tot machtige heerden voor de landadel, die steeds meer grond bij hun landerijen trokken. Ze groeiden uit tot grootgrondbezitters. Op de plek waar nu de Poppemaheerd staat woonden de Papama s. Leden van deze familie brachten het tot proost van Humsterland. De proost van Humsterland was in vroegere tijden een machtig man. Hij heerste in opdracht van de bisschop van Munster vanuit Niehove over een groot deel van oostelijk Friesland en westelijk Groningen. Na 150 meter op de geasfalteerde weg gaan we rechtsaf de met steenslag verharde Oude Dijk op. 5. Oude Dijk Vroeger was Humsterland een heus waddeneiland omringd door water. In het noorden lag Saaksum, in het zuiden Niehove. De Oude Dijk, waar u nu op loopt, was de zuidelijke waddijk van Humsterland. Stond u vroeger op deze dijk, dan zag u aan de zuidzijde het Wad. Aan de overkant lag de zeekust, het vasteland met de dorpen als Grijpskerk en Niezijl. Bij de Oude Dijk stonden landarbeidswoningen van knechten die over de dijk, op de kwelders, de schapen in de gaten moesten houden. Vanaf 1400 werd Humsterland door dijken met het vasteland verbonden. 6. Het dal van De Riet Bij de viersprong slaan we rechtsaf, en lopen we over het fietspad het dal van De Riet in. De Oude Riet is een overblijfsel van de brede wadgeul die hier vroeger lag. Aan de overkant, voorbij de N355 bij Oxwerd, was het rond 1500 bepaald niet rustig. Er vonden drie grote veldslagen plaats. In 1581 was het flink raak, toen de troepen van huurling John Norrits streden tegen de Spanjaarden onder leiding van Francisco Verdugo. Meer dan tweeduizend soldaten sneuvelden. Verdugo won. De veldslag gebeurde in het Norritsveld. Nog steeds doen verhalen de ronde dat mensen bij mist de mast zien van een Spaans galjoen dat over de Oude Riet vaart. 7. Kerkpaden Van de Oude Riet lopen we terug over hetzelfde fietspad naar Heereburen. Daar gaan we rechtsaf. Na 100 meter volgen we linksaf het fietspad naar Niehove. Het volgt het oude Heerebuurster kerkpad, één van de zeven smalle kerkpaden die Niehove verbond met de omliggende boerderijen en de landarbeidershuisjes. Eeuwenlang vormden de paden de enige verbinding over land. Kinderen liepen via de paden naar school, men ging meerdere keren per week erover naar de kerk en via de kerkpaden deed men boodschappen. Gearriveerd in Niehove is het prachtige achttiende-eeuwse café De Eisseshof, gelegen aan de Kerkstraat, beslist een aanrader. Stichting Het Groninger Landschap 13

14 Zwoegen over het jaagpad Waterwegen waren vroeger belangrijker dan gewone wegen, die vaak onbegaanbaar waren. Ieder dorp, dus ook Niehove, had zijn eigen turfschipper en beurtschipper. De beurtschipper voer geregeld via Kommerzijl naar de stad Groningen om boodschappen te doen voor heel het dorp. Op zijn boodschappenlijstje stonden de gekste dingen, van gereedschap tot aan jurken en bakkersgist. Voordat de schepen werden voortgestuwd door middel van motoren waren ze, naast de zeilen, aangewezen op de trekkracht van mens of paard. Waar nu de schapen rustig eten langs het Niehoofsterdiep, lag destijds het jaagpad. Daarover liepen de paarden, die de trekschuit vooruit trokken. Vrouwen en kinderen hielpen soms mee om te trekken, en zwoegden voorovergebogen over het pad. Zelf stond de schipper achter de helmstok. Het gezegde een goeie schipper heeft altijd zijn vrouw voor ogen komt daar vandaan. Scherpe bochten nam de beurtschipper door de jaaglijn langs de rolpalen te trekken die langs het water stonden. 14 Golden Raand zomer 2006

15 Foto: Omke Oudeman Steun de Stichting Het Groninger Landschap Hoe kunt u ons steunen? U kunt de Stichting Het Groninger Landschap op verschillende manieren helpen. U kunt Beschermer worden voor 15,88 per kalenderjaar. U kunt Beschermer voor het Leven worden voor het eenmalige bedrag van 340,33 (als u 50 jaar of jonger bent) of voor 226,89 (als u 50+ bent). Daarnaast kunt u kiezen voor een gift of legaat. Ook kunt u de Stichting laten opnemen in uw testament. Meer daarover vindt u in de speciale brochure over erfenissen en legaten. Deze brochure krijgt u op aanvraag thuisgestuurd. Bel met ons kantoor in Haren, telefoon (050) Schenkingen en nalatenschappen nu volledig belastingvrij Per 1 januari 2006 zijn alle schenkingen en nalatenschappen aan organisaties tot nut van het algemeen geheel vrij van schenkingsrecht. Dat betekent dat De Stichting Het Groninger Landschap geen schenkingsrecht meer hoeft te betalen bij een schenking of een nalatenschap. Voorheen gold nog een tarief van 11%. Maar nu komt iedere schenking voor de volle 100% ten goede aan het goede doel dat de schenker bepaalt. Wilt u meer weten, bel dan gerust met ons kantoor in Haren. Indien u dat wenst, kunnen wij u in contact brengen met onze huisnotaris. Stichting Het Groninger Landschap Rijkstraatweg CG Haren Tel. (050) De afgelopen maanden mochten wij de volgende giften van 100 euro en meer ontvangen: De heer A. Meertens, Veendam 100,- De heer A. Kiewit, Luxemburg 100,- M. van den Broek, Kropswolde 200,- Anoniem 700,- Stichting Bredius, Bloemendaal 4.000,- Alle gevers hartelijk dank! Stichting Bredius geeft ruimhartig Enige tijd geleden ontving de Stichting Het Groninger Landschap een ruimhartige gift van vierduizend euro van de Stichting Bredius in Bloemendaal. Het is een familiestichting, aldus de voorzitter, de heer C.R. Bredius. De stichting bestaat al bijna honderd jaar. Momenteel ben ik voorzitter, het voorzitterschap wisselt met de generaties. Dus eens in de twintig, dertig jaar is er een nieuwe voorzitter. We steunen organisaties die cultureel erfgoed beschermen. En dan zoeken we altijd naar gebieden waar de familie een band mee heeft. Met Groningen is er een connectie vanwege de Fraeylemaborg. De laatste bewoners waren familie van ons. We dragen Groningen een warm hart toe. Het is een mooie provincie met veel mooie kerken. Ik ken de omgeving van Baflo en ik ken Bedum goed. We hebben de Stichting Oude Groninger Kerken gesteund voor de restauratie van een kerk in Bedum. De kerken in Groningen zijn nog authentiek. Er is gelukkig niets aan verprutst. Stichting Bredius, heel hartelijk dank voor de mooie donatie. Stichting Het Groninger Landschap 15

16 tekst Siep Huizinga foto s KINA Helikopters met grote Vooruit, achteruit, stilstaand in de lucht, naar links, naar rechts en loodrecht omhoog. Helikopterpiloten zullen met een mengeling van bewondering en jaloezie de vliegkunsten van libellen volgen. Met schijnbaar achteloos gemak scheren de soms felgekleurde insecten met de grote bolle ogen door het luchtruim, op zoek naar voedsel. Ook in de gebieden van de Stichting Het Groninger Landschap zien we ze gelukkig nog vliegen. Er zijn twee groepen libellen: waterjuffers en glazenmakers, die ook wel echte libellen worden genoemd. Het belangrijkste verschil zit m in de vleugels. Bij de waterjuffers zijn de vier vleugels precies even groot, bij de glazenmakers zijn de twee achtervleugels breder dan de voorvleugels. Ook het achterlijf verschilt aanzienlijk. De waterjuffer heeft een heel smal en rond lijfje, net een buisje. Bij de glazenmakers is het dikker, soms rond, soms plat. Glazenmakers vliegen sneller dan de juffers. De grotere exemplaren halen snelheden tot 50 kilometer per uur! Wereldwijd zijn er meer dan soorten libellen en de meeste daarvan leven in tropische landen. In Nederland kennen we zo n 70 soorten waarvan veel ook voorkomen in de provincie Groningen. Helder water Waterplanten zijn belangrijk voor libellen: ze zetten er hun eitjes op af. Het vrouwtje zit op een waterplant, buigt het ranke achterlijf en plakt het eitje aan de onderkant van het blad. Daar is het eitje veilig voor vogels en andere insecten. De eitjes komen uit en de larven kunnen alleen in helder water overleven. Zit er teveel fosfaat in dan redden ze het niet. De larven groeien onder water op tot ze volwassen zijn en vervellen meerdere malen. Na de laatste vervelling komt het kritieke punt: ze verlaten het water en kruipen aan wal. Daar vouwen ze de vleugels uit en wachten ze tot ze droog zijn. De insecten zijn dan een makkelijke prooi voor vogels, kikkers en gek genoeg voor andere libellen. Want kannibalisme wordt onder libellen niet uitgesloten. In hun plantenkeuze zijn de libellen nogal kieskeurig. De zeldzame groene glazenmaker bijvoorbeeld zet alleen eitjes af op krabbescheer, een plant die helaas nog maar weinig voorkomt. Convenanten Libellen zijn net als vlinders kwetsbaar. De aantallen gaan achteruit en veel soorten staan op de Rode Lijst van bedreigde diersoorten. De Stichting Het Groninger Landschap is medeondertekenaar van twee convenanten om dagvlinders en libellen te beschermen. Het gaat om afspraken die gemaakt zijn in Westerwolde en in het Zuidelijk Westerkwartier. Andere ondertekenaars zijn de provincie, betrokken 16 Golden Raand zomer 2006

17 ogen Vuurjuffer Beekjuffer Vleugels drogen Het laten drogen van de vleugels is voor de libel een dagelijks terugkerende ritueel. De ochtend is een goed moment om libellen te bekijken. De vleugels moeten nog drogen en de libellen moeten nog opwarmen om te kunnen vliegen. s Morgens moet je goed zoeken om ze te vinden, maar zie je er een dan kun je hem gemakkelijk van dichtbij bekijken. Stichting Het Groninger Landschap 17

18 Facetogen De ogen van een libel bestaan uit vele duizenden facetten (lensjes) en daarmee bestrijken ze een groot spectrum. Een libel kijkt net zo makkelijk voor- als achteruit. Geen beweging ontgaat hem. Heeft hij eenmaal een prooi in het vizier, dan jaagt hij met grote snelheid en scherpe bochten achter z n prooi aan. De poten worden gebruikt om de vlieg te vangen en de kleine stijve haartjes aan de poten zorgen ervoor dat het slachtoffer niet ontsnappen kan. gemeenten, waterschappen, Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. De gemaakte afspraken betreffen onder andere het maaibeheer van bermen. Er wordt pas na 1 september gemaaid en niet alles wordt weggemaaid, ongeveer twintig procent blijft staan. De ruigere begroeiing biedt libellen en vlinders een betere leefomgeving. Waterschappen Hunze en Aa s, Noorderzijlvest en Lauwerswâlden kijken hoe ze krabbescheer weer terug kunnen laten keren in sloten en plassen. Als de plant er weer is en de groene glazenmaker weer eitjes kan afzetten, worden sloten in fasen geschoond zodat de plant altijd voldoende aanwezig is. De Biks Assistent rayonbeheerder Alwin Hut van de Stichting Het Groninger Landschap start deze zomer met het monitoren van libellen in het Zuidlaardermeergebied. Monitoring is belangrijk voor de Stichting omdat door het stelselmatig tellen van planten en dieren inzichtelijk wordt hoe een gebied zich ontwikkelt. Hut heeft zijn oog laten vallen op twee plaatsen in de Zuidlaardermeerpolders: de petgaten langs de Osdijk en de oevers van de Biks, een waterstroompje in de Onnerpolder. Hut: De Biks heeft oude oevers met rietkragen en een grote variatie aan waterplanten. Daarmee is het waterstroompje aantrekkelijk voor libellen. De planten trekken veel vliegjes aan en dus is er voedsel in overvloed. Voor de helft schonen Hut legt uit waarom sloten in delen geschoond moeten worden. Het is beter om een sloot voor de helft te schonen en de andere helft intact te laten. Het jaar daarop doe je het precies andersom. Zeker bij brede sloten kan dat, want de waterdoorgang wordt dan niet belemmerd. De planten die in de sloot achterblijven, zorgen voor een goede leefomgeving. En als het kan, zou je een stuk van tientallen meters enkele jaren helemaal niet moeten schonen. Zo n begroeide oever is voor libellen een klein paradijs. Niet alleen oevers verdienen aandacht, ook de randen van bossen zijn belangrijk voor libellen. In het Zuidelijk Westerkwartier heeft de Stichting Het Groninger Landschap de bosranden van het Harensche Bosch en het Nanninga s Bosch opener gemaakt. Er zijn enkele bomen gekapt. Daardoor ontstaan Larve van de groene glazenmaker geleidelijker overgangen naar de omliggende graslanden en libellen profiteren daarvan. De open plekken die ontstaan zijn luw, er kan zon komen en daardoor krijgen planten de kans zich te vestigen. De windstille en warme plaatsen zijn voor libellen ideaal om te rusten, te jagen en te paren. Libellen in Groningen Welke libelsoorten zien we in Groningen rondvliegen? Henk Sangers van de vlinder- en libellenwerkgroep Stad en Ommeland noemt de blauwe glazenmaker, de paardenbijter en de gewone pantserjuffer. Hij legt uit dat libellen goede vliegers zijn. Sommige soorten zijn zeer zwerflustig. Ze duiken overal op en zo lijkt het alsof ze overal voorkomen. Zo zullen de azuurjuffer en vuurjuffer overal in de Onnerpolder gevonden kunnen worden, maar het is waarschijnlijker dat ze zich op de zandgronden in Drenthe voortplanten. 18 Golden Raand zomer 2006

19 voor Stad en Ommeland dollard Bezoekerscentrum Dallingeweersterweg TB Termunten t (0596) Openingstijden: Iedere zaterdag en zondag van tot uur Waddencentrum pieterburen Hoofdstraat AB Pieterburen t (0595) Openingstijden: Dinsdag t/m zondag van tot uur. In juli en augustus ook op maandag geopend foto: Klaas Kreuijer Lezing fotograaf Klaas Kreuijer Op zaterdag 24 juni houdt Klaas Kreuijer een lezing in Waddencentrum Pieterburen. Kreuijer is medewerker wadden bij het ministerie van LNV en vaart op het schip De Harder. Daarnaast is hij natuurfotograaf en hij exposeert deze zomer foto s van de Groninger wadden in het Waddencentrum. Tijdens de lezing toont Kreuijer een selectie van zijn werk in de filmzaal met behulp van twee diaprojectoren. Bij iedere foto hoort een verhaal, aldus Kreuijer, en ik vind het altijd leuk om aan publiek te kunnen vertellen hoe een foto tot stand is gekomen. Ik kan de mensen net even meer laten zien dan wanneer de foto s alleen maar aan de muur hangen. Na de lezing volgt een wandeling naar de dijk en worden de kwelders bekeken. De kwelders zijn in de zomer het domein van vele soorten wadvogels. Ze broeden, foerageren en rusten er. Vanwege het broedseizoen kan er deze middag niet over de Golden Raand zomer e jaargang nummer 2 Uitgave van de Stichting Het Groninger Landschap Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren. t (050) , f (050) kantoor@groningerlandschap.nl Postbanknummer: Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers van de Stichting Het Groninger Landschap. Gedrukt op chloorvrij papier Eindredactie: Siep Huizinga Ontwerp: Klaas Huizenga bno kwelders gewandeld worden. De lezing begint om uur. Kosten voor Beschermers en kinderen 3,-. Niet- Beschermers 5,-. Graag van tevoren opgeven bij het Waddencentrum, telefoon (0595) De tentoonstelling van Klaas Kreuijer is nog te zien tot 1 augustus. Nieuwe diapresentatie Bourtange De Stichting Het Groninger Landschap en de Stichting Vesting Bourtange hebben gezamenlijk een diapresentatie gemaakt die sinds het voorjaar te zien in de filmzaal van Bourtange. De presentatie vertelt het verhaal over de geschiedenis van de vesting en de verwevenheid van natuur en cultuurhistorie in dit bijzondere gebied, waar de Stichting Het Groninger Landschap haar eerste aankoop deed. De pas voltooide inrichting van het natuurgebied rond Bourtange komt ook aan de orde evenals de reconstructie van de Natte Horizon en het herstel van de Glacis. Met een combinatie-entreekaart kunt u de presentatie bekijken en hebt u ook toegang tot Museum De Baracquen, het Synagogaal Museum en de Kapiteinswoning. Volwassenen 5,50, kinderen tot 6 jaar gratis, kinderen tussen 6 en 12 jaar 3,50. Openingstijden in het zomerseizoen: maandag t/m vrijdag van tot uur, zaterdag en zondag van tot uur. Tijdens excursies van Het Groninger Landschap is de film gratis te bezichtigen. Expositie Rutger Hiemstra Korenpelmolen Zeldenrust Op 10 en 11 juni (Groninger Molenweekend) en op 17 en 18 juni is de korenpelmolen Zeldenrust in Westerwijtwerd geopend. Bij gunstige weersomstandigheden draait de molen en er zijn diverse soorten meel te koop. Tijdens beide weekenden exposeert beeldend kunstenaar Rutger Hiemstra in de Zeldenrust. Hiemstra schildert naast fantasieonderwerpen stillevens en landschappen. Het Groninger landschap is regelmatig op zijn schilderijen terug te vinden, variërend van een besneeuwde geploegde akker, een waddenzee-gezicht tot een vergezicht met een koolzaadveld aan de horizon. Meestal hangt er boven dit weidse landschap een zware regenlucht of drijven er dikke stapelwolken in de verte; vaak is de lucht het hoofdonderwerp van het schilderij. Kijk voor meer informatie op www. rutgerhiemstra.com. Korenpelmolen Zeldenrust, Dorpsweg 16, Westerwijtwerd, 10/11 juni en 17/18 juni, tussen en uur. Stichting Het Groninger Landschap 19

20 Agenda Alle excursies zijn gratis en u hoeft zich van tevoren niet op te geven.* Honden zijn niet toegestaan, ook niet aangelijnd.* Aanmelden bij: Stichting Het Groninger Landschap, telefoon (050) of kantoor@groningerlandschap.nl op werkdagen van 9.00 tot uur. * Tenzij anders vermeld Foto: Omke Oudeman Zaterdag 3 juni Wandeling door tuin De Vennen Vertrekpunt: Kantoor Stichting Het Groninger Landschap, Rijksstraatweg 333 in Haren. Tijd: uur, duur: 1 uur. Zaterdag 3 juni Fietstocht Van veen naar zand en terug Vertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: uur, duur: 3 uur, afstand: 15 kilometer. Kosten: 5,- incl. toegang molen en koffie. Zaterdag 3 juni, 1, 15 en 29 juli, 12 en 26 augustus Excursie eendenkooi Nieuw Onrust Verzamelpunt: Waterschapsgebouwtje in Hornhuizen. Vanaf Groningen (Winsum) eerst Lauwersoog aanhouden. Bij afslag Zoutkamp rechtsaf (kleine weg) de parallelweg op, richting Westpolder. Bij T-Splitsing rechts. Dan eerste weg links (richting Lauwersoog) Adres: Westpolder na huisnummer 24 in Hornhuizen. Tijd: uur, duur: 1 uur. Kosten: 1,-. Vooraf aanmelden. Zondag 4 juni Op zoek naar lepelaars in de Kropswolderbuitenpolder Vertrekpunt: Parkeerplaats aan de Strandweg in recreatiegebied Meerwijck. Tijd: uur, duur: 2 uur. Vrijdag 9 en zaterdag 10 juni Vleermuizenexcursie bij de Ennemaborgh Vertrekpunt: werkschuur naast de borg, Hoofdweg 100a in Midwolda. Tijd: uur, duur: 3 uur. Kosten: 2,-. Vooraf aanmelden. Zaterdag 10 juni Wandeling langs de benedenloop van de Drentsche Aa, met een bezoek aan het Hemrik Vertrekpunt: Kantoor Stichting Het Groninger Landschap, Rijksstraatweg 333 in Haren. Tijd: uur, duur: ongeveer 3 uur. Vooraf aanmelden. Zaterdag 10 juni Varen van Noordlaren naar Leinwijk Vertrekpunt: Haventje, naast de kerk, in Noordlaren. Tijd: uur, duur: 2,5 uur. Kosten: Beschermers en kinderen 6,-, niet-beschermers 7,50. Vooraf aanmelden. Er wordt gevaren met de open fluisterboot De Doeker. Zaterdag 10 juni Fietsverkenningstocht door het Reitdiepgebied Vertrekpunt: Kerkje, Valgeweg 12 in Klein Wetsinge. Tijd: uur, afstand: ± 30 kilometer. Kosten: Beschermers 2,-, kinderen tot 12 jaar 1,-, niet- Beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Zaterdag 10 en zondag 11 juni (Groninger Molenweekend) Bezichtiging + expositie Rutger Hiemstra Korenpelmolen Zeldenrust Locatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd. Tijd: tussen en uur. Bij gunstige weersomstandigheden draait de molen en er zijn diverse soorten meel te koop. Tijdens het Groninger Molenweekend exposeert kunstenaar Rutger Hiemstra zijn werk in de molen. Zie pagina 19. Zondag 11 juni Vogelkijkexcursie Noordkust Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: uur, duur: 2 uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet- Beschermers 3,-. Vooraf aanmelden bij het Waddencentrum. Woensdag 14 juni Jeugdexcursie in het Coendersbosch Vertrekpunt: Museum, Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: uur, duur: ± 2 uur. Kosten: 1,-. Vooraf aanmelden. Vrijdag 16 juni Midzomeravondwandeling naar de Kiekkaaste Vertrekpunt: informatiegebouw bij de sluis. Tijd: uur, duur: ± 2 uur. Vooraf aanmelden. 20 Golden Raand zomer 2006

21 Zaterdag 17 en zondag 18 juni Bezichtiging + expositie Rutger Hiemstra Korenpelmolen Zeldenrust Locatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd. Tijd: tussen en uur. Zie ook 10 en 11 juni en pagina 19. Zondag 18 juni Jeugdexcursie Watergriezels met uilenballen toe in het Leekstermeergebied Vertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: uur, duur: 1,5 uur. Foto: Omke Oudeman Zaterdag 24 juni Bloemenexcursie Leekstermeergebied Vertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: uur, duur: 2 uur. Zaterdag 24 juni Wandeltocht door meanderlandschap rondom Klein Wetsinge en appart jeugdprogramma Vertrekpunt: Kerkje, Valgeweg 12 in Klein Wetsinge. Tijd: uur. Jeugdexcursie: Kosten: 2,- inclusief tractatie. Wandeltocht: Kosten: Beschermers 2,-, niet-beschermers 3,-. Afstand: 8 kilometer. Vooraf aanmelden. Zondag 25 juni Jeugdexcursie Waddencentrum Verzamelpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: uur, duur: 2 uur. Kosten: 1,50. Vooraf aanmelden bij het Waddencentrum. Vrijdag 30 juni Rondwandeling in de Westerbroekstermadepolder Vertrekpunt: informatiepaneel aan de Energieweg in Kropswolde. Tijd: uur, duur: 2,5 uur, afstand: 5 kilometer. Zondag 2 juli Varen van Leinwijk naar de Oostpolder Vertrekpunt: parkeerplaats bij paviljoen De Leine, Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: uur, duur: 2,5 uur. Kosten: Beschermers en kinderen 6,-, niet- Beschermers 7,50. Vooraf aanmelden. Er wordt gevaren met de open fluisterboot De Doeker. Iedere zondag in juli en augustus Huifkartocht Noordkust Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: uur, duur: 1 uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet- Beschermers 3,-. Vooraf aanmelden bij het Waddencentrum. Vrijdag 7 juli Vleermuizenexcursie Leekstermeergebied Vertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: uur, duur: 2 uur. Zondag 9 juli Flora en fauna in de Oostpolder Vertrekpunt: Pompstation v/h waterbedrijf, Waterleidingweg 8 in Onnen. Tijd: 9.00 uur, duur: 2 uur. Zondag 9 juli Vlinderwandeling Bourtange Vertrekpunt: informatiegebouw Stichting Het Groninger Landschap, Bisschopsweg 1 in Bourtange. Tijd: uur, duur: 2 uur, afstand: 9 kilometer. Bij voldoende belangstelling apart programma voor kinderen. Foto: Omke Oudeman Zondag 9 juli Fietstocht door het Oldambt Vertrekpunt: werkschuur naast de Ennemaborgh, Hoofdweg 100a in Midwolda. Tijd: uur, duur: 3 uur, afstand: 30 kilometer. Vooraf aanmelden. Stichting Het Groninger Landschap 21

22 Agenda Zaterdag15 juli Dollardvaartocht met wandeling naar de Kiekkaaste Vertrekpunt: haven van Delfzijl (bij de aanlegsteiger naast Terminal Delfzijl). Tijd: uur, duur: 5 uur. Kosten: Beschermers 10.-, niet-beschermers 13,-. Vooraf aanmelden. NB. Laarzen meenemen, zijn op de boot niet toegestaan! Zaterdag 15 juli Cultuurhistorische wandeltocht rondom Winsum Vertrekpunt: parkeerplaats zwembad De Hoge Vier, Wierdaweg 2b in Winsum. Tijd: uur, afstand: ongeveer 12 kilometer. Kosten: Beschermers 2,- kinderen tot 12 jaar 1,-, niet-beschermers 3,-. Vooraf aanmelden. Zondag 16 juli Kwelderwandeling Noordkust Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: uur, duur: 2 uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet-beschermers 3,-. Vooraf aanmelden bij het Waddencentrum. Woensdag 19 juli Vakantiewandeling Nanninga s Bosch Vertrekpunt: ingang Nanninga s Bosch bij het informatiepaneel ter hoogte van Bolmeer, huisnummer 4. Tijd: uur, duur: 2 uur. Kosten: 1,-. Honden zijn aangelijnd toegestaan. Zaterdag 22 juli Fietstocht benedenloop Drentsche Aa Hemrik Appelbergen Noordlaren Zuidlaardermeer Oostpolder Vertrekpunt: Kantoor Stichting Het Groninger Landschap, Rijksstraatweg 333 in Haren. Tijd: uur, duur: 3 uur, afstand: ± 25 kilometer. Vooraf aanmelden. Zie uitgelicht. Zaterdag 22 juli Varen van Leinwijk naar de Kiekhörn Vertrekpunt: parkeerplaats bij paviljoen De Leine, Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: uur, duur: 2,5 uur. Kosten: Beschermers en kinderen 6,-, niet- Beschermers 7,50. Vooraf aanmelden. Er wordt gevaren met de open fluisterboot De Doeker. Vrijdag 28 juli Zonsondergang in Leinwijk Vertrekpunt: parkeerplaats bij paviljoen De Leine, Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: uur, duur: 2 uur, afstand: 3 kilometer. Dinsdag 1 augustus Alles wat groeit en bloeit in de Oosterpolder Vertrekpunt: hoek Ruigelaan Oude Middelhorst in Haren. Tijd: uur, duur: 2 uur. Zaterdag 5 augustus Kwelderwandeling Noordkust Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Tijd: uur, duur: 2 uur. Kosten: Beschermers en kinderen tot 12 jaar 1,50, niet-beschermers 3,-. Vooraf aanmelden bij het Waddencentrum. Zondag 6 augustus Vlinders en libellen bij de Ennemaborgh Vertrekpunt: werkschuur naast de borg, Hoofdweg 100a in Midwolda. Tijd: uur, duur: 2,5 uur. Kosten: 2,-. Vooraf aanmelden. Zaterdag 12 augustus Dollardvaartocht met wandeling naar de Kiekkaaste Vertrekpunt: haven van Delfzijl (bij de aanlegsteiger naast Terminal Delfzijl). Tijd: uur, duur: 5 uur. Kosten: Beschermers 10.-, niet-beschermers 13,-. Vooraf aanmelden. NB. Laarzen meenemen, zijn op de boot niet toegestaan! Zondag 13 augustus Varen van Leinwijk naar de Kropswolderbuitenpolder Vertrekpunt: parkeerplaats bij paviljoen De Leine, Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: uur, duur: 2,5 uur. Kosten: Beschermers en kinderen 6,-, niet- Beschermers 7,50. Vooraf aanmel- 22 Golden Raand zomer 2006