Behandeling binnen Nederlandse jeugdinstellingen: De invloed van responsiviteit op behandelmotivatie

Transcriptie

1 Behandeling binnen Nederlandse jeugdinstellingen: De invloed van responsiviteit op behandelmotivatie Een onderzoek naar de invloed van een responsieve groepsleiding op de behandelmotivatie van jongeren in residentiele instellingen in Nederland Lesley van Scheppingen Masterscriptie Forensische Orthopedagogiek Universiteit van Amsterdam Drs. G.H.P. van der Helm en Prof. Dr. G.J.J.M. Stams 4 mei 2011

2 Samenvatting Inleiding Behandeling is een belangrijk onderdeel van het werk van residentiele instellingen in Nederland, jongeren verblijven met een grote verscheidenheid aan problemen. Om een behandeling succesvol te laten zijn, moet er sprake zijn van behandelmotivatie bij de jongere en responsiviteit van de groepsleiding. Doel van dit onderzoek is inzicht krijgen in de invloed van door jongeren ervaren responsiviteit van de groepsleiding op hun behandelmotivatie Methode Het onderzoek is longitudinaal met twee meetmomenten bij de kwalitatieve analyse en drie meetmomenten bij de kwantitatieve analyse. De data zijn verkregen in open en gesloten instellingen. De onderzoeksgroep van de kwantitatieve analyse bestaat uit 30 jongeren (33% open, 66% gesloten) met een gemiddelde leeftijd van 16.4 jaar. De kwalitatieve analyse is gebaseerd op 49 jongeren (55% open, 45% gesloten) met een gemiddelde leeftijd van 15.9 jaar. De data zijn verzameld aan de hand van het Prison Group Climate Instrument, de Vragenlijst Behandelmotivatie en interviews met een focus: groepsleiding, behandelmotivatie en groei. Resultaten Uit de cross- lagged panel analysis van de kwantitatieve analyse blijkt dat geslotenheid een grote invloed had op zowel behandelmotivatie als responsiviteit. Tijdens de tweede en derde meting was er een grote invloed van ervaren responsiviteit op behandelmotivatie, terwijl de omgekeerde invloed gering was. De mate van stabiliteit van behandelmotivatie nam af door de tijd van gemodereerd tot zeer gering, terwijl de stabiliteit van responsiviteit toenam van gemodereerd tot sterk. De resultaten van de kwalitatieve analyses lieten zien dat er een verschil was in ervaringen van jongeren uit open en gesloten instellingen. De ervaringen van jongeren uit open instellingen waren veelal positief, terwijl de verhalen van jongeren uit gesloten instellingen vooral negatief waren. Discussie Uit de resultaten blijkt dat er een transactioneel proces is tussen responsiviteit van de groepsleider en behandelmotivatie van de jongere. Dit transactionele proces kan een aangrijpingspunt zijn om de effecten van behandeling in de residentiele zorg te vergroten. Een belangrijke voorde om tot effectieve behandeling te komen, is de aanwezigheid van een open leefklimaat in zowel open als gesloten instellingen. Vervolgonderzoek moet de scheiding tussen open en gesloten instellingen verder exploreren. Kernwoorden Leefklimaat in residentiele instellingen; behandeling; responsiviteit; behandelmotivatie; groepsleiding 1

3 Abstract Objective Treatment is an important aspect of the work in residential facilities in the Netherlands, where adolescents reside who experience a great diversity of problems. It is necessary for successful treatment that the adolescent has treatment motivation and that the group workers are responsive. Aim of this study was to gain more insight into the influence of group workers responsivity, as experienced by the adolescents, on treatment motivation. Method This is a longitudinal study with two time points for the qualitative analysis and three time points for the quantitative analysis. The data were obtained in open and closed youth care institutions. The quantitative analyses were conducted on a sample of 30 adolescents (33% open, 66% closed) with a mean age of 16.4 years. De qualitative analyses were based on a sample of 49 adolescents (55% open, 45% closed). The mean age of these adolescents was 15.9 years. The data had been collected with the Prison Group Climate Instrument, the Treatment Motivation Questionnaire and interviews that focused on group workers, treatment motivation and growth. Results The cross-lagged panel analysis shows that confinement had a big impact on both treatment motivation and responsivity. There was a great influence of responsivity on treatment motivation at time point two and three, whereas the reverse influence was only minor. The stability of treatment motivation showed a decrease over time from medium to extremely small, whereas the stability of responsivity increased from medium to large. The results of the qualitative analysis showed that there is a difference between the experiences of the adolescents in open and closed institutions. The experiences of the adolescents in open institutions were predominantly positive, whereas almost all adolescents in closed institutions had negative experiences. Discussion The results show that there is a transactional process between responsivity of the group worker and treatment motivation of the adolescent. This transactional process can be a starting point to enlarge the effects of treatment in institutional youth care. An important precondition for effective treatment is the presence of an open group climate in both open and closed institutional youth care. Future research should focus on the differences between open and closed institutional care. Keywords Group climate in residential facilities; treatment; responsivity; treatment motivation; group workers 2

4 Inleiding Er zijn in Nederland circa 7000 jongeren die niet thuis kunnen of mogen wonen. Bij veel van hen is sprake van internaliserende en/of externaliserende problematiek (Boendermaker & van Yperen, 2003; van Dam, Nijhof, Scholte & Veerman, 2010; Gezamenlijke Jeugdinspecties, 2007; Harder & Knorth, 2009; van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2011c, in press; Ministerie van Jeugd en Gezin, 2007; Rouvoet, 2010) en van problemen binnen het gezin, op school en in de buurt. De problematiek heeft veelal verschillende oorzaken en de combinatie van problemen verschilt per persoon (Boendermaker, 2001; van Dam et al., 2010: Gezamenlijke Jeugdinspecties, 2007). Deze jongeren worden geplaatst bij verschillende instellingen. Allereerst zijn er open instellingen. Hier verblijven jongeren van de problemen niet zo ernstig zijn dat gesloten opvang vereist is. Daarnaast zijn er gesloten Jeugdzorg Plus instellingen en justitiële jeugdinrichtingen (JJI s). In Jeugdzorg Plus instellingen wonen jongeren van wie de problemen zo groot zijn dat ze niet terecht kunnen in de reguliere jeugdzorg (Ministerie van Jeugd en Gezin, 2007; Rouvoet, 2010), bijvoorbeeld door problemen met agressie en verslaving of een andere bedreiging van hun ontwikkeling. In de JJI s verblijven sinds 2010 alleen jongeren die van een misdrijf verdacht worden, veroordeeld zijn voor een misdrijf of een Plaatsing in een Jeugdinrichting (PIJ) opgelegd gekregen hebben (Boendermaker & uit Beierse, 2008; Dienst Justitiële Inrichtingen, 2010b). De problematiek van deze jongeren vereist dat opvoeding, ontwikkeling en behandeling belangrijke doelstellingen zijn in het werk van residentiele instellingen (Boendermaker & van Yperen, 2003; DJI, 2010a; Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010). De Beginselenwet Justitiële Jeugdinrichtingen (2000) omschrijft behandeling als volgt: Onder behandeling wordt verstaan een samenstel van handelingen gericht op het bij jeugdigen voorkomen, verminderen of opheffen van problemen of stoornissen van lichamelijke, geestelijke, sociale of pedagogische aard die hun ontwikkeling naar de volwassenheid ongunstig kunnen beïnvloeden. (Hoofdstuk 3, Art. 10, Lid 2). Behandeling omvat zowel het tegengaan van ongewenst gedrag als het stimuleren van gewenst gedrag. Doel is om de jongere vaardigheden te leren, door hij 1 kan 1 In dit artikel wordt in de mannelijke vorm verwezen naar groepsleiders en jongeren. Dit kunnen zowel mannen als vrouwen en jongens als meisjes zijn. 3

5 functioneren in het dagelijks leven (Berends, Vinkenvleugel & Bijl, 2008; Jongepier et al., 2010; Rouvoet, 2010). Voor effectieve behandeling is behandelmotivatie bij de jongere nodig (van Binsbergen, 2003; van Binsbergen, Knorth, Klomp & Meulman, 2001; van der Helm, Klapwijk, Stams & van der Laan, 2009; Verdonck & Jaspaert, 2009). Een belangrijke voorde voor het creëren van behandelmotivatie binnen gesloten jeugdzorg is een open leefklimaat (van Binsbergen, 2003; Drost, 2008; van der Helm et al., 2009; Jongepier et al., 2010). Leefklimaat in de gesloten jeugdzorg Jongeren in residentiele instellingen leven vaak op leefgroepen. Deze vorm van samenleven heeft veelal een grote impact op jongeren in gesloten instellingen, doordat ze de leefgroep niet kunnen verlaten (van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2011b, in press; van der Helm, Klapwijk, Stams & van der Laan, 2009). Het leven op de groep wordt in grote mate bepaald door het leefklimaat. Om de kwaliteit van het leefklimaat te kunnen meten is het Prison Group Climate Instrument (PGCI) ontwikkeld (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011a, in press). Met een confirmatieve factoranalyse is aangetoond dat het leefklimaat op de groep bestaat uit vier elementen, namelijk ondersteuning, groei, sfeer en repressie. Ondersteuning, als eerste element, omvat responsiviteit en het creëren van positieve relaties door de groepsleiding. Het tweede element, groei, verwijst naar zingeving en de omstandigheden in de instelling die het voor jongeren vergemakkelijken om te leren en zich voor te bereiden op een goed leven binnen en buiten de gevangenis. Het derde element is sfeer: de mate in veiligheid en vertrouwen tussen de jongeren wordt gekoesterd door zowel de fysieke als sociale omgeving van de instelling. Het laatste element, repressie, omvat onder andere de mate en eerlijkheid van controle door de groepsleiding, de hoeveelheid regels en de handhaving ervan, de aanwezige privacy en verveling onder de gevangenen (zie van der Helm et al., 2011a, in press). De vier elementen vormen samen de klimaatschaal. Deze schaal is bipolair met een positieve en negatieve zijde. Aan de positieve zijde bevindt zich een open leefklimaat. Dit is een veilige, gestructureerde en rehabiliterende omgeving in sprake is van veel ondersteuning, duidelijke kansen voor groei, minimale repressie en een goede balans tussen flexibiliteit en controle. Belangrijke doelen zijn gelijkheid, wederzijds respect en het bevorderen van een succesvolle reïntegratie in de samenleving. Aan de 4

6 negatieve zijde bevindt zich een gesloten leefklimaat met weinig ondersteuning van de groepsleiding, minimale mogelijkheden voor groei, een grimmige en onuitnodigende sfeer en veel repressie. Ook is er sprake van een onevenwichtige machtsbalans, een gebrek aan wederzijds respect en ligt de nadruk op straffen en regels (zie: van der Helm et al., 2011a, in press; van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2011c, in press; van der Helm et al., 2009). Uit onderzoek van Van der Helm et al. (2011a, in press) blijkt dat ondersteuning de belangrijkste voorspeller is van het gehele leefklimaat op de groep. Ander onderzoek bevestigt deze bevinding. Zo wijst Jorna (2007) op een sterke correlatie tussen de omgang van groepsleiders en jongeren en tevredenheid over de instelling. Wanneer jongeren zelf gevraagd wordt naar het leefklimaat op de groep, dan blijkt dat zij goed beseffen dat de sfeer bepaald wordt door onderlinge relaties en interacties. Zij hechten dan ook veel de gehecht aan het creëren van een goede sfeer door de groepsleiding (van Binsbergen, 2003; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink, 1998). Ondersteuning door de groepsleiding bestaat uit het opbouwen van positieve relaties en responsiviteit op de specifieke behoeftes van elke individuele jongere. Responsiviteit is belangrijk in het werk van open en vooral gesloten instellingen, omdat het als één van de principes van het Risks- Needs- Responsivity model de basis legt voor een succesvolle terugkeer in de samenleving (Andrews & Bonta, 2006; Andrews et al., 1990; Ogloff & Davis, 2004; Ward, Melser & Yates, 2007). Responsiviteit Het Risks- Needs- Responsivity (RNR) model bestaat uit drie beginselen. Wanneer aan deze beginselen voldaan wordt, dan zal de effectiviteit van een interventie groter worden en de kans op terugkerende gedragsproblematiek afnemen (Andrews et al., 1990; Yates, 2004). Het eerste beginsel is het risicobeginsel: de intensiteit van de interventie moet afgestemd zijn op de kans dat er opnieuw gedragsproblemen ontstaan bij de jongere. Het behoeftenbeginsel wijst op het belang van een focus op de risicofactoren van de jongere die het probleemgedrag in stand houden. Als laatste is het volgens het responsiviteitsbeginsel belangrijk dat de interventie aansluit bij de mogelijkheden en leerstijl van de jongere (Andrews & Bonta, 2006; Andrews et al., 1990; Ogloff & Davis, 2004; Stewart & Millson, 1995; Ward, Melser & Yates, 2007). 5

7 Bij het responsiviteitsbeginsel staan die karakteristieken van de jongere en de interventie centraal die van invloed zijn op de mogelijkheid van de jongere om te leren binnen de behandelomgeving (Howells & Day, 2003). Basisaanname is dat niet alle jongeren hetzelfde zijn. Specifieke karakteristieken van een jongere bepalen hoe hij zal reageren op de behandelaar en op pogingen om tijdens behandeling zijn gedrag, gedachten en attituden te veranderen (Bonta, 1995; Serin, 1998; Serin & Kennedy, 1997). In JJI s wordt veelal een one size fits all benadering gehanteerd. Een voorbeeld van deze benadering is dat de behandeling EQUIP 2 door alle jongeren binnen een JJI gevolgd moet worden. Hierbij wordt niet gekeken of een jongere deze behandeling nodig heeft of beter op een andere manier geholpen kan worden. Deze benadering voldoet dan ook niet aan het RNR- model. Responsiviteitsfactoren zijn factoren die het leren van een jongere tijdens zijn behandeling verstoren of vergemakkelijken. Het is belangrijk om verstorende factoren 2 EQUIP is een programma om jongeren verantwoordelijkheid te leren nemen voor hun eigen denken en doen. De bedoeling is dat jongeren onderling van elkaar leren en elkaar helpen, zodat een negatieve groepscultuur wordt veranderd in een cultuur in je rekening met elkaar houdt (EQUIP Nederland, 2010). voor het begin van de behandeling aan te pakken om zo de effectiviteit van de behandeling te vergroten en de jongere optimaal van zijn behandeling te laten profiteren. Er zijn zowel interne als externe responsiviteitsfactoren. Interne responsiviteitsfactoren zijn factoren die specifiek zijn voor een jongere, zoals behandelmotivatie. Externe responsiviteitsfactoren vallen uiteen in interpersoonlijke en servicegerelateerde factoren. De relatie van de jongere met zijn behandelaar en de karakteristieken van de behandelaar zijn bijvoorbeeld interpersoonlijke factoren. Een voorbeeld van een servicegerelateerde factor is de opzet van de behandeling. Externe responsiviteitsfactoren beïnvloeden de responsiviteit door interactie met de karakteristieken van de individu (Andrews et al., 1990; Bonta, 1995; Howells & Day, 2003; Langton, 2007; Ogloff & Davis, 2004; Serin & Kennedy, 1997; Yates, 2004). Het feit dat behandelmotivatie een interne responsiviteitsfactor is, maakt dat een jongere gemotiveerd moet zijn om optimaal van zijn behandeling te kunnen profiteren (van Binsbergen, 2003; van Binsbergen, Knorth, Klomp & Meulman, 2001; Erkenningscommissie Gedragsinterventies Justitie, 2008; van der Helm, Klapwijk, Stams 6

8 & van der Laan, 2009; Verdonck & Jaspaert, 2009). Behandelmotivatie Het belang van behandelmotivatie blijkt tevens uit het feit dat motivatie voor behandeling naast een interne responsiviteitsfactor ook een algemeen werkzame factor is. Dit houdt in dat behandelmotivatie bijdraagt aan het resultaat van een interventie ongeacht het soort behandeling of de doelgroep (van Yperen, 2001; 2003; van Yperen, van der Steege, Addink & Boendermaker, 2010). Daarnaast is behandelmotivatie een cliëntfactor die sterk bijdraagt aan een positieve uitkomst van de behandeling (Asay & Lambert, 1999). In residentiele instellingen verblijven veel jongeren met weinig behandelmotivatie. Deze jongeren zijn in de instellingen terecht gekomen door een beslissing van anderen (zoals een rechter) en ervaren de behandeling als dwang (Andrews & Bonta, 2006; van Binsbergen, 2003; van Binsbergen et al., 2001; Howells & Day, 2003; Serin, 1998; Verdonck & Jaspaert, 2009; Wigboldus, 2002). Om de behandeling te laten slagen is het belangrijk dat er bij deze ongemotiveerde jongeren een verschuiving plaatsvindt van gecontroleerd (moeten) veranderen naar autonoom (willen) veranderen. Uit een meta- analyse van Garrido en Morales (2007) blijkt dat behandeling van opgesloten, delinquente jongeren effectief kan zijn. Deze bevinding wordt echter gekwalificeerd door de meta-analyse van Parhar, Wormith, Derkzen en Beauregard (2008), die laat zien dat de effectiviteit van behandeling afneemt met de mate van dwang die uitgeoefend wordt. Vrijwillige deelname aan behandeling leidt tot de meest gunstige behandeleffecten, ongeacht type instelling. Jongeren moeten het idee hebben dat ze zelf de beslissing hebben genomen om aan de behandeling deel te nemen en dat ze hier niet toe gedwongen worden. Om dit te bereiken moeten de jongeren het belang van de interventie gaan inzien (Parhar et al., 2008; Ryan & Deci, 2000; Verdonck & Jaspaert, 2009; Verstuyf & Vansteenkiste, 2008). De verschuiving van gecontroleerd (moeten) naar autonoom (willen) veranderen wordt door Verdonck en Jaspaert (2009) en Van Binsbergen (2003) omschreven als het resultaat van een specifieke interactie tussen cliënt en hulpverlener. Het transactionele model van Sameroff (2009) sluit hierbij aan. Het transactionele model Verandering en ontwikkeling zijn belangrijke doelen binnen residentiele instellingen. Sameroff (2009) omschrijft in 7

9 zijn transactionele model de ontwikkeling van een kind als product van continue dynamische interacties tussen het kind en zijn omgeving. Opgroeien is een proces binnen een kind zich ontwikkelt als reactie op ervaringen in zijn omgeving, terwijl de omgeving steeds complexer wordt en vraagt om aanpassingen van het kind. Het gedrag van een kind op elk moment in de tijd is het product van transacties tussen het fenotype (persoon), het omgevingstype (externe ervaringen) en het genotype (biologische organisatie). Bugental (2009) beschrijft een transactioneel proces dat ertoe kan leiden dat pathologie bij contextgevoelige en moeilijke kinderen vergroot wordt. Binnen dit proces ervaren ouders opvoedingssituaties als bedreiging. Het soort reactie dat deze ouders als gevolg van deze ervaring laat zien, zorgt ervoor dat de kinderen doorgaan met het vertonen van het gedrag dat door de ouders als bedreiging gezien wordt. Bugental (2009) wijst er dan ook op dat ouders hun opvoedingstaken moeten zien als uitdaging in plaats van bedreiging. Dit zal de pathologie van het kind namelijk verminderen. Het door Bugental (2009) beschreven proces is typerend voor één van de basisaannamen van het transactionele model. Deze basisaanname is dat ontwikkelingsproblemen van een kind nooit veroorzaakt worden door of het kind of de omgeving, maar altijd door de relatie tussen beide (Sameroff, 2009). Ook de behandelrelatie tussen jongere en groepsleider heeft schijnlijk kenmerken van een transactioneel proces: beiden beïnvloeden elkaar en creëren op die manier het leefklimaat op de groep. Responsieve groepsleiding Uit het transactionele model kan afgeleid worden dat de ontwikkeling van behandelmotivatie bij jongeren in residentiele instellingen een proces is dat plaatsvindt in wisselwerking met de omgeving, onder de groepsleiding. Dit wordt bevestigd in de literatuur over factoren die belangrijk zijn voor behandelingssucces. Zo zijn de relatie tussen jongere en behandelaar en karakteristieken van groepsleiders externe responsiviteitsfactoren (Andrews et al., 1990; Bonta, 1995; Dowden & Andrews, 2004; Howells & Day, 2003; Langton, 2007; Ogloff & Davis, 2004; Serin & Kennedy, 1997; Yates, 2004) en wordt een goede relatie tussen client en behandelaar gezien als één van de belangrijkste algemeen werkzame factoren binnen een behandeling (Ahn & Wampold, 2001; Howells & Day, 2003; Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010; van Yperen, 2001; 2003). Zo laat onderzoek van Asay en Lambert (1999) zien dat 8

10 relatiefactoren 30% van de uitkomst van een behandeling bepalen. Van Yperen, van der Steege, Addink en Boendermaker (2010) plaatsen hierbij de kanttekening dat effectieve hulp meer is dan een goede relatie tussen behandelaar en cliënt. Ook specifiek werkzame factoren zijn van belang om de juiste handelswijze te bepalen. Een verklaring voor de invloed van de relatie tussen jongere en groepsleiding en de karakteristieken van de groepsleiders is dat een groot deel van de behandeling plaatsvindt op de leefgroep. Deze behandeling bestaat vooral uit opvoeding en verzorging en is te omschrijven als het algemeen pedagogisch handelen van de groepsleiding. De specifieke behandeling van internaliserende en/of externaliserende problemen vindt meestal niet plaats op de groep en wordt gedaan door bijvoorbeeld een gedragswetenschapper (Boendermaker, 2001; Boendermaker & van Yperen, 2003; Jongepier et al., 2010; Wigboldus, 2002; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink, 1998). Het opbouwen van een positieve relatie tussen behandelaar en jongere wordt beïnvloed door karakteristieken van de behandelaar (voor een overzicht zie: Ackerman & Hilsenroth, 2003; Marshall et al., 2003). Er zijn vijf karakteristieken die aansluiten bij het voor leefklimaat belangrijke begrip ondersteuning (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011a, in press). Hulp en steun Het bieden van hulp en steun is een eerste element van ondersteuning (Ackerman & Hilsenroth, 2003; Dowden & Andrews, 2004; Stewart & Picheca, 2001). Dit is een belangrijke karakteristiek van groepsleiders, omdat het ervaren van steun in relaties het veranderingsproces van een individu bevordert (Prochaska, Velicer, DiClemente, Ginpil & Norcross, 1985). Veranderen is een stressvolle ervaring en de aanwezigheid van ten minste één iemand in de omgeving van de jongere die om hem geeft en hem steunt, zorgt ervoor dat deze stress en de bijbehorende angst deels worden weggenomen (Prochaska & DiClemente, 1986; Uchino, Cacioppo & Kiecolt- Glaser, 1996). Om van hulp en steun te kunnen profiteren, moet een jongere in staat zijn om contact te leggen met een hulpverlener en om minimaal een werkrelatie met deze persoon aan te gaan (van Binsbergen, 2003; van Binsbergen, Knorth, Klomp & Meulman, 2001). Binnen deze relatie is het belangrijk dat er sprake is van wederzijdse bereikbaarheid: de jongere en de groepsleider moeten openstaan voor beïnvloeding van elkaar (Wigboldus, 2002; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink, 1998). Uit 9

11 onderzoek van Van Binsbergen (2003) blijkt dat de meeste jongeren in staat zijn om een contactrelatie aan te gaan en om hun problemen daarbinnen te bespreken. Stimulans Stimulans als tweede element van ondersteuning kenmerkt zich door het creëren van ruimte door groepsleiding voor jongeren om te leren en zich te ontwikkelen, zodat ze positieve ervaringen op kunnen doen (Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink., 1998). Volgens Wigboldus (2002) en Wigboldus et al. (1998) kan de groepsleiding dit het beste doen door gebruik te maken van wat Maccoby en Martin (1983) een autoritatieve opvoedingsstijl noemen. Enerzijds moet groepsleiding binnen deze opvoedingsstijl accepterend en responsief zijn en zo oog hebben voor de specifieke behoeften van jongeren. Anderzijds stelt groepsleiding eisen en verwachtingen aan jongeren om zo te proberen om de jongere binnen zijn mogelijkheden en beperkingen uit te lokken en te stimuleren om zich te ontwikkelen en ontplooien (Wigboldus, 2002; Wigboldus et al., 1998). Bij een autoritatieve opvoedingsstijl is het belangrijk dat groepsleiding een goed beeld heeft van de individuele mogelijkheden en beperkingen van de jongere, zodat de omgang met de jongere zoveel mogelijk aangepast kan worden aan de wijze op de jongere het best bereikt kan worden. Elke jongere als individu behandelen houdt tevens in dat een groepsleider niet altijd hetzelfde reageert op situaties, maar dat hij zijn reactie aanpast aan de kenmerken van de individu die hij voor zich heeft (Wigboldus et al., 1998; Jongepier et al., 2010). Van Binsbergen (2003) wijst erop dat het juist inschatten van vaardigheden motiverend werkt voor de jongere. Responsiviteit en het bieden van mogelijkheden tot groei als belangrijke kenmerken van stimulans dragen bij aan een stabiel en open groepsklimaat (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011a, in press), terwijl een gebrek aan responsiviteit en mogelijkheden tot groei leidt tot een negatief groepsklimaat (van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2011c, in press). Betrouwbaarheid Een derde element van ondersteuning is betrouwbaarheid (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011a, in press). Deze karakteristiek van groepsleiding wordt gekenmerkt door openheid en eerlijkheid (Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink, 1998). Veel jongeren zijn bij aankomst in residentiele instellingen wantrouwig tegenover andere mensen door 10

12 eerdere negatieve ervaringen (van Binsbergen, 2003). Dit wantrouwen belemmert de ontwikkeling en het behoud van een positieve relatie tussen groepsleiding en jongere en zorgt er tevens voor dat jongeren hun problemen niet met groepsleiding willen of durven bespreken (Ackerman & Hilsenroth, 2003; van Binsbergen, 2003; Marshall et al., 2003; Ward, Melser & Yates, 2007; Wigboldus et al., 1998). Daarnaast blijkt uit onderzoek van Van der Helm, Klapwijk, Stams en van der Laan (2009) dat vertrouwen in de groepsleiding een belangrijk element van een open leefklimaat is, terwijl een gebrek aan vertrouwen duidt op een gesloten leefklimaat. Ook leidt vertrouwen in de groepsleiding tot een hogere behandelmotivatie. Wigboldus et al. (1998) wijzen erop dat vertrouwen moet groeien: jongeren vertrouwen een groepsleider pas als ze hem goed hebben leren kennen en vanuit ervaring een inschatting kunnen maken van zijn betrouwbaarheid. Respect Als vierde is respect een belangrijk element van ondersteuning (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011a, in press). Een respectvolle omgang houdt in dat jongeren behandeld worden als mensen met rechten, gevoelens en status (Bottoms, 2003) en is kenmerkend voor een goede groepsleider (van der Helm, Klapwijk, Stams & van der Laan, 2009). Een respectvolle behandeling zorgt ervoor dat een jongere zich gedeerd, ondersteund en begrepen voelt en dit gevoel draagt bij aan de mate in hij openstaat voor beïnvloeding van een groepsleider. Belangrijk is dat de groepsleider een jongere altijd met respect behandelt, ook wanneer hij zich misdraagt (Dowden & Andrews, 2003; Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010; Marshall et al., 2003; Verstuyf & Vansteenkiste, 2008; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink, 1998). Tevens vervult de groepsleider met een respectvolle houding een voorbeeldfunctie (Jongepier et al., 2010), omdat hij laat zien dat hij hetzelfde gedrag van de jongere verwacht (Marshall et al., 2003). Dit is belangrijk, omdat jongeren een slecht voorbeeld van de groepsleiding veelal gebruiken als rechtvaardiging voor hun eigen slechte gedrag. Als laatste is het ontstaan van wederzijds respect belangrijk voor een open groepsklimaat, terwijl het ontbreken ervan veelal leidt tot een gesloten groepsklimaat (van der Helm et al., 2009). Consistentie Een laatste element van ondersteuning is consistentie van de groepsleider in omgang met jongeren. Consistent handelen houdt in dat groepsleiding niet bevooroordeeld te werk 11

13 gaat (Bottoms, 2003) en alle jongeren op dezelfde wijze behandelt. Dit creëert duidelijkheid voor de jongeren binnen residentiele instellingen sprake is van veel regels en grenzen (Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010). Het is belangrijk dat groepsleiders deze grenzen en regels expliciet maken, zodat ze duidelijk, begrijpelijk en ondubbelzinnig gebruikt kunnen worden (Dowden & Andrews, 2004). Dit biedt structuur aan de jongeren en zorgt ervoor dat ze weten wat er van hen verwacht wordt (Jongepier et al., 2010). Jongeren in verschillende onderzoeken benadrukken het belang van consistentie. Zo blijkt uit onderzoek van Van Binsbergen (2003) dat jongeren het liefst een functionele werkrelatie aangaan met groepsleiders die integer, open, eerlijk en consistent handelen. Hierbij aansluitend hebben ze een voorkeur voor een transparant leefklimaat binnen ze weten wat er gebeurt in contacten en relaties en er geen ruimte is voor achterdocht of ongelijke behandeling. Van Binsbergen (2003) geeft aan dat een transparant leefklimaat zowel weerstand, agressie en uitproberen van jongeren vermindert als behandelmotivatie vergroot. Uit onderzoek van Van der Helm, Klapwijk, Stams en van der Laan (2009) blijkt dat jongeren ongelijke behandeling door de groepsleiding, de aanwezigheid van excessief strenge, grillige of oneerlijke regels en het feit dat groepsleiding zich zelf niet aan de regels houdt, zien als belangrijke kenmerken van een gesloten groepsklimaat. Ook de jongeren uit het onderzoek van Jorna (2007) oordelen licht negatief over het feit dat niet alle jongeren in hun ogen gelijk behandeld worden. Hoofdvraag Behandeling is belangrijk binnen het werk van residentiele instellingen, jongeren verblijven met een grote verscheidenheid aan problemen (Boendermaker, 2001; Boendermaker & van Yperen, 2003; van Dam, Nijhof, Scholte & Veerman, 2010; DJI, 2010a; Gezamenlijke Jeugdinspecties, 2007; Harder & Knorth, 2009; van der Helm, Boekee, Stams & van der Laan, 2011, in press; Jongepier, Struijk & van der Helm, 2010; Ministerie van Jeugd en Gezin, 2007; Rouvoet, 2010). Om succesvol te kunnen zijn, moet een behandeling voldoen aan het Risks- Needs- Responsivity model. Het responsiviteitsbeginsel is één van de beginselen van dit model met als kern dat er interne en externe responsiviteitsfactoren zijn die het leren van een jongere tijdens zijn behandeling vergemakkelijken of verstoren (Andrews & Bonta, 2006; Andrews et al., 1990; Bonta, 1995; Howells & Day, 2003; 12

14 Langton, 2007; Ogloff & Davis, 2004; Serin & Kennedy, 1997; Stewart & Millson, 1995; Ward, Melser & Yates, 2007; Yates, 2004). Behandelmotivatie is een interne responsiviteitsfactor. Het is dan ook belangrijk dat jongeren gemotiveerd zijn voor hun behandeling. Dit is echter veelal niet het geval. Uit het transactionele model volgt dat de behandelmotivatie van een jongere zich ontwikkelt in wisselwerking met zijn omgeving. Binnen residentiele instellingen bestaat deze omgeving grotendeels uit groepsleiding. Om te kunnen voldoen aan de interne responsiviteitsfactor behandelmotivatie moet dan ook voldaan worden aan de externe responsiviteitsfactor responsieve groepsleiding (Andrews & Bonta, 2006; Andrews et al., 1990; van Binsbergen, 1997; van Binsbergen, 2003; van Binsbergen, Knorth, Klomp & Meulman, 2001; Bonta, 1995; EGJ, 2008; van der Helm, Klapwijk, Stams & van der Laan, 2009; Howells & Day, 2003; Langton, 2007; Ogloff & Davis, 2004; Prochaska & DiClemente, 1986; Sameroff, 2009; Serin, 1998; Serin & Kennedy, 1997; Stewart & Picheca, 2001; Verdonck & Jaspaert, 2009; Wigboldus, Solinger, Zandberg & Rink, 1998; Yates, 2004). Uit bovenstaande volgt de verwachting dat de door jongeren ervaren responsiviteit van de groepsleiding van invloed is op hun behandelmotivatie. Naar dit verband is echter weinig onderzoek gedaan. In dit artikel zal daarom de volgende hoofdvraag beantwoord worden: Is de door de jongeren ervaren responsiviteit van de groepsleiding van invloed op hun behandelmotivatie Methode Onderzoeksgroep Dit onderzoek is uitgevoerd in twee open instellingen, vijf gesloten instellingen (Jeugdzorg Plus en justitiële jeugdinrichtingen) en één instelling met zowel open als gesloten groepen. De onderzoeksgroep van de kwantitatieve analyse bestaat uit 30 jongeren. 10 van hen (40% jongens en 60% meisjes) verblijven in een open instelling. De gemiddelde leeftijd van deze respondenten is 16.5 (SD=1.1). 20 jongeren (90% jongens en 10% meisjes) verblijven in een gesloten instelling. Bij hen is de gemiddelde leeftijd 16.3 (SD=2.9). Bij de respondenten van de kwantitatieve analyse is in een periode van ongeveer zes maanden driemaal een vragenlijst afgenomen. De onderzoeksgroep van de kwalitatieve analyse bestaat uit 49 jongeren. Hiervan wonen 27 jongeren (52% jongens en 48% meisjes) in een open instelling en 22 jongeren (68% jongens en 32% meisjes) in een gesloten instelling. Bij beide groepen is de gemiddelde leeftijd

15 De respondenten van de kwalitatieve analyse zijn twee keer geïnterviewd in een periode van ongeveer drie maanden. Alle jongeren hebben vrijwillig deelgenomen aan het onderzoek en hebben een toestemmingsformulier getekend. Tevens hebben ze te horen gekregen dat hun antwoorden vertrouwelijk en anoniem behandeld worden en alleen gebruikt worden door de onderzoekers. Om de anonimiteit te garanderen hebben alle jongeren een code gekregen, zodat hun naam niet op de vragenlijsten en interviews staat. Vragenlijsten en interviews De vragenlijsten en interviews voor dit onderzoek zijn afgenomen door speciaal getrainde studenten van een aantal Hogescholen en Universiteiten in Nederland. Prison Group Climate Instrument De items van het Prison Group Climate Instrument (PGCI, Bijlage 1) zijn gebaseerd op bestaande instrumenten voor het meten van het gevangenisklimaat en aangepast voor specifiek gebruik op het niveau van de leefgroep (van der Helm, Stams & van der Laan, 2011a, in press). In dit onderzoek wordt de support- scale van het PGCI gebruikt om de door jongeren ervaren ondersteuning van de groepsleiding te meten. Deze schaal bestaat uit 12 items op een Likert- schaal met vijf keuzemogelijkheden die lopen van 1 = Helemaal niet van toepassing tot 5 = Helemaal wel van toepassing. De supportscale meet het professionele gedrag en vooral door jongeren ervaren responsiviteit van groepsleiding ten aanzien van specifieke behoeften van de jongeren. Belangrijke elementen van ondersteuning zijn aandacht geven aan gevangenen, serieus nemen van klachten, respect en vertrouwen. Een voorbeeld van een support- item is: Ik vertrouw de groepsleiding. (van der Helm et al., 2011a, in press). In de huidige steekproef heeft de support- scale tijdens de eerste meting een Cronbach s α van.85, tijdens de tweede meting van.87 en tijdens de derde meting van.91. Vragenlijst Behandelmotivatie De vragenlijst over behandelmotivatie (Bijlage 2) is een ingekorte versie 3 van de gevalideerde vragenlijst over behandelmotivatie van Van Binsbergen (2003). De vragenlijst bestaat uit 33 items en meet de intrinsieke en extrinsieke behandelmotivatie van jongeren. De vragenlijst biedt jongeren drie antwoordmogelijkheden, namelijk Waar, en Niet. Een voorbeelditem is: Ik vind 3 Deze ingekorte versie is gemaakt door Van der Helm in

16 dat mijn behandeling zin heeft.. In de huidige steekproef heeft deze schaal tijdens de eerste meting een Cronbach s α van.80, tijdens de tweede meting van.90 en tijdens de derde meting van.87. Interview Alle jongeren zijn een half uur tot een uur geïnterviewd. De interviews werden gehouden aan de hand van een topiclijst (Bijlage 3 en 4) in dezelfde onderwerpen aan bod kwamen als in de vragenlijst. Doel van de interviews was om een beter beeld te krijgen van het leefklimaat, de behandelmotivatie en de ervaren responsiviteit en om deze uitkomsten te vergelijken met de resultaten van de vragenlijst. Hiervoor zijn alle interviews gelabeld aan de hand van drie onderwerpen: groepsleiding, behandelmotivatie en groei. Resultaten Kwantitatieve analyse 4 Correlatie- analyse Uit de correlatieanalyse (tweezijdige significantie, Tabel 1) blijkt dat er een verband is tussen het ervaren van een responsieve groepsleiding door de jongeren en hun behandelmotivatie tijdens 4 In de correlatie- en regressie-analyse zullen vanwege de kleine steekproef (N=30) ook trends beschreven worden. Dit zijn verbanden en invloeden van het significantieniveau kleiner dan.10 is. zowel de eerste (r=.56, p<.01), tweede (r=.63, p<.01) als derde meting (r=.73, p<.001). Daarnaast zijn er verbanden tussen responsiviteit op T1 5, responsiviteit op T2 en responsiviteit op T3 en tussen behandelmotivatie op T1, behandelmotivatie op T2 en behandelmotivatie op T3. Ervaren responsiviteit en behandelmotivatie beïnvloeden elkaar ook door de tijd heen. Een voorbeeld hiervan is het verband tussen responsiviteit op T2 en behandelmotivatie op T3 (r=.61, p<.001). Het verband tussen responsiviteit op T1 en behandelmotivatie op T2 is niet significant, maar er is wel sprake van een trend. Tijdens alle metingen is er een negatief verband tussen geslotenheid en zowel behandelmotivatie als ervaren responsiviteit. Dit verband is alleen tijdens de eerste meting significant. Voor het verband tussen geslotenheid en behandelmotivatie op T2, behandelmotivatie op T3 en responsiviteit op T3 geldt dat er sprake is van een trend. 5 Behandelmotivatie op T1, T2 en T3 verwijst naar de behandelmotivatie en responsiviteit op T1, T2 en T3 naar de ervaren responsiviteit van de jongeren tijdens de eerste, tweede en derde meting. 15

17 Tabel 1 Correlatie- analyse N M SD 1 Responsiviteit T Responsiviteit T2.59*** Responsiviteit T3.42**.60**** Behandelmotivatie.56***.59***.43** T1 5 Behandelmotivatie.34*.63***.43**.55*** T2 6 Behandelmotivatie.42**.61****.73****.60****.48*** T3 7 Geslotenheid a -.49*** -.33* -.35* -.44* * * p <.10, ** p <.05, *** p <.01, **** p <.001 a 0 = open, 1 = gesloten Regressie- analyse Er zijn drie regressieanalyses uitgevoerd om het verband tussen responsiviteit en behandelmotivatie te bekijken. Uit de eerste analyse (F (4, 25)= 3.38, p<.05) blijkt dat responsiviteit op T1 een significante invloed heeft op behandelmotivatie op T1 (β=.46, p<.05). De tweede analyse (F(6,23)=3.59, p<.05) laat zien dat responsiviteit op T2 een significante invloed heeft op behandelmotivatie op T2 (β=.52, p<.05). In de derde analyse (F(8,21)=6.23, p<.001). hebben zowel responsiviteit op T3 als behandelmotivatie op T1 een significante invloed op behandelmotivatie op T3 (respectievelijk β=.46, p<.01 en β=.36, p<.05). Ook is tijdens deze meting een neembaar van leeftijd op behandelmotivatie op T3 (β=-.26, p<.10). Cross- lagged panel analysis (CLPA) Om te onderzoeken welke transactionele processen hebben plaatsgevonden tussen de jongeren en de groepsleiding in de perioden tussen de eerste, tweede en derde meting is met het statistische programma Amos 17 een cross- lagged panel analyse (CLPA) uitgevoerd (Gershoff, Aber & Clements, 2009). Om de fit van de CLPA te evalueren, is gebruik gemaakt van de NFI, TLI, CFI, RMSEA en Chi- square. De volgende den wijzen op een goed passend model: NFI en CFI>.90, TLI>.95, RMSEA<.05, χ²>.05 (Hu & Bentler, 1999; Kline, 2005; Arbuckle, 2007). Op basis van de nulhypothese significantietest blijkt dat de CLPA (Figuur 1) perfect bij de data past: χ²(8)=6.15, p=.63. De den die minder gevoelig zijn voor 16

18 Tabel 2 Regressie- analyse Behandelmotivatie T1 Behandelmotivatie T2 Behandelmotivatie T3 β R² ΔR² β R² ΔR² β R² ΔR² Sekse a Leeftijd * Responsiviteit T1.46** Responsiviteit T2 Responsiviteit T3 Behandel motivatie T1 Behandelmotivatie T2 Behandelmotivatie T3 -.52** *** ** Geslotenheid b * p <.10, ** p <.05, *** p <.01 a 0 = jongen, 1 = meisje b 0 = open, 1 = gesloten steekproefgrootte dan de Chi- square test (Sivo, Fan, Witta & Willse, 2006) geven hetzelfde resultaat: NFI=0.94; CFI=1.00; TLI=1.06; RMSEA=0.00. Allereerst blijkt uit de CLPA6 dat geslotenheid een negatieve invloed heeft op zowel behandelmotivatie als ervaren responsiviteit tijdens de eerste meting. Daarnaast blijkt dat behandelmotivatie op T1 van invloed is op de behandelmotivatie op T2 en dat deze behandelmotivatie vervolgens T3 beïnvloedt. Wel neemt deze invloed af van.33 naar.12 6 Voor een CLPA met N=30 geldt dat resultaten <.20 (de stabiliteit is aanvankelijk gemodereerd en neemt over de tijd af tot een zeer geringe mate van stabiliteit). Aansluitend beïnvloedt responsiviteit op T1 de responsiviteit op T2 en deze is vervolgens van invloed op de responsiviteit op T3. Deze invloed neemt juist toe van.38 naar.52 (de stabiliteit neemt toe van gemodereerd naar sterk). Vervolgens laat de CLPA zien dat ervaren responsiviteit tijdens zowel de tweede als derde meting van invloed is op de behandelmotivatie van jongeren. Omgekeerd is de invloed van behandelmotivatie op niet significant zijn. 17

19 responsiviteit tijdens deze metingen zeer gering en niet significant. Als laatste valt op dat behandelmotivatie op T1 een vrij grote en significante invloed heeft op de responsiviteit op T2, terwijl de invloed van behandelmotivatie op T2 op de responsiviteit op T3 gering en niet- significant is. Omgekeerd is te zien dat de invloed van responsiviteit op T1 op behandelmotivatie op T2 negatief en niet- significant is, terwijl de invloed van responsiviteit op T2 op behandelmotivatie op T3 positief en significant is. Behandelmotivatie T1.33 Behandelmotivatie T2.12 Behandelmotivatie T E1.36 E2.08 E3 Geslotenheid E E5.23 E6 Responsiviteit T1.38 Responsiviteit T2.52 Responsiviteit T3 Chi - square value = 6,154; df = 8; probability level =,630 Fit Model: NFI = 0,938 CFI = 1,000 TLI = 1,062 RMSEA = 0,000 Figuur 1 Continuous cross- lagged panel analysis van Behandelmotivatie en Responsiviteit tijdens T1, T2 en T2 18

20 Samenvatting kwantitatieve analyse Allereerst blijkt uit de correlatie- analyse dat er een verband is tussen het ervaren van een responsieve groepsleiding door de jongeren en hun behandelmotivatie tijdens de drie metingen. Aansluitend laat de regressieanalyse zien dat tijdens de drie metingen de ervaren responsiviteit tijdens een meting van invloed is op de behandelmotivatie tijdens diezelfde meting. Op basis van de CLPA kan vervolgens vastgesteld worden dat het verband tussen ervaren responsiviteit en behandelmotivatie tijdens de tweede en derde meting vrijwel volledig bestaat uit de invloed van ervaren responsiviteit op behandelmotivatie. De invloed van behandelmotivatie op ervaren responsiviteit is namelijk gering tijdens deze metingen. Tevens blijkt uit de correlatie- analyse dat er verbanden zijn tussen responsiviteit op T1, responsiviteit op T2 en responsiviteit op T3 en tussen behandelmotivatie op T1, behandelmotivatie op T2 en behandelmotivatie op T3. Aansluitend laat de CLPA zien dat de stabiliteit van behandelmotivatie door de tijd afneemt, terwijl de stabiliteit van responsiviteit juist toeneemt gedurende de drie metingen. Daarnaast laat correlatie- analyse zien dat ervaren responsiviteit en behandelmotivatie elkaar door tijd beïnvloeden. Deze beïnvloeding is ook te zien in de CLPA. Als laatste is uit de correlatie- analyse op te maken dat er tijdens alle metingen een negatief verband is tussen geslotenheid en zowel ervaren responsiviteit als behandelmotivatie. Deze verbanden zijn alleen tijdens de eerste meting significant, terwijl er tussen geslotenheid en behandelmotivatie op T2, behandelmotivatie op T3 en responsiviteit op T3 sprake is van een trend. Aansluitend laat de CLPA zien dat geslotenheid een grote negatieve invloed heeft op zowel ervaren responsiviteit als behandelmotivatie tijdens de eerste meting. Kwalitatieve analyse: Interviews De interviews zijn voor de kwalitatieve analyse gelabeld op de onderwerpen groepsleiding, behandelmotivatie en groei. Voor de beschrijving van de resultaten van deze analyse zal er ingegaan worden op twee onderwerpen, namelijk responsiviteit van de groepsleiding en behandelmotivatie. Deze onderwerpen zijn gekozen op basis van de hoofdvraag. Responsiviteit valt uiteen in de vijf eerder beschreven elementen van ondersteuning en behandelmotivatie is onderverdeeld in behandeling en motivatie. Tijdens de analyse blijkt dat er op basis van hun verhalen een onderscheid te maken is 19

21 tussen jongeren uit echt open instellingen en jongeren uit de meer gesloten open instelling 7. In deze kwalitatieve analyse worden daarom de jongeren uit de meer gesloten open instellingen toegevoegd aan de jongeren uit gesloten instellingen. Dit resulteert in de volgende verdeling: 19 jongeren uit open en 30 jongeren uit gesloten instellingen. Responsiviteit van de groepsleiding Hulp en steun labels: Op de vraag welke eigenschappen de ideale groepsleider zou moeten hebben, geeft bij de eerste meting (T1) 43% 8 van de jongeren een antwoord dat past in de categorie hulp en steun. Antwoorden die het meest genoemd worden, zijn luisteren (12%), begrip en medeleven (10%) en helpen (10%). Tijdens de tweede meting (T2) noemt 22% een eigenschap uit 7 Verschil tussen beide instellingen is dat het leven van jongeren in meer gesloten open instellingen zich veelal afspeelt op het terrein van de instelling en achter gesloten deuren. Het leven van jongeren uit echt open instellingen speelt zich deels buiten de instelling af en dat de deuren van de instelling zijn open. 8 De percentages bij de vraag naar de eigenschappen van de ideale groepsleider in de kwalitatieve analyse zijn gebaseerd op de antwoorden van jongeren uit zowel open als gesloten instellingen (N=49), omdat bij de analyse bleek dat er weinig verschil is tussen de antwoorden van jongeren uit verschillende instellingen. deze categorie met als meest genoemde antwoorden begrip (10%) en hulp (8%). Wanneer gekeken wordt naar de ervaring van hulp (Tabel 3), dan is het opvallend dat bij jongeren uit open instellingen de ervaren hulp vooral aan bod komt in hun eerste interview en dat zij unaniem tevreden zijn over de hulp. Jongeren uit gesloten instellingen praten tijdens beide interviews over hun ervaring van hulp. Hun ervaringen lopen meer uiteen dan die van jongeren uit open instellingen. Een deel geeft aan goede hulp te krijgen (T1:4, T2:2), terwijl een ander (groter) deel vindt dat hij geen hulp krijgt (T1:5, T2:8). Jongeren uit gesloten instellingen die zeggen geen hulp te krijgen, geven hiervoor twee verklaringen. De verklaring van vier jongeren (T1:2, T2:2) is dat de groepsleiding geen tijd heeft om hulp te geven. Vier andere jongeren (T2:4) geven aan dat sommige groepsleiders hun werk alleen doen vanwege het geld, niet om jongeren te helpen. Bijvoorbeeld: R 9 : Nee, ik heb gevoel dat sommige groepsleiding hier zo gewoon naar eeh wer, naar hiertoe komt omdat hun werk is en wachten tot hun klaar zijn. En niet echt van eeh, want ja het is ook werk dat je met de jongens hier zo, die hier zitten, ook moet kunnen opschieten. En niet van eeh 9 I staat voor interviewer, R voor respondent. 20

22 je komt naar je werken en je zit achter kantoortje en ga je weg. Dan moet je niet hier werken vind ik. (Tweede meting, jongen, 17 jaar, gesloten instelling) Stimulans labels: Stimulans wordt door jongeren uit alle instellingen naar voren gebracht als onderdeel van hun ervaring of het verblijf in de instelling zinvol is of niet (Tabel 4 en 5). Ook hier is een splitsing te zien tussen jongeren uit open en gesloten instellingen. Jongeren uit open instellingen die iets vertellen over hun verblijf geven zonder uitzondering aan dat ze het verblijf in de instelling zinvol vinden. De meest genoemde reden hiervoor is dat ze leren om zelfstandig te zijn, zoals in het volgende citaat: I: Vind je je verblijf hier dan nuttig R: Ja, want ze helpen je ook echt om heel erg zelfstandig te worden. (I: Ja.) En dat heb is nodig in de toekomst. Maar ze helpen je ook met financiële, financieel en dingen dat je eigen nog niet kan. (I: Oké.) En dat vind ik heel prettig, want er zijn dingen die ik heel graag wil doen om later beter in te worden, ja, voor de toekomst. (Eerste meting, meisje, 16 jaar, open instelling) Er zijn ook jongeren uit gesloten instellingen die hun verblijf in de instelling nuttig vinden. Zo geven vijf jongeren tijdens de tweede meting aan dat ze het zinvol vinden voor school. De meerderheid van de jongeren vindt het verblijf in de instelling echter zinloos. Veel van hen geven hiervoor als reden dat ze niks leren (T1:10; T2:7) en dat ze gewoon hun tijd volmaken (T1:8; T2: 5). Het volgende citaat beschrijft de beleving van veel jongeren gesloten instellingen: I: Dus je zit hier dus eigenlijk gewoon een beetje je tijd uit te zitten, totdat je weer naar huis mag, daar komt het eigenlijk een beetje op neer. R: Ja dat is het, kijk, eerst zeggen ze Kijk je probeert je eerst, je probeert eerst gewoon te doen wat hun willen, kijk je doet wat ze verwachten, maar naderhand word je gewoon erger in gedrag. Je wordt echt erger in je gedrag, want kijk die zijn niet Tabel 3 Ervaring van hulp Ik krijg goede hulp Ik krijg geen hulp T1 T2 T1 T2 Open instellingen Gesloten instellingen Totaal

23 eerlijk met jou weet je, als iemand echt behandeling. Als hier echt behandeling was, dan zou ik hier blijven, wat moet ik in Rotterdam, ik zou hier blijven ik zie behandeling het is leuk hier. Maar ik vind het hier niet leuk, ik wil zo snel mogelijk naar huis. Maar als ik thuis ben, wat moet ik thuis, misschien ga ik het weer verkloten, wat moet ik thuis, weet je ik heb niks geleerd. (Tweede meting, jongen, 17 jaar, gesloten instelling) Betrouwbaarheid labels: Eerlijkheid en/of vertrouwen worden tijdens de eerste meting door 18% van de jongeren genoemd als eigenschappen van de ideale groepsleider en tijdens de tweede meting door 37% van de jongeren. Wanneer gekeken wordt naar wat de jongeren tijdens beide metingen vertellen over eerlijkheid en vertrouwen (Tabel 6), dan blijkt dat er zowel in open als gesloten instellingen jongeren zijn die over het algemeen moeite hebben met het vertrouwen van anderen en daarom ook moeite hebben met het vertrouwen van de groepsleiding. Daarnaast zijn er vooral in gesloten instellingen jongeren die specifiek de groepsleiding niet vertrouwen. Voor sommige Tabel 4 Verblijf in de instelling is zinvol Ik leer nuttige dingen Verblijf in de instelling is zinvol Ik leer om zelfstandig te zijn Verblijf is nuttig qua school Persoonlijke vooruitgang T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 Open instellingen Gesloten instellingen Totaal Tabel 5 Verblijf in de instelling is zinloos Verblijf in de instelling is zinloos Situatie is niet vergelijkbaar met thuis Ik leer niks Mijn gedrag is verergerd Ik maak mijn tijd vol T1 T2 T1 T2 T1 T2 T1 T2 Open instellingen Gesloten instellingen Totaal