Hoe kunnen we Bosnië & Herzegovina als nieuw product in de Belgische markt plaatsen?

Transcriptie

1 Hoe kunnen we Bosnië & Herzegovina als nieuw product in de Belgische markt plaatsen? Studiegebied Handelswetenschappen en Bedrijfskunde Opleiding Bachelor in het Toerisme en het Recreatiemanagement Academiejaar Promotor Mevrouw Christine Van Slambrouck Interne begeleider bachelorproef Student Jantien Dhondt

2

3 Hoe kunnen we Bosnië & Herzegovina als nieuw product in de Belgische markt plaatsen? Studiegebied Handelswetenschappen en Bedrijfskunde Opleiding Bachelor in het Toerisme en het Recreatiemanagement Academiejaar Promotor Mevrouw Christine Van Slambrouck Interne begeleider bachelorproef Student Jantien Dhondt

4 8 Inhoudsopgave Woord vooraf Inleiding Geografie van Bosnië & Herzegovina Geografische afbakening Joegoslavië & Balkan Toeristische regio s Bezoekobjecten Sarajevo s Bascarsija (Old Town) Mostar s Stari Most (Old Brigde) Neum - the sunny Adriatic Sutjeska Nationaal Park Medugorje Tekija (Blagaj) Jahorina Mountain Bjelasnica Mountain Travnik Kravica Waterfalls Trebinje Kraljeva Sutjeska Jajce and the Pliva Lake regio Bosnische natuur en cultuur Wat maakt de Bosnische natuur & cultuur zo typerend? Het Bosnisch erfgoed Conclusie Positionering van Bosnië & Herzegovina Marketingplan Situatieanalyse Marktpotentieel Marketingactiviteiten Bereikbaarheid Luchthavens Bereikbaarheid Bosnië Buurlanden Bosnië & Herzegovina... 41

5 9 2.4 Accommodatie Reisgedrag van de Belgen Toepassing op Bosnië en een greep uit het aanbod Conclusie SWOT-analyse Conclusie Bosnië & Herzegovina op de toeristische markt Inleiding Welke Belgische touroperators bieden Bosnië & Herzegovina aan en welke producten bieden ze aan? Welke buitenlandse touroperators bieden Bosnië & Herzegovina aan en welke producten bieden ze aan? Frankrijk Nederland Duitsland Conclusie Welk soort reisproduct slaat aan in de 21 e eeuw en welke mogelijkheden biedt dit voor Bosnië & Herzegovina? Welke zijn de belangrijkste trends die nu op de toeristische markt heersen en hoe kan Bosnië deze benutten? Innovatie A-la-carte reizen Snelheid en creativiteit Profilering Perspectieven Reiservaringen Bestemmingen Transport Soort vakantie Reserveringsgedrag en informatiewerving Conclusie Hoe kan een product op Bosnië & Herzegovina er uit zien? Hoe moet een reis naar Bosnië er uitzien om een interessant aanbod te vormen op de Belgische markt? Uitgewerkt product... 59

6 Prijsberekening Brochuretekst Eindconclusie Bibliografie Websites Rapporten/boeken Personen Lijst van figuren Lijst van tabellen Bijlagen... 78

7 11 Woord vooraf Als laatstejaarsstudente aan de Hogeschool West-Vlaanderen, volgende Toerisme- en Recreatiemanagement kreeg ik de kans een onderwerp uit te diepen dat nauw aansluit bij mijn eigen interesses. Deze bachelorproef heeft me inzicht gegeven in het beleid, de marketingplanning en de positionering van het toerisme in Bosnië & Herzegovina. Bij deze zou ik graag enkele personen bedanken die geholpen hebben bij het tot stand brengen van mijn bachelorproef. In eerst instantie wil ik het volledige docententeam van het Toerisme- en Recreatiemanagement bedanken voor de begeleiding en voor de kansen die ze me gegeven hebben de voorbije drie jaar. In het bijzonder wil ik mijn interne begeleider, mevrouw Van Slambrouck, bedanken voor de feedback en de momenten dat ze me met raad en daad bijstond. Ik richt ook mijn dank aan Sanela Smajlovic, van de Tourism Association of the Federation of Bosnia and Herzegovina, voor het beantwoorden van mijn vragen en het toesturen van de marketingstrategie en statistieken met betrekking tot het toerisme in BIH. Daarnaast wil ik Edin Ribic bedanken, een incoming agent van Bosnië die mij steeds te woord wilde staan wanneer ik hulp nodig had. Martijn Deschutter, een Belg die in Bosnië woont en alle tradities en toeristische attracties kent, ook voor zijn vertaling van sommige informatiebronnen. Als laatste wil ik ook mijn ouders bedanken voor het geduld dat ze steeds opbrachten en de steun die ze me elke keer opnieuw gaven. De kennis en vaardigheden die ik gedurende deze bacheloropleiding verworven heb, waren uiterst nuttig om van deze bachelorproef een verfijnd maar luchtig geheel te maken.

8 12 Inleiding Voor bepaalde landen is het niet evident om een toeristische bestemming te worden. Een goede toeristische bestemming staat of valt met de bereikbaarheid, infrastructuur, bezoekobjecten en de marketingactiviteiten. Het is belangrijk als land te weten dat je veel moeite moet doen om aan te slaan bij de vakantiegangers. In de loop der jaren zijn de toeristen veel gaan eisen en liggen hun kwaliteitsnormen veel hoger. Om hierin mee te draaien moet je als bestemming dus een grondige aanpak hebben en weten wat je allemaal te doen staat. In dit eindwerk kunt u lezen hoe Bosnië & Herzegovina werkt om als toeristische bestemming op de kaart te komen. Als eerste hoofdstuk bekijken we de geografie van Bosnië & Herzegovina. Hier komen verschillende dingen aan bod. Daarvoor onderzoeken we hoe BiH geografisch afgebakend wordt, welke toeristische regio s er zijn en hoe Bosnië & Herzegovina zich onderscheidt ten opzichte van haar concurrenten. Dit gaat dan vooral op vlak van natuur, cultuur en erfgoed. Nadien storten we ons op de bezienswaardigheden die aanspreken bij de vakantieganger. Vanuit dit hoofdstuk gaan we verder naar de positionering van Bosnië & Herzegovina als toeristische bestemming. Daarin bekijken we het marketingplan van BiH van dichtbij. Hoe zit het vandaag met het toerisme in Bosnië? Dit kan onderzocht worden aan de hand van de situatieanalyse. Daarna gaan we verder met het marktpotentieel. Waar zien we groeimogelijkheden om als toeristische bestemming beschouwd te worden? Daarbij bekijken we het aantal aankomsten en overnachtingen en welk soort toeristen er komen en welke kunnen aangetrokken worden. In welke segmenten wordt er potentieel gezien? Ook dat wordt hier onderzocht. Verder handelt dit hoofdstuk ook nog over de marketingactiviteiten van Bosnië & Herzegovina. Wat doet BiH om zichzelf te promoten? Doen ze mee aan beurzen om zichtzelf in de kijker te lopen? Is hun promotie voldoende om aan te slaan bij de toerist? Het is zeer belangrijk om te weten wat de situatie op vandaag is om deze situatie om te schakelen op het marktpotentieel. Hoe kunnen de zaken die in de huidige situatie niet aangewend of bekeken worden, verwerkt worden in de toekomst. Bovendien is het ook belangrijk om de marktactiviteiten onder de loep te nemen. Wat doet Bosnië & Herzegovina eraan om zich in de kijker te lopen? Hoe kunnen mensen bewust worden van BiH als toeristische bestemming? Het volgende onderdeel van de positionering handelt over de bereikbaarheid. Om je als toeristische bestemming te promoten moet je bereikbaarheid perfect in orde zijn. Dat onderzoeken we hier. Hoe kan je Bosnië & Herzegovina bereiken vanuit België, gaat dit ook vanuit onze buurlanden? Het laatste deel handelt over accommodatie. Er wordt een analyse gemaakt over de verschillende accommodatievormen en welke voorkeur de Belgische toerist heeft. Deze cijfers werden gebaseerd op een studie van het West-Vlaams Economisch Studiebureau (WES). Wat eisen de klanten van vandaag van hun logies? Kan dit toegepast worden op Bosnië & Herzegovina en wat is hun aanbod? Als we al deze onderdeeltjes samennemen, kunnen we daaruit een SWOT-analyse opmaken. We bekijken de sterktes en zwaktes. Hoe kan je hieraan werken? Het is ook zeer belangrijk als bestemming om te weten wat je kansen zijn en vooral je bedreigingen. Met deze informatie staat of valt je product.

9 13 Als derde hoofdstuk wordt er onderzoek gedaan naar Bosnië & Herzegovina op de toeristische markt. Daarbij is het belangrijk om te kijken hoeveel en welk soort producenten er op de Belgische markt worden verkocht. Welk soort aanbieders zijn er in België met betrekking tot een Bosnisch product? Daarna kijken we naar het aanbod vanuit onze buurlanden. Zijn er aanbieders vanuit Nederland, Frankrijk en Duitsland? Welk soort producenten bieden ze aan en zijn deze producten talrijk aanwezig op de toeristische markt?het laatste theoretische hoofdstuk handelt over de trends in het toerisme. Welke soort trends zijn de dag van vandaag een issue? Waarmee kan ik rekening houden bij het produceren van een toeristisch product? Wat verlangt de klant van vandaag van zijn reis? Deze bachelorproef wordt afgesloten met een praktisch hoofdstuk. In het hoofdstuk wordt het product voorgesteld. Hoe kan een toeristisch product van Bosnië & Herzegovina eruit zien? Werd er rekening gehouden met de bovenstaande hoofdstukken? En als belangrijkste, hoe ziet het programma eruit? Als laatste vindt u de prijsberekening van het product.

10 14 1 Geografie van Bosnië & Herzegovina 1.1 Geografische afbakening Figuur 1: Kaart Bosnië & Herzegovina 1 Bosnië-Herzegovina is gelegen in het zuidoosten van Europa. De voornaamste landsgrens, die van Kroatië, loopt over 931 km in het noorden, het westen en in het zuiden. In het oosten grenst het land aan Servië en Montenegro. De belangrijkste grens, de 21,2 kilometer lange kustlijn rond de badplaats Neum in het zuiden, is de enige directe weg naar de zee. De noordelijke grens met Kroatië is een natuurlijke grens, gevormd door de Sava rivier, in het noordwesten is dit de Una. In het oosten vormt de natuurlijke grens de Drina rivier. De hoofdstad van Bosnië is Sarajevo. Andere belangrijke steden zijn Banja Luka, Mostar en Tuzla. Bosnië heeft een verscheidenheid aan geografische kenmerken. Zoals boven vermeld, stromen er enkele belangrijke rivieren en ook de bergen zijn hier van groot belang. Deze bevinden zich vooral in het oosten, waarvan de Maglic, met 2386 meter, de hoogste is op de grens met Montenegro. Ook rond Mostar en Sarajevo zijn er toppen van boven de 2000 meter. In het zuidwesten heb je ten slotte ook nog de Dinarische Alpen. Door de perfecte ligging heeft Bosnië zowel in de zomer als in de winter potentieel. In beide seizoenen heeft het land enorm veel te bieden voor de toerist. Skiën in de winter, of uitrusten in de zon tijdens de zomer? Het kan er allemaal! 1 Kaart Bosnië & Herzegovina (Lonely Planet - Maps)

11 Joegoslavië & Balkan Joegoslavië Figuur 2: Kaart Joegoslavië 2 Tussen 1918 en 2003 was voormalig Joegoslavië een land op de Balkan. Het werd opgericht als Koninkrijk der Serven, Kroaten en Slovenen, maar ook andere delen werden aangesloten. Het hele gebied was een smeltkroes van volkeren en culturen. Het was een grote republiek waarvan de verschillende staten zich los van elkaar ontwikkelden. In de jaren 1940 was er fel verzet onder leiding van Tito, een Joegoslavische politicus maar ook partizanenleider. Na het verzet werd hij president. Na zijn dood, in 1980, waren er regelmatig opstanden. De val van de USSR heeft ervoor gezorgd dat Joegoslavië uiteen begon te vallen. In 2003 werd besloten Joegoslavië te vervangen door Servië & Montenegro. In de jaren 90 werd de Bosnische Oorlog uitgevochten, nadat Bosnië & Herzegovina zich onafhankelijk verklaarde. De meerderheid, de Bosnische Kroaten en de Bosniakken, stemden voor de onafhankelijkheid. De Bosnische Serviërs waren het daar niet mee eens. Ze richtten de Servische Republiek op, binnen Bosnië, waardoor de drie etnische groepen in ruzie kwamen. Op 21 mei 2006 waren er verkiezingen in Servië en Montenegro. Toen stemde 55,4% van de Montenegrijnen voor de onafhankelijkheid. De confederatie Servië en Montenegro wordt na de nodige formaliteiten van elkaar gesplitst en bestaat niet meer. Na alle jaren van conflicten proberen deze landen zo goed mogelijk met elkaar om te gaan. Het verleden heeft diepe wonden geslagen. Elk land probeert op zijn manier er weer bovenop te komen en door politieke stabiliteit lid te worden van de Europese Unie. Het begon in maart 1998 met Slovenië dat, als eerste land van het voormalige Joegoslavische rijk, de toetredingsonderhandelingen met de EU opstart. 6 jaar later kan Slovenië in mei 2004 samen met 9 andere landen toetreden. In datzelfde jaar vraagt Macedonië het EU-lidmaatschap aan en in 2005 begint Kroatië de 2 Kaart Joegoslavië (Howest)

12 16 onderhandeling tot de toetreding. Wegens een veto met Griekenland wordt Macedonië op de lijst met EU-kandidaten geplaatst, maar er wordt niet afgesproken wanneer ze mogen toetreden. In 2009 vraagt Servië de toelating aan, ook dit gaat niet zonder problemen. Er komt veel protest vanuit Nederland, ze willen dat de voormalige oorlogsmisdadigers aan het Joegoslavisch tribunaal overgeleverd worden. In 2011 beslissen de EU-regeringsleiders dat Kroatië halverwege 2013 mag toetreden tot de EU. Macedonië kan, onder voorwaarde, in juni 2012 beginnen met de toetredingsonderhandelingen. Sinds 1 maart 2012 is ook Servië kandidaat-lidstaat van de Europese Unie. 3 Balkan Figuur 3: Kaart Balkan 4 Bosnië is een van de belangrijkste landen uit de Balkan. De Balkan is het oostelijkste schiereiland in Zuid-Europa. Er bestaat geen vaste definitie voor deze regio want er is niemand die kan zeggen waar de Balkan begint of eindigt. Het schiereiland, gelegen in het Middellandse Zeegebied, wordt omringd door de Egeïsche, de Ionische, de Adriatische en de Zwarte Zee. De belangrijkste landen die er gelegen zijn, zijn Albanië, Bosnië & Herzegovina, Griekenland, Macedonië en Montenegro. Voor velen heeft het woord Balkan een nare bijklank, omdat het vaak aan Joegoslavië of het Oostblok doet denken. Zoals op de kaart te zien, wordt Slovenië ook beschouwd als een Balkanland, maar het wordt in de reisprogramma's steeds vaker aan Centraal-Europa gekoppeld net zoals Oostenrijk, Hongarije, Tsjechië en Polen. Dit geldt ook voor Kroatië, zowel de Slovenen als de Kroaten beschouwen zichzelf meer als Centraal-Europa wegens de sterke banden die ze hebben met Oostenrijk. Ten slotte hoort het vasteland van Griekenland theoretisch gezien ook bij het schiereiland van de Balkan. Hoewel de toeristische regio's van Griekenland zich vooral op de eilanden situeren, ligt Athene wel op het vasteland. Maar in de reiswereld wordt daar niet naar gekeken en hoort Griekenland tot Zuid-Europa. 3 Ex Joegoslavische landen op weg naar EU (Europe.nu, 2012) 4 Kaart Balkan (Graphic Maps - Balkan)

13 Toeristische regio s 5 Zoals de meeste landen deelt Bosnië zich op in toeristische regio s. Jammer genoeg blijkt dat ze daar niet echt over nagedacht hadden. Bij wijze van spreken hebben ze het beestje een naam gegeven omdat het een naam zou hebben. De namen van de regio s getuigen van weinig creativiteit. Bijvoorbeeld: Sarajevo regio, Herzegovina regio en Noordwest regio. Er wordt gekozen voor een opdeling in 5 regio s om zo een gemakkelijke marketing te starten. Een land op zich promoten is doorgaans moeilijk omdat er zoveel variëteit is in de verschillende delen. Elke regio heeft zijn eigen aanbod en verschilt daarin meestal van de andere. Zoals we op de kaart kunnen zien grenst de Herzegovina regio aan de Adriatische Zee en de Noordoost- en Sarajevo regio grenzen dan weer aan een bergachtig gebied. Dit biedt voor elke regio verschillende mogelijkheden. 1. Sarajevo regio 2. Herzegovina regio 3. Centraal-Bosnië regio 4. Noordwest regio 5. Noordoost regio Figuur 4: Toeristische regio's BiH Sarajevo regio A place close to the heart Figuur 5: Sarajevo Regio Deze regio is al een lange tijd de culturele en politieke hoofdstad van Bosnië & Herzegovina. Het is een regio die zeer veel te bieden heeft. Van de Oosterse hoofdstad tot één van de laatste oerbossen in Europa, Sutjeska Nationaal Park. De Sarajevo-regio ligt verscholen in één van de meest bergachtige gebieden van het land. Hier is het culturele, natuurlijke en het historische erfgoed één van de 5 Region information (Bosnia & Herzegovina - The heart shaped land)

14 18 fascinerendste van heel de Balkan. Hier ontmoeten de Oosterse en de Westerse culturen elkaar en beïnvloeden zo het hele gebied. Deze regio staat ook bekend om het skitoerisme op de Jahorina en de Bjelasnica. De slagzin voor deze regio, a place close to the heart, is vanzelfsprekend, omdat deze dicht aanleunt bij het midden van Bosnië en omdat de hoofdstad daar gelegen is. Herzegovina regio A taste of the Adriatic Figuur 6: Herzegovina Regio Deze regio wordt aanzien als de meest diverse en aantrekkelijke toeristische regio van Bosnië & Herzegovina. Dit komt door de combinatie van het cultureel erfgoed met de indrukwekkende natuurlijke schoonheid die Herzegovina te bieden heeft. Op zich lijkt deze regio meer weg te hebben van een dor maanlandschap. Toch bezit het ook enkele grote zoetwaterbronnen, kristalheldere rivieren en endemische soorten fauna en flora. De gebieden rond Jablanica, Prozor en Konjic hebben dichte, groene bossen en prachtige meren. De Trebizat rivier zorgt hier voor een zeer groen karakter in het landschap. Door de ligging langs de zee, met het dorpje Neum, geniet de regio van een mediterraan klimaat. Deze regio is heel zonnig, wat zorgt voor een rijkdom aan fruitsoorten. Veel wijnen van Zuid-Europa worden in de Bosnische wijngaarden geproduceerd 6. Hoewel er enkele indrukwekkende monumenten aanwezig zijn, zijn de echte attracties in Herzegovina de eenvoudige maar mooie dorpen op de hellingen. Dit is ook één van de duurzaamste gebieden van Bosnië, men draagt zorg voor natuur maar ook voor de lokale bevolking. Een van de bekendste attracties in Herzegovina is zonder twijfel de Neretva rivier. De rivier doorkruist het grootste deel van de regio en stroomt door vele canyons en valleien. De aanwezigheid van de Neretva zorgt er voor dat Bosnië zich als avontuurbestemming kan profileren. Hier wordt veelal aan watersport gedaan zoals rafting, canyoning, kajakken, etc. De slagzin, a taste of the Adriatic verwijst naar de badstad Neum. Deze stad is de enige van heel Bosnië die aan de kust gelegen is. De Bosniërs zijn zeer trots dat een klein deeltje van hun land toch aan de zee grenst en dat men daar inkomsten via het toerisme kan uithalen. 6 Wine route of Herzegovina (Herzegovina Wine)

15 19 Centraal-Bosnië regio The seat of the ancient Bosnian Kingdom Figuur 7: Centraal-Bosnië Regio Deze regio heeft heel wat van het cultureel en historisch erfgoed dat Bosnië & Herzegovina rijk is. In de middeleeuwen was het centrale deel van Bosnië het politieke, culturele en religieuze hart van het land. Alle Bosnische koningen waren hier gehuisvest. De Lasva-vallei was één van de belangrijkste handelsroutes in het land en het dorpje Travnik, het Europese Istanbul, werd al snel bekend om zijn prachtige Oosterse architectuur. In deze regio, als enige van heel Bosnië, zie je het christendom en de Islam zonder probleem naast elkaar gaan. Over heel Centraal-Bosnië vindt men oude vestingen, kloosters, moskeeën en dorpen in de bergen. Ook de slagzin voor deze regio, the seat of the ancient Bosnian Kingdom laat niets aan de verbeelding over. Hier ontstond de Bosnische staat en het grootste deel uit de geschiedenis vindt hier zijn wortels. Noordwest regio Krajina: the green emerald 7 Figuur 8: Noordwest Regio De vertaling van Krajina is grens. Deze regio grenst aan Kroatië. Dit plaatsje was zeer belangrijk voor de Ottomanen. Ze hadden hier hun verdedigingslinie tegen de Habsburgers. Bij de val van het rijk werden de grenzen verlegd en kwamen ze weer naar Bosnië. Dit staat nu bekend onder Bosanska Krajina, de Bosnische grens. Heel kenmerkend voor deze regio is het aantal prachtige rivieren en het weelderige, groene platteland. De Vrbas, Una, Sana, Sanica en Unac rivieren, welke samenkomen in de Sava rivier, zijn de belangrijkste toeristische attracties. Deze regio is zeer geschikt voor natuurtoerisme. Overal kan men wandelen, lopen, fietsen, vissen of jagen. De slogan voor deze regio, Krajina: the green emerald slaat vooral op het groene karakter van de regio. Door de aanwezigheid van de vele rivieren is dit één van de mooiste regio s van ongerepte natuur in Bosnië. 7 (Bosanska Krajina) : vertaling door Martijn Deschutter

16 20 Noordoost regio A home away from home Figuur 9: Noordoost Regio Deze regio huisvest tientallen plaatsen die je moet gezien en bezocht hebben. Zoals overal in Bosnië zijn de geïsoleerde bergen en de dikke groene bossen niet ver te zoeken. Deze regio kenmerkt zich ook voor zijn economische activiteit. De gebieden langs de Sava-rivier zijn de meest vruchtbare gebieden in het hele land. Hier is landbouw een zeer belangrijke economische tak, meer dan 50% van het grondgebied wordt voor landbouwdoeleinden gebruikt. Een van de belangrijkste steden is Tuzla, bekend voor zijn zoutmijnen. De bergen en de meren, vooral ver naar het oosten, zijn eindeloze groene tapijten van prachtige natuurlijke gebieden. Verschillende rivieren banen zich hier een weg door het gebergte. De slagzin voor deze regio een thuis ver van huis geeft je het gevoel dat de rust en de schoonheid van de regio hoog in het vaandel wordt gedragen. Men wil de toeristen hier echt op hun gemak laten voelen, maar toch een deel van het land kunnen tonen. 1.2 Bezoekobjecten 8 Bosnië & Herzegovina heeft zeer veel te bieden op vlak van natuur en cultuur. Het westen staat vooral gekend om zijn verschillende culturen, ondanks de oorlog zijn nog veel historische gebouwen bewaard gebleven en actieve sportbeoefenaars kunnen hun hart ophalen in de bergen en op het water. Ten slotte biedt de Adriatische Zee bij Neum zonneschijn en strand. Bosnië is duidelijk voor elk wat wils of zoals de Bosniërs het zelf verwoorden: In BiH, one gets the best of both worlds 9. Na het maken van een kleine studie van reisgidsen over de regio, kunnen we een beoordeling maken van de positie van Bosnië & Herzegovina in de markt van het internationaal toerisme. Er zijn niet zoveel reisgidsen op de markt die zich specifiek richten op Bosnië. Meestal wordt Bosnië ondergebracht in gidsen van Oost-Europa en de Balkanlanden. Het valt op dat er maar een aantal pagina s gewijd worden aan elke bestemming. Er wordt gesproken over de toeristische sites en vooral over de specifieke gebieden. De enige geïdentificeerde locaties in Bosnië zijn Sarajevo, Travnik, Banja Luka, Bihac, Mostar, Blagaj en Medjugorje. Hierin schuilt voor Bosnië & Herzegovina zeker een potentieel. Moest er op de Belgische markt een specifieke reisgids bestaan voor BiH, zouden ze misschien kunnen rekenen op meer aankomsten vanuit België. Hieronder bespreken we de belangrijkste bezoekobjecten zoals de Bosnische toeristische dienst ze aanbiedt: 8 Western Balkans travel guide (Lonely Planet) 9 Tourism attractions (Bosnia & Herzegovina - The heart shaped land)

17 21 Figuur 10: Bezienswaardigheden Bosnië Sarajevo s Bascarsija (Old Town) Bascarsija is Sarajevo s oude bazaar en het cultuurhistorisch centrum van de stad. Tegenwoordig is het plein ook de grootste toeristische attractie van Sarajevo. Op de Bascarsija staan er verschillende belangrijke historische gebouwen zoals: de Gazi Husrev-beg moskee en de Keizersmoskee. Sinds de 15 e eeuw was dit plein de handels- en ontmoetingsplaats voor de karavanen uit Azië, Dubrovnik en het westen. Men kwam hier om elk hun producten te kunnen verhandelen Mostar s Stari Most (Old Brigde) 10 De oude brug van Mostar is nog een overblijfsel uit de Ottomaanse tijd. Deze constructie verbindt niet alleen de oost- met de westkant van de Neretva rivier, maar de brug symboliseert ook de kruising tussen de oostelijke en westelijke beschaving. Jammer genoeg werd de brug vernield tijdens de Bosnische oorlog, in de jaren 1990, en werd daarna terug in zijn oude staat hersteld in Een jaar later werd ze toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. De brug is een van de belangrijkste symbolen van Mostar en van Bosnië zelf. Het is de kern van de stad en na de reconstructie werd duidelijk dat het normale leven als van voor de oorlog weer hernomen werd in wat de mooiste stad van Bosnië wordt geschouwd. 10 Old Bridge Area of the Old City of Mostar (Unesco - Werelderfgoedlijst)

18 Neum - the sunny Adriatic Neum wordt beschouwd als de enige plaats in Bosnië waar je zon, zee en strand bij elkaar hebt. Het dorpje ligt als enige aan de Adriatische Zee, in de Dalmatië regio. Dit is de regio die Kroatië van Bosnië scheidt. De zee zorgt ervoor dat het toerisme hun grootste bron van inkomen is. In de zomer heerst er een heerlijke warmte en de winters zijn eerder mild, door de aanwezigheid van de Dinarische Alpen. Neum is een goedkope vakantieplek bekend voor zijn watersporten Sutjeska Nationaal Park 11 Het Sutjeska Nationaal Park is gelegen in het oosten, aan de grens met Montenegro, en is het oudste park van Bosnië. Een deel van het park behoort tot de laatste twee overgebleven oerwouden van Europa, en is voor zijn oerwoud bij Perucica lid van de EUROPARC federatie. Het park heeft ook een hoog oorlogsgehalte door de Slag bij Sutjeska, waarbij de partizanen het grote Duitse leger versloegen. Deze partizanen waren mensen die uit politiek of nationalistisch belang in een verzetsbeweging streden. Als herdenking werden enkele monumenten geplaatst om deze slag te herinneren. Het park huisvest Bosnië s hoogste piek, de Maglic berg, een waar paradijs voor trekkers, wandelaars en natuurliefhebbers. De Skakavac watervallen geven een uitkijkpunt over de volledige vallei, waar je gemakkelijk beren en wolven kan spotten Medugorje 12 Medugorje is een van de belangrijkste dorpen in het westen van Bosnië & Herzegovina. Het is het grootste bedevaartsoord van de streek door zijn verschillende verschijningen van de Maagd Maria in Het bedevaartsoord mag per jaar meer dan één miljoen bezoekers ontvangen en is daardoor het grootste rooms-katholieke bedevaartsoord in Zuidoost-Europa. De heilige plek wordt nochtans niet erkend door de Paus als een officieel bedevaartsoord Tekija (Blagaj) Blagaj is een dorpje in het zuidoosten van Bosnië & Herzegovina, in de Herzegovina regio. De regio staat bekend om zijn wateren. Er werden zowel wateren onder de grond als boven de grond ontdekt, met prachtige bronnen als gevolg. De bron wordt beschouwd als een van de grootste en mooiste van Europa. De Ottomaanse sultan was zo onder de indruk van dit fenomeen dat hij een prachtig klooster liet bouwen aan de mond van de bron dat uit een grot stroomt vanuit een 200 meter hoge klif Jahorina Mountain 13 Op korte afstand van Sarajevo ligt één van Bosnië s bekendste skigebieden. Door de ideale geografische ligging geniet het gebied van 3 tot 4 maanden sneeuwzekerheid per jaar. De hoogste piek van de Jahorina bedraagt 1910 meter en de skiliften gaan tot 1894 meter hoogte. Daar kan je genieten van een prachtig zicht op Sarajevo. De Jahorina staat bekend als Zuidoost-Europa s beste skigebied, waar ooit de 16 e Olympische Winterspelen werden gehouden. Het is tegenwoordig een populaire bestemming voor skiën, trekken en sleeën. Het gebied beschikt over 40 km skipistes en heeft moderne faciliteiten. 11 Sutjeska National Park (Traveling to Bosnia & Herzegovina) 12 Our lady, queen of peace (Medjugorje - Place of prayer and reconciliation) 13 Jahorina (Ski Jahorina)

19 Bjelasnica Mountain 14 Deze Olympische berg is aan een serieuze comeback bezig. De berg wordt gezien als de beste berg in Bosnië om aan wintersport te doen. In 1984 was dit het gebied waar de Olympische Spelen hun slalom voor mannen hielden. Buiten de pistes is het er ideaal om aan cross country en tourskiën te doen. Het hele jaar door wordt hier ook aan trekking, fietsen en toerisme in de bergdorpen gedaan. De schade die de oorlog heeft aangericht is al hersteld en nieuwe hotels en appartementen worden gebouwd. De berg is gelegen op de grens tussen 2 verschillende klimaten Mediterraan en Continentaal. Daarom blijft de sneeuw hier altijd veel langer liggen, gemiddeld tot in mei Travnik Travnik is gelegen in Centraal-Bosnië, in de vallei van de Lasva rivier en grenst aan de berg Vlasic. Dit Ottomaans stadje werd ooit het Europese Istanbul genoemd. De Bosnische architectuur geeft zijn charme af en dat zie je aan de oude moskee en het fort, die mooi afgetekend staan aan de skyline. Het stadje is tevens bekend voor zijn Nobelprijswinnaar Ivo Andric, de schrijver heeft daar zijn geboortehuis. In de omgeving zijn zeer veel waterbronnen te vinden. De mooiste daarvan is Plava Voda, het blauwe water, dat in een stadswijk uit de berg stroomt. Ook vind je hier het meeste aantal mausolea van heel Centraal-Bosnië Kravica Waterfalls 15 Een van de juweeltjes van Bosnië & Herzegovina is zonder twijfel het kristalhelder water van de Trebizat rivier. Langs de oevers van deze rivier liggen ook de watervallen van Kravica. Ze spreiden zich uit over meer dan 120 meter en storten daarna 25 meter naar beneden. De Kravica watervallen zijn een van de grootste in Herzegovina en zeker de meest indrukwekkende. De watervallen hebben een natuurlijk zwembad gegraven door de constante doorstroming. Het is een prachtige plek om te zwemmen, een picknick te nemen, een terrasje te doen of zelf je tent op te slaan. De beste tijd om de watervallen te bezoeken is de lente, wanneer de watervallen tot hun recht komen in een helder groen landschap. Het gebied staat vooral bekend om zijn heerlijk vijgen, druiven en kaas. Het is daar ook dat de oudste wijnproducent van Bosnië; Ljubuski, enkele mooie soorten wijn aanbiedt Trebinje Deze meest zuidelijke stad in Bosnië & Herzegovina ligt op slecht 28 kilometer van de beroemde stad Dubrovnik. Trebinje kan zich gemakkelijk vergelijken met Mostar en Stolac als het gaat over schoonheid, maar gelukkig ontsnapte het lot van de andere steden aan Trebinje. De stad werd niet zwaar beschadigd tijdens de oorlog, en de oude stad is nog steeds intact. De oude stad van Trebinje werd opgericht in de 18 e eeuw en werd later het centrum van de handel. In Herzegovina vindt je nauwelijks een stad die niet langs een rivier werd gebouwd. Trebinje is daar geen uitzondering op. De oude stad ligt langs de oevers van de Trebisnjica rivier en stroomt door het hart van de stad. De rivier en de stad staan bekend om hun enorme oude molens. Hoewel deze niet meer functioneren, blijven ze het symbool van de stad. 14 Bjelasnica (Bjelasnica Mountain) 15 Kravica waterfall (Bosnia & Herzegovina Travel Info)

20 Kraljeva Sutjeska 16 In Bosnië wordt dit plaatsje gezien als de laatste zetel van het middeleeuwse Bosnische Koninkrijk. Deze schilderachtige stad is een bastion van de oude Bosnische geschiedenis. Je vindt er onder andere een middeleeuwse vesting, een Franciscanenklooster en de oudste moskee van het land. De traditie is hier steeds in ere gehouden. De oudere vrouwen dragen nog steeds hun traditionele kleding. Het Dusper-huis is het oudste huis in Centraal-Bosnië, dat teruggaat tot het begin van de 18 e eeuw. Het huis is een beschermd nationaal monument Jajce and the Pliva Lake regio 17 Jajce was het laatste bolwerk van de Bosnische koning voordat de Ottomanen hier binnenvielen in Het staat vooral bekend om zijn prachtige waterval. De Pliva Lake regio biedt de perfecte plaats voor vliegvissen, alsook andere watersporten. Het is de stad waar je het meest aantal historische monumenten van de geschiedenis van Bosnië en Joegoslavië zult terugvinden. De rand van de stad geniet van zijn ligging bij een overvloed aan water. Dit is wat het waarschijnlijk zo aantrekkelijk maakt! 1.3 Bosnische natuur en cultuur Wat maakt de Bosnische natuur & cultuur zo typerend? Ongerepte natuur Bosnië & Herzegovina beschikt over een groot aantal prachtige landschappen die nog relatief dun bevolkt zijn. Dit op zich is niet uniek, maar de natuur is zeer toegankelijk en de rust en de ecologische schoonheid, worden vaak gecombineerd met traditionele cultuur. Dit is zeer zeldzaam in Europa. Steeds meer mensen, zoals drukke managers, willen ontsnappen aan de hectische drukte van het dagelijkse leven. Dit wordt één van de belangrijkste markten binnen het toerisme voor de toekomst. De fauna en flora zijn ook een belangrijke component in de natuur. BiH biedt daarom mogelijkheden tot bird-watching 18, vooral tijdens de wintermigratie. De mogelijkheid om grotere zoogdieren te spotten, zoals wolven, is beperkt. De rijkdom van de flora in Bosnië & Herzegovina is vergelijkbaar met die van de tropische en subtropische gebieden, omdat het land op het kruispunt ligt van twee grote florale regio s de Euro-Siberische en de Middellandse Zee. Bosnië bezit ook zeer veel nationale parken die zeer goed verzorgd worden. De mogelijkheid om aan avontuuractiviteiten te doen (vb. wandelen, raften, kajakken), alsook extreme sporten (vb. canyoning, speed diving, caving) in ongerepte natuur, versterkt de verwachtingen van Bosnië als toeristische bestemming 19. Na de organisatie van het Wereldkampioenschap Rafting in 2009, probeert Bosnië zich meer toe te leggen op het organiseren van internationale evenementen, zoals het Internationaal Volksdans Festival en het internationaal Theater Festival. Dit zorgt voor inkomsten en meer bekendheid bij het publiek. 16 (Kraljeva Sutjeska) : vertaling door Martijn Deschutter 17 Eco Pliva (Pliva Tourism) 18 Birding in Bosnia & Herzegovia (Fatbirder - Birding fact) 19 Outdoor & Adventure (Scorpio - Bosnia & Herzegovina) (*) BiH : Bosnië & Herzegovina

21 25 Culturele rijkdommen 20 Een cultuur wordt omschreven als: de totaliteit van leefwijzen die door een groep mensen is opgebouwd en van de ene generatie op het andere wordt doorgegeven. 21. Bosniërs dragen hun cultuur hoog in het vaandel. Zo hebben zij het gebruik om bij binnenkomst van een woning de schoenen uit te doen. De gastheer zorgt voor slippers om aan te trekken. Een ander gebruik is de gastvrijheid. Bosniërs nodigen graag mensen bij zich uit om samen de avond door te brengen of te koken. Tijdens deze bijeenkomsten wordt er over allerhande onderwerpen gesproken. Vaak hebben zij het ook over de politiek en de Bosnische Oorlog. Iedereen praat er over maar is overtuigd van hun eigen gelijk. Het eten in Bosnië vertoont vaak Oosterse en Turkse invloeden. Bosniërs houden van sterke drank, vaak genieten zij van een cognac of een zelfgestookte slivovitsj, een brandewijn op basis van pruimen met een alcoholpercentage van 47%. In Bosnië is literatuur een belangrijke bezigheid. Ivo Andric is een zeer bekende schrijver en Nobelprijs winnaar voor de Literatuur, dit heeft veel Bosniërs gestimuleerd om te lezen Het Bosnisch erfgoed 22 De rijke geschiedenis van Bosnië & Herzegovina is zeer duidelijk aanwezig. Je vindt er een lappendeken van verschillende etnische groepen, religies en architectuur. Er is ook vaak, vooral in Sarajevo en Mostar, een east-meets-west -gevoel. De steden worden vaak gescheiden door een brug en water, waardoor ze in twee gesplitst worden. Sarajevo s geschiedenis en de eigentijdse sfeer weerspiegelen dit meer dan ergens anders. Middeleeuwse bergdorpjes, religieuze bedevaartsoorden (Medjugorje, Blagaj, Stolac), Romeinse ruïnes, middeleeuwse stecci (monumentale grafstenen die over Bosnië verspreid liggen) en nog zoveel meer, bieden een zeer rijk erfgoed voor de geïnteresseerde bezoeker. Elk land heeft een rijke geschiedenis, maar wat Bosnië onderscheidt van de rest is haar buitengewone verscheidenheid en het east-meets-west -gevoel dat nog steeds aanwezig is. 1.4 Conclusie Bovenstaand werden de belangrijkste bezoekobjecten van Bosnië & Herzegovina opgesomd. Deze zijn volgens de toeristische dienst de 13 belangrijkste en niet te missen attracties. Maar om te weten of deze stelling correct is moet er ook gekeken worden naar andere belangrijke bronnen. We bekijken daarom de Groene Michelingids : men raadt 2 bezienswaardigheden aan. Beiden zijn te vinden in Mostar: de Turkse binnenstad en de middeleeuwse wijk Kujundziluk. Dat is beduidend minder dan wat Bosnië & Herzegovina zelf promoot. Wat opvalt, is de beschrijving van Bosnië & Herzegovina in de Lonely Planet 23. Daar gaat het vooral over Sarajevo, Mostar, Jajce en Medjugorje. Daarnaast wordt er ook gesproken over volgende attracties: Banja Luka, Bihac, Centraal - & Noord Bosnië & Herzegovina, Zuid Bosnië & Herzegovina en Travnik. De reisgids van Wereldwijzer is de meest uitgebreide. Daar wordt het hele land besproken, waaronder ook alle bovenstaande attracties. 20 Countries and Their Cultures (Every Culture) 21 Cultuur (Encyclo) 22 Cultural heritage and traditions (Bosnian Institute) 23 Reisgids Lonely Planet (Lonely Planet)

22 26 Uit dit onderzoek kunnen we concluderen dat de belangrijkste attracties van Bosnië, Sarajevo, Mostar, Jajce, Medugorje en Banja Luka zijn. Dit zijn de bezoekobjecten die het meest voorkomen in de reisgidsen, reisprogramma s en internetlinks. Om een toeristisch product te maken dat aanslaat bij de mensen moeten deze attracties er zeker in voorkomen. 2 Positionering van Bosnië & Herzegovina 24 Positionering is van groot belang voor een land en draagt daarbij ook bij aan het concurrentievermogen op lange termijn. De betekenis van het imago van een land werd als eerste gedefinieerd door Nagashima als: the picture, the reputation, the stereotype that businessmen and consumers attach to products of a specific country. This image is created by such variables as representative products, national characteristics, economic and political background, history, and traditions 25. Een imago van een land heeft dus een grote impact op de handel, het toerisme en de investeringen. In dat opzicht is een positief imago een essentie voor alle landen. Het uitgangspunt achter een branding strategie is dat het imago van een land een kritieke rol speelt in het aantrekken van mensen om daar te komen wonen, te werken of zelfs te investeren, maar ook om te studeren of te bezoeken. Een positief imago kan een bestemming enorm beïnvloeden. Opmerkelijk is dat bij veel mensen hun eerste indruk van een land beïnvloed wordt door het imago van een toeristische bestemming. Dit is zeker het geval voor minder gekende landen zoals Bosnië & Herzegovina. In feite is een imago het karakter van een bestemming, dat zich onderscheidt van de andere landen. De ontwikkeling van een toerisme brand is belangrijk voor de toekomst van een land. Dit houdt in: het identificeren van de belangrijkste sterktes van een land en het vaststellen van haar karaktertrekken of waarden. Het imago van BiH als een oorlogsland, is vandaag minder een probleem dan mensen vrezen, als we kijken naar de ontwikkeling van het toerisme. De grootste troeven van het land zijn overduidelijk haar ongerepte natuur, de mogelijkheid om buitenactiviteiten te doen, rijk cultureel erfgoed en vriendelijke mensen. Hoewel deze redelijk vergelijkbaar zijn met de eisen van vele Europese landen, kan deze toegepast worden op een manier die Bosnië & Herzegovina zal onderscheiden van haar concurrenten. Bosnië & Herzegovina heeft ook veel gemeen met andere landen, het land beschikt over meerdere troeven die aanspreken bij bezoekers, vooral voor rondreizen over het hele land. Maar welke zijn nu de sterkste troeven waarmee Bosnië & Herzegovina zich kan onderscheiden van haar concurrenten op de internationale markt? Wat is Bosnië s positionering zodat het land een meerwaarde biedt om het te bezoeken? De mogelijkheid om Bosnië & Herzegovina als toeristische bestemming aan te bieden, ligt in de antwoorden op deze vragen. De grootste troeven van BiH zijn, zoals boven vermeld: Ongerepte natuur; Mogelijkheden om aan buitenactiviteiten te doen; Rijk culturele erfgoed. De meesten Europese bestemmingen bieden een mix van natuur en cultuur. Dus, hoe kan Bosnië zich hiervan onderscheiden? De belangrijkste troeven moeten de basis worden van een imagostrategie. 24 Marketing for Tourism (Holloway, 2004) BIH Tourism Branding & Marketing Strategy (USAID, 2008) 25 Perceptions of foreignness: benefit or liability? (Goliath - Business Knowledge on Demand)

23 27 Om deze troeven aan het doelpubliek over te dragen is marketingmateriaal nodig zoals een website, brochure, PR, DVD, etc. Dit kan zorgen voor een geleidelijke groei, de toeristische bestemming zal bekender worden en men zal weten hoe BiH zich onderscheidt van haar concurrenten op vlak van natuur, cultuur en gastvrijheid. Verder in deze marketinganalyse zullen we verder ingaan op de verschillende marketingmaterialen. 2.1 Marketingplan 26 Bosnië & Herzegovina is geen bestemming voor massatoerisme. De sterkte van het land zit in het niche aanbod voor bezoekers die vaak reizen. Deze grote groep mensen komen eerder uit de traditionele markten van West-Europa (VK, Duitsland, Nederland, Italië). Sinds kort is er ook groeipotentieel voor nieuwe markten zoals Spanje. Huidige cash-cow markten, zoals rondritten langs de Adriatische Kust, dagtochten vanuit Kroatië voor vakantiegangers uit Noord- of Midden- Europa, religieuze bedevaarttochten naar Medjugorje, Blagaj en Stolac zullen de belangrijkste bron van inkomsten blijven. Regionale conferenties worden nog steeds aangetrokken tot Neum, terwijl lokale en regionale skiërs genieten van de ski-resorts. Er wordt een bescheiden groei verwacht van de internationale markten voor kuuroorden als nieuw product. Maar internationale conferentiedeelnemers, die meestal meer uitgeven, en skiërs zijn op zoek naar een gemakkelijkere toegankelijkheid en hogere kwaliteit. Terwijl de internationale vraag naar kuuroorden zich richt op meer intieme en exclusieve wellnessproducten, dan wat momenteel beschikbaar is in BiH. De grootste groeimogelijkheden liggen echter bij het aantrekken van nieuwe bezoekers. Dit zijn voornamelijk niche marktsegmenten, zoals: buitenavonturiers, wandelaars, vissers, rafters, vogelspotters (enkel in het trekseizoen) en liefhebbers van geschiedenis en cultuur. De grootste groei komt uit de traditionele toerismemarkt van Europa, alsook van de naburige markten Situatieanalyse27 In dit onderdeel wordt de huidige situatie van het toerisme in Bosnië & Herzegovina duidelijk. Het gaat dan vooral over de huidige markt, infrastructuur, product en kwaliteit, groeimogelijkheden, marketingactiviteiten en dergelijke. 26 BIH Tourism Branding & Marketing Stategy (USAID, 2008) 27 BIH Tourism Branding & Marketing Stategy (USAID, 2008)

24 28 Huidige markt Figuur 11: Huidige situatie van de markt 28 Legende: Rood: geïnteresseerd in cultuur, geschiedenis, erfgoed; Lichtgroen: wandelaars en liefhebbers van buitenactiviteiten (paardrijden, fietsen); Donkergroen: Bosnische diaspora; Geel: vogelspotters; Roze: kuuroorden Felroze: religieuze pelgrimstochten; Oranje: conferenties; Bruin: vissers; Blauw: liefhebbers van watersporten (raften, canyoning); Grijs: skiën. De huidige markt van het toerisme in Bosnië & Herzegovina omvat vooral volgende elementen: Het zuiden van BiH wordt vaak aangedaan door vakantiegangers uit Noord- of Centraal Europa voor dagtrips uit Kroatië. De toeristen brengen hun vakantie vaak door rond Dubrovnik en het strand aan de Adriatische kust. De populairste excursies zijn dagtrips naar Mostar en rafting. Er worden busreizen langs de Adriatische Zee georganiseerd, die meestal stoppen in Venetië, Bled, Zagreb, 28 BIH Tourism Branding & Marketing Strategy (USAID, 2008)

25 29 Ljubljana, Plitvice, Split, Dubrovnik, Sarajevo en Mostar. Deze vakantiegangers verblijven zelden meer dan 2 nachten in Bosnië & Herzegovina. Een zeer krachtige nichemarkt van Bosnië & Herzegovina is zonder twijfel die van de religieuze bedevaartsoorden. Met als belangrijkste stopplaatsen: Medugorje (Katholiek): dit bedevaartsoord trekt massaal veel vakantiegangers, vooral uit Ierland, Italië en Polen, maar ook uit vele andere landen van over de hele wereld. De meeste bezoekers zijn zich niet echt bewust dat Medugorje eigenlijk in Bosnië & Herzegovina gelegen is en niet in Kroatië. Voor de meeste bezoekers is dit ook niet relevant; Blagaj (Islamitisch): trekt vooral regionale en Turkse bezoekers aan; Stolac (Joods): trekt vooral bedevaarders aan op specifieke data in de Joodse kalender; Voor bezoekers uit de buurlanden en binnenlandse bezoekers is de belangrijkste attractie het skiën, de kuuroorden en de mogelijkheid tot rafting. In Bosnië & Herzegovina worden ook vaak conferenties gehouden. Terwijl plaatsen zoals Neum vooral binnenlandse conferenties aantrekt, zijn de productkwaliteit, de servicenormen en toegankelijkheid met het vliegtuig niet genoeg concurrerend voor de internationale congresdeelnemers. Een groeiend marktsegment is zeker dat van het rootstoerisme. Bosnische bezoekers die in het buitenland wonen gaan op zoek naar hun roots. Hoewel het besluit van de bezoekers, grotendeels, buiten de invloed van marketingcampagnes vallen. Terwijl het aantal de laatste jaren aan het afnemen is, leven er nog steeds een aanzienlijk aantal emigranten in Bosnië & Herzegovina. Dit is voor Bosnië een opportuniteit om daar toeristen uit te halen. Ook kan men in Sarajevo vaak buitenlandse studenten tegen het lijf lopen. Hun voorkeur van attractie ligt vaak bij de avontuuractiviteiten buiten (vb. begeleide wandeltochten) en sightseeing van de regio. Vandaag de dag is er weinig internationaal verblijftoerisme, individueel of pakketreizen, zoals nu in de buurlanden als Kroatië en Slovenië groeit. Ook touroperators in het Verenigd Koninkrijk beginnen pakketreizen naar Bosnië & Herzegovina samen te stellen voor culturele en actieve vakanties. Dit is een zeer belangrijke stap om de vraag naar en het aanbod van Bosnië te verbeteren en verder te ontwikkelen. Het is zeker een blijk van vertrouwen in het land dat niet onopgemerkt blijft voor andere touroperators, die zoeken naar een product om hun aanbod te vergroten. Infrastructuur, productkwaliteit en service Zoals eerder besproken in het onderdeel accommodatie, is het niveau van de huidige infrastructuur, productkwaliteit en service niet zo hoog als vele internationale bezoekers vereisen. De capaciteit van de accommodatie is ook relatief beperkt, in het bijzonder buiten Sarajevo, Mostar en Banja Luka. Er blijkt echter wel een verandering in de situatie te komen: de vraag groeit, wat investeringen opwekt. Het huidige reisgedrag van emigranten die in Bosnië & Herzegovina werken, plus de regionale bezoekers, kan niettemin worden beschouwd als een motivatie en verder groeipotentieel van andere internationale bezoekers die zullen volgen. Ook kan men een zekere groei in zowel productcapaciteit als kwaliteit opmerken, vooral in de steden, om op deze markten in te springen. Dit zorgt voor een goede basis voor investeringen en opkomende concurrenten die de normen verhogen. Daardoor zal het internationaal concurrentievermogen van Bosnië & Herzegovina stijgen.

26 30 Groeimogelijkheden Veel van het huidige verblijftoerisme, dat aankomt in Bosnië & Herzegovina, is bijna per toeval, zonder een overweldigende motivatie om een bezoek aan BiH te brengen. Dit geldt dan vooral voor rondreizen waarvan men enkele dagen Bosnië doorkruist, excursies om te raften of een dichtbij zijnde culturele stad, zoals Mostar, te bezoeken vanuit Kroatië. Dit zorgt voor bepaalde inkomsten in het toerisme, zij het op een seizoensgebonden basis. Dit suggereert dat Bosnië & Herzegovina hun potentie als toeristische bestemming slecht uitvoert. BiH is zeker een bezoek waard, maar wint redelijk weinig inkomsten bij overnachtingen. Van hieruit kunnen ze de kansen grijpen om de mensen te overtuigen BiH te bezoeken, langer te blijven en meer geld uit te geven. Het grootste onbenutte potentieel zijn de nichemarkten, zoals: Wandelaars, rafters en beoefenaars van andere buitenactiviteiten; Liefhebbers van cultuur en geschiedenis; Vissers; Vogelspotters (seizoensgebonden voor trekvogels). Door, in de eerste plaats, deze meer avontuurlijke reizigers aan te trekken zal het imago van BiH verbreden en het normaliseren opwekken. Deze worden aangetrokken door de mogelijkheden die de natuur hier biedt. Bovenstaande nichemarkten moeten hiervoor zorgen. Ook het creëren van mogelijkheden tot kamperen 29, moet hieraan bijdragen. De avontuurlijke mensen reizen vooral naar plaatsen waar anderen niet naartoe zouden gaan. Uiteindelijk zal Bosnië & Herzegovina een veel breder publiek aanspreken, dat meer interesse toont in cultuur, geschiedenis en natuur. Dit is heel eenvoudig, maar een zeer belangrijke eerste stap om Bosnië & Herzegovina weer op de toeristische kaart te zetten. Een duidelijk imago ontwikkelen, wat BiH van hun buurlanden onderscheidt, is een belangrijke mijlpaal in dit proces Marktpotentieel Geografische markten 30 De onderstaande tabel toont s werelds top tien grootste toerismeproducerende landen. 31 Toerismeproducerende landen $ US miljard Duitsland 74.8 Verenigde Staten 72.0 Verenigd Koninkrijk 63.1 Frankrijk 32.2 Japan 26.9 China 24.3 Italië 23.1 Canada 20.5 Russische Federatie 18.8 Zuid-Korea 18.2 Tabel 1: Top tien grootste toerisme producerende landen 2011 (UNWTO) 29 Campings Bosnia (Campingo) 30 Recommendations for Product Development, Marketing and Destination Management (USAID, 2005) 31 UN World Tourism Organization (UNWTO)

27 31 Bij de beoordeling van het potentiële toerisme voor Bosnië & Herzegovina, is het nuttig om de grootste toerismeproducerende landen te bekijken. Deze moeten verder gekwalificeerd worden volgens hun nabijheid met Bosnië en Herzegovina, het aantal uitgaande toeristen die op zoek zijn naar wat Bosnië en Herzegovina te bieden heeft (vb. natuur, cultuur, erfgoed, eerder dan strandtoerisme, dat goed is voor een aanzienlijk percentage van veel Europese landen), toegankelijkheid en de voorkeur van de consument. Uit de tabel blijkt dat de grootste toerismeproducerende landen Duitsland, Verenigde Staten, Verenigde Koninkrijk en Frankrijk zijn. Deze landen hebben het grootst aantal inwoners die toeristische gebieden opzoeken. Dit zijn landen waar Bosnië & Herzegovina zich ook op toe moet leggen. Figuur 12: Overnachtingen per land van oorsprong (2010) Zoals eerder vermeld, wijst de huidige situatieanalyse uit dat BiH enorm rekent op vakantiegangers uit de buurlanden. Dit geldt vooral voor de buitenactiviteiten, alsook voor het bezoeken van enkele steden. Bosnië & Herzegovina heeft het grootste aantal aankomsten uit de buurlanden van alle landen van het voormalige Joegoslavië. In werkelijkheid is 92% van de aankomsten afkomstig uit Europa. BiH rekent vooral op de buurlanden met 53,1% aankomsten in vergelijking met Slovenië, Servië & Montenegro en Kroatië die vooral rekenen op de rest van Europa. Uit onderstaande figuur kunnen we afleiden dat het grootste deel (26%) uit Servië afkomstig is, op de voet gevolgd door Kroatië met 24%. Daarna gaat het aantal overnachtingen uit andere landen een groot deel achteruit met 15% voor Slovenië en 12,5% voor Polen. Het is opmerkelijk dat Italië op de vijfde plaats komt met 11%. Dit is te danken aan de bedevaartplaats Medugorje, die veel Italianen bezoeken. Op de 6 e plaats staat dan Turkije (10,5%), wat niet abnormaal is doordat er veel Turken in Bosnië zijn komen wonen na het Ottomaanse rijk in Bosnië speelt daarop in door een aanbod aan charters in te leggen tussen Tuzla en Antalya, uitgevoerd door Sky Airlines.

28 32 Figuur 13: Aankomsten en overnachtingen in BiH ( ) 32 Figuur 14: Aankomsten en overnachtingen (2011) Bovenstaande figuren tonen de aankomsten en overnachtingen aan in Bosnië & Herzegovina tussen 2007 en Zoals we kunnen zien is het aantal aankomsten van buitenlandse toeristen er sinds 2007 met vakantiegangers op vooruit gegaan. De lengte van een gemiddeld verblijf is een klein beetje teruggevallen, maar niet opmerkelijk. Een gemiddeld bezoek aan Bosnië & Herzegovina duurt 2,1 dagen. Wat ook overeenstemt met wat we eerder boven hebben kunnen vernemen uit de situatieanalyse. BiH wordt vooral aangedaan door buitenlandse toeristen die voor een kleine trip vanuit Kroatië afzakken naar Bosnië om daar een culturele stad te bezoeken of om aan buitenactiviteiten te doen. Zoals we kunnen opmerken was er in 2009 een kleine terugval, wat te wijten is aan de globale economische crisis. Uit figuur 14 valt af te leiden dat het aantal overnachtingen dubbel zoveel is als het aantal aankomsten. Wat dus ook overeenstemt met de lengte van het gemiddeld verblijf. We zien dat er in 2011 reeds vakantiegangers de weg naar Bosnië & Herzegovina hebben gevonden, beduidend hoger dan in Het aantal overnachtingen is evenredig gestegen, wat een gemiddeld verblijf nog steeds 2,1 dagen inhoudt. 32 Bosnia and Herzegovina in figures 2011 (Agency for Statistics of Bosnia and Herzegovina, 2011)

29 33 Potentieel 33 Over het algemeen werden de economie en het niveau van de toerismegroei, de laatste vijftien jaar, ernstig aangetast. Dit is te wijten aan de Bosnische Oorlog die er 20 jaar geleden heerste. Dit schrikt nog steeds toeristen af om naar Bosnië te reizen. Bosnië & Herzegovina is, verschillend van het buurland Kroatië, niet in staat geweest om zichzelf een imago aan te nemen van een nieuwe, veilige en opwindende Europese bestemming. Op lange termijn heeft het land een aantal problemen te behandelen waaronder infrastructuur, capaciteit, vaardigheden & kennis, promotioneel budget en de kwaliteit van de faciliteiten en de diensten om als waardig toeristisch product op de markt te komen. Verder kunnen zij ook nog wat schaven aan hun doelgroep, op dit moment is deze nog heel uiteenlopend, waardoor ze zich concentreren op een uitgebreide doelgroep. Doelgroep: Toeristen uit eigen land; Internationale business bezoekers; Familie/vrienden bezoeken; Pakketreizen met kust van Kroatië/Montenegro; Pakketreizen met inbegrip van de buurregio s Kroatië, Slovenië en Servië; Short breaks van Europese bestemmingen. Marktkansen Figuur 15: Potentiële groeimogelijkheden ( ) BIH Tourism Branding & Marketing Strategy (USAID, 2008)

30 34 Legende: Dezelfde kleuren als de kaart over de huidige situatie Zwarte bol: groeipotentieel, de ruimte tussen de kleuren en de grotere cirkel tonen de groeimarge aan van elk segment. Hoe groter het zwarte vlak, hoe groter het potentieel. De bovenstaande figuren tonen de poging om de relatieve waarde van de huidige en de toekomstige mogelijkheden van Bosnië & Herzegovina in kaart te brengen. Het is belangrijk om te begrijpen dat het niet mogelijk is om dit precies op schaal te brengen. Deze figuren tonen de realiteit tussen de verschillende segmenten. Dit kan een eerste stap zijn in het vaststellen van de prioriteiten van een land. Zo kan de aanpak geleidelijk aan veranderd worden om deze markten verder te ontwikkelen. Figuur 15 hierboven toont waar de groeikansen liggen gedurende 5 jaar, van 2008 tot Het is zeer belangrijk voor Bosnië & Herzegovina om te weten wat hun toekomstige markten zijn: De regionale markt voor skiën, kuuroorden en conferenties wordt verwacht redelijk gelijk te blijven. De ontwikkeling van nieuwe producten voor het spatoerisme, kan enige groei van binnenlandse en regionale markten aantrekken. De markt voor de religieuze pelgrimstochten blijft groeien volgens het huidige tempo. Al kan een beetje promotie de prestaties van deze markt beïnvloeden. Er wordt een gestage groei verwacht van regionale bezoekers, met name: Wandelaars en liefhebbers van buitenactiviteiten uit Slovenië, Servië en Kroatië; Liefhebbers van watersporten (rafters, canyoning) uit Servië, Kroatië, Slovenië en Tsjechië; Tsjechen en Slovenen met interesse voor de Balkan cultuur en geschiedenis, hetzij in mindere hoeveelheid dan voor de buitenactiviteiten; Er werd een bescheiden groei opgemeten vanuit het Verenigd Koninkrijk en Italië, vooral voor liefhebbers van watersporten, voornamelijk rafters. Nadat Bosnië & Herzegovina gastland was voor het Wereldkampioenschap Rafting in 2009, zag men een iets snellere groei. Er wordt een bescheiden groei verwacht vanuit het Verenigd Koninkrijk voor vogelspotters en vissers uit Italië, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Ook wordt er een groei verwacht in het aantal Bosnische toeristen die hun roots opzoeken, vooral uit Duitsland, Scandinavië en de Verenigde Staten. Veel Bosnische gemeenschappen hebben in deze landen hun thuisbasis. Deze groep vakantiegangers is meestal niet beïnvloedbaar door promotie. Wanneer BiH meer wordt opgemerkt, door touroperators, zal er een groei volgen in pakketreizen, alsook de individuele reizen. Men ziet daarin potentieel voor Duitsland en het Verenigd Koninkrijk voor mensen die interesse tonen voor cultuur en geschiedenis. De grootste groei wordt verwacht voor het marktsegment van wandelaars en liefhebbers van buitenactiviteiten. Deze toeristen zullen hun vakantie combineren met culturele uitstappen naar Sarajevo, Mostar, Blagaj, Stolac, Lukomir, etc. 34 BIH Tourism Branding & Marketing Strategy (USAID, 2008)

31 35 De grootste marktkansen liggen bij volgende markten, in volgorde van belangrijkheid : Verenigd Koninkrijk; Duitsland; Nederland; Italië. Het is zeker de moeite waard om eens te kijken waarom sommige landen, waarvan de meeste inwoners geregeld op vakantie gaan, niet opgenomen worden als doelgroepen voor Bosnië & Herzegovina in de komende 3 jaren. Spanje Spanje heeft eerder wat weg van een slapende reus of, beter gezegd, een reus die weinig veranderingen heeft opgemerkt van de nieuwe bestemmingen. Spanje maakte een enorme evolutie van het uitgaand toerisme mee, toen het tijdperk van Franco voorbij was. Spanjaarden reizen nu zoveel mogelijk bestemmingen af die iets te bieden hebben voor avontuurlijke vakantiegangers, zoals de Britten, Nederlanders en Duitsers. Spanje zou op zijn minst een aanzienlijk potentieel voor de toekomst moeten tonen. Frankrijk Frankrijk wordt niet aanzien als een grote potentiële markt voor Bosnië & Herzegovina. Ondanks de grootte van het land, hebben de Fransen een uiteenlopende keuze van vakantiegedrag. Veel Fransen hebben een tweede woning, reizen naar meer traditionele bestemmingen, kiezen voor long haul strandbestemmingen, Franse bestemmingen en Franse overzeese gebieden. Men zoekt ook steeds naar hoge kwaliteit van accommodatie en diensten tijdens hun vakantie. Frankrijk biedt, bijgevolg, minder potentieel voor Bosnië & Herzegovina dan de cijfers van het uitgaand toerisme van Frankrijk zouden beweren. Een goede nichemarkt voor Frankrijk zouden de vissers moeten zijn. Scandinavië Scandinavië komt niet aan bod als hoog potentieel, hoewel ook daar grote Bosnische gemeenschappen leven. Dit komt vooral omdat Scandinavië niet één interne markt is, maar eigenlijk samengesteld uit 3 hele kleine markten (Denemarken, Noorwegen, Finland) en een grotere (Zweden). Deze landen moeten allemaal afzonderlijk aangepakt worden bij de marketingcommunicatie, en dat is veel te duur. De bestaande Zweedse markt moet onderhouden worden door deel te nemen aan beurzen (WTM en ITB). De rest van Scandinavië kan ook via deze weg aangepakt worden, let wel in kleinere mate.

32 Marketingactiviteiten 35 De marketing van Bosnië & Herzegovina wordt uitgevoerd door de privésector, de Tourism Association in BiH en USAID CCA. Ze hebben een aantal zeer gerichte activiteiten ondernomen en fungeerden zelfs als Toerismekantoor, bij gebrek aan een nationaal Verkeersbureau. Dit heeft de belangstelling van buitenlandse touroperators en toerismeauteurs zeer gestimuleerd. Er werd een video geproduceerd, later bekroond met een award, die een overzicht gaf van Bosnië & Herzegovina als toeristische bestemming. Het budget van de reclame, dat nodig is om bij belangrijke markten door te dringen, stond het niet toe de film veel te promoten. Toch had de film, hetzij gering, belangstelling van de Europese markten via CNN en vakbeurzen in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland en via You Tube 36. Door het uitzenden van Enjoy Life op CNN bleek het gevoel van nationale trots in Bosnië aanzienlijk te stijgen. En daaruit vloeide een verbintenis tot samenwerking en inspanning om Bosnië en Herzegovina te bevorderen als toeristische bestemming. Sinds kort, 2006, neemt Bosnië & Herzegovina ook deel aan s werelds meest productieve vakbeurzen met commerciële partners (World Travel Market, Londen & ITB, Berlijn) 37. Daarbij won hun beursstand in 2007 een award in Londen 38. Als resultaat van hun activiteiten bieden touroperators, met name in het Verenigd Koninkrijk, BiH voor het eerste weer aan sinds de oorlog. De Engelse reisgids Time Out werd overhaalt om een editie van Sarajevo en BiH te produceren. Diverse artikels over het toerisme werden geschreven door grote auteurs uit het Verenigd Koningrijk, als resultaat van een persreis georganiseerd door USAID CCA en British Airways. De kwaliteit en de doelgerichtheid van deze marketinginspanningen, alsook de hoge productiekosten van Enjoy Life, is uitstekend. Zeker voor een land met weinig marketingervaring en gelimiteerde budgetten, zijn deze activiteiten lovenswaardig. De uitdaging is nu om deze activiteiten op te bouwen en het bewustzijn van de internationale markten van BiH als toeristische bestemming te ontwikkelen. Dit zorgt zeker voor de betrokkenheid van de staat om Bosnië & Herzegovina internationaal te gaan promoten. 2.2 Bereikbaarheid 39 Bosnië & Herzegovina is goed verbonden met de buurlanden Kroatië, Servië en Montenegro. In dit deel wordt gesproken over de bereikbaarheid met het vliegtuig. Welke verschillende luchthavens zijn er in Bosnië en welke worden veel aangevlogen? Buiten het vliegverkeer wordt er in Bosnië ook vaak gebruik gemaakt van lokale en internationale buslijnen, vooral naar de hoofdstad. Het treinschema is minder omvangrijk, maar voor sommige uitstapjes kan dit een comfortabel alternatief bieden. En dan nog tegen zeer lage prijzen. Hieronder wordt meer uitleg gegeven bij de verschillende luchthavens met statistieken van het aantal passagiers per maand per jaar. Deze resultaten worden weergegeven in tabellen, waar de tabel leeg is, werden er geen resultaten gepubliceerd. Verder vindt u er de luchtvaartmaatschappijen die Bosnië aanvliegen. Daarna kijken we vanuit welk land Bosnië het best te bereiken is. 35 BIH Tourism Branding & Marketing Strategy (USAID, 2008) 36 Enjoy Life Bosnia & Herzegovina (You Tube) 37 Bosnia makes WTM Debut (World Tourism Directory) 38 The WTM Best Stand Award goes to Bosnia & Herzegovina (Tour BiH, 2008) 39 Getting Here (Bosnia & Herzegovina - The heart shaped land)

33 Luchthavens Om als toeristische bestemming op de markt te komen is de bereikbaarheid van het land zeer belangrijk. Bosnië & Herzegovina is op verschillende manieren bereikbaar voor talloze toeristen. In dit deel bespreken we de belangrijkste vorm van bereikbaarheid namelijk de luchthavens. Bosnië & Herzegovina heeft verschillende luchthaven. Hier bespreken we de 3 belangrijkste van het land, namelijk: Sarajevo International Airport, Mostar International Airport en Banja Luka International Airport. Naast deze luchthavens beschikt BiH ook nog over andere luchthavens zoals Tuzla International Airport. Uit volgend deel zal blijken dat deze 3 luchthavens voor de Belgische toerist de belangrijkste zijn. Figuur 16: Luchthavens Bosnië & Herzegovina Sarajevo 40 Onderstaande tabel geeft ons meer informatie over het aantal passagiers op de luchthaven van 2006 tot Jaar/Maand Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December Jaartotaal Tabel 2 : Statistiek passagiers Luchthaven Sarajevo (Sarajevo International Airport)

34 38 Sarajevo International Airport (SJJ) is de belangrijkste luchthaven van Bosnië & Herzegovina. De luchthaven ligt op amper 20 minuten van het stadscentrum van Sarajevo en heeft directe vluchten naar vele Europese hoofdsteden. Volgende carriers zijn hier actief: Lufthansa, Austrian Airlines, Croatia Airlines, JAT Airways en B&H Airlines. Sinds 2006 zijn de aankomsten van commerciële vluchten enorm gestegen. Bijna elk jaar, met uitzondering van , verwelkomt Bosnië ongeveer 10 à 20% meer toeristen en in juli van dit jaar hadden zij een record aantal passagiers. Met een aantal van passagiers is dit een toename van 12% in vergelijking met dezelfde periode vorig jaar 42. In 2005 werd de luchthaven nog bekroond als Best Airport Under 1 Million Passengers 43. En de rest van de prijzen liet niet lang op zich wachten, in april 2005 kreeg de luchthaven The International Transport Award 44. In 2010 gingen ze lopen met de award voor beste Bosnische website 45. Mostar 46 Onderstaande tabel geeft ons meer informatie over het aantal passagiers op de luchthaven tussen 2010 en Hieruit kunnen we concluderen dat de luchthaven het afgelopen jaar toch weer meer passagiers ontvangt. Jaar/Maand Januari 554 Februari 0 Maart 696 April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December Jaartotaal Tabel 3: Statistiek passagiers Mostar International Airport (OMO) is een kleine luchthaven dichtbij het stadje Mostar. De luchthaven werd aangelegd voor de Olympische Winterspelen van 1984, en moest een alternatief worden voor de drukke luchthaven van Sarajevo. De luchthaven is ook heel populair bij de toeristen die op bedevaart kwamen naar Medugorje, dat maar 20 km van Mostar verwijderd is. Sinds oktober 2009 ontvangt de luchthaven officieel geen lijnvluchten meer. De luchthaven wordt nu gebruikt als charterluchthaven voor de bedevaarders die Medugorje gaan bezoeken. Dit is dan vooral in de maanden september, oktober en november. Dit heeft verschillende redenen. Op dit moment is het 41 Statistic data for Sarajevo Airport (Fortune City) 42 Record Number of passengers in July 2011 (Sarajevo International Airport) 43 Best European airport with less than 1, passengers (Sarajevo International Airport) 44 The International Transport Award (Sarajevo International Airport) 45 The 2010 award for best web page in B&H (Sarajevo International Airport) 46 Luchthaven Mostar (Mostar International Airport) 47 Statistic data for Mostar International Airport (Fortune City)

35 39 niet enkel hoogseizoen, want het is mooier weer, maar er zijn ook enkele belangrijke evenementen gedurende deze periode. In september is er de Triumph of the Cross, in oktober viert men Month of Our Lady en in november wordt hier All Souls Week herinnerd. De luchthaven ontvangt enkel nog chartervluchten van B&H Airlines 48. Banja Luka 49 Onderstaande tabel geeft ons meer informatie over het aantal passagiers op de luchthaven tussen 2010 en Jaar/Maand Januari 560 Februari 422 Maart 640 April 719 Mei 680 Juni 536 Juli Augustus 942 September Oktober November December Jaartotaal Tabel 4: Statistiek passagiers Banja Luka International Airport (BNX) is de luchthaven genoemd naar de tweede grootste stad van Bosnië & Herzegovina die 18 kilometer van de stad verwijderd ligt. In 2010, ontving de luchthaven passagiers. In de periode tussen januari en november 2011, kon men al een record van passagiers verwelkomen. De luchthaven wordt nu vooral gebruikt door B&H Airlines met vluchten van en naar Zurich en Kopenhagen. Via subsidies probeert de luchthaven stilaan meer luchtvaartmaatschappijen te overhalen om hier te opereren. Daarbij hebben JAT Airways, Austrojet en Adria Airways reeds gebruik gemaakt van de faciliteiten van de luchthaven gedurende enkele maanden. Op 15 december 2010, bij de afschaffing van de visaplicht voor Bosniërs die naar Schengengebieden reizen, werd een symbolische chartervlucht naar Brussel georganiseerd. 51 Omdat deze vlucht officieus was werd er geen passagiersaantal geregistreerd. 48 Luchtvaartmaatschappij B&H Airlines (B&H Airlines) 49 Luchthaven Banja Luka (Banja Luka International Airport) 50 Statistic data for Banja Luka International Airport (Fortune City) 51 De geleidelijke integratie van de Westelijke Balkan in de EU (Diplomatie)

36 Bereikbaarheid Bosnië 52 Hoewel Bosnië & Herzegovina over meerdere luchthavens beschikt is de bereikbaarheid van het land nog niet echt goed. De belangrijkste luchthaven is zonder twijfel Sarajevo International Airport. Dit is ook de belangrijkste luchthaven voor Europese toeristen. Hieronder zullen we bekijken vanuit welke landen Bosnië het gemakkelijkst rechtstreeks te bereiken is. Vanuit België 53 Vanuit België zijn geen rechtstreekse verbindingen met Bosnië & Herzegovina. Wel kan men vanuit België een vlucht boeken bij een flagcarrier van een ander land. Deze vliegt dan vanuit Brussel naar zijn hub en van daar is het mogelijk verder te vliegen naar Sarajevo. De meest voorkomende mogelijkheden zijn met Lufthansa via München, Croatia Airlines via Zagreb, Adria Airways via Ljubljana en Austrian Airlines via Wenen. Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Duitsland Lufthansa München Dagelijks Kroatië Croatia Airlines Zagreb Dagelijks Slovenië Adria Airways Ljubljana Dagelijks Oostenrijk Austrian Airlines Wenen Dagelijks Tabel 5: Onrechtstreekse vluchten vanuit Brussel Vanuit onze buurlanden naar Sarajevo Zoals onderstaand vermeld, is het niet mogelijk om vanuit België een rechtstreekse vlucht te nemen naar Sarajevo. Vanuit de buurlanden Nederland en Duitsland, is dit echter wel mogelijk. Hieronder vinden we een overzicht van de landen, luchtvaartmaatschappijen, de luchthaven van vertrek en de frequentie van de vluchten. Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Nederland B&H Airlines 54 Amsterdam Dinsdag, donderdag en zondag Duitsland Lufthansa 55 München Dagelijks Germanwings 56 Keulen Dinsdag, donderdag en zaterdag Tabel 6: Rechtstreekse vluchten vanuit buurlanden Andere landen Ook vanuit andere landen zijn er rechtstreekse vluchten naar Sarajevo. Hieronder vinden we een overzicht van de landen, luchtvaartmaatschappijen, de luchthaven van vertrek en de frequentie van de vluchten. Zoals in de tabel weergeven worden bijna dagelijks vluchten ingelegd door belangrijke Europese flagcarriers. 52 Getting here by plane (Bosnia & Herzegovina - The heart shaped land) 53 Vluchtinfo (Connections - Connected with the real world) 54 Vluchten B&H Airlines (B&H Airlines) 55 Vluchten Lufthansa (Lufthansa) 56 Vluchten Germanwings (Germanwings)

37 41 Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Turkije B&H Airlines Istanbul Dagelijks Servië Jat Airways 57 Belgrado Dagelijks Kroatië Croatia Airlines 58 Zagreb Dagelijks Oostenrijk Austrian Airlines 59 Wenen Dagelijks Zwitserland B&H Airlines Zurich Dagelijks Slovenië Adria Airways 60 Ljubljana Elke dag, behalve zaterdag Denemarken B&H Airlines Kopenhagen Maanden en vrijdag Tabel 7: Rechtstreekse vluchten vanuit andere landen Buurlanden Bosnië & Herzegovina Uit bovenstaande analyse werd duidelijk dat Bosnië & Herzegovina nog heel wat aan de bereikbaarheid kan doen. Vooral vanuit België is het zeer omslachtig naar dit land te reizen. Daarom gaan we hier na of het mogelijk is om op de buurlanden van BiH te vliegen en van daaruit richting Bosnië te trekken. Vanuit België Ex Brussel Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Kroatië Brussels Airlines 61 Croatia Airlines Zagreb Elke dag, behalve op zaterdag Servië Jat Airways 62 Belgrado Dagelijks Slovenië Brussels Airlines Ljubljana Dagelijks Adria Airways Montenegro Montenegro Airlines 63 Podgorica Woensdag, vrijdag en zondag Ex Charleroi Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Kroatië Ryanair 64 Zadar Vanaf 26 maart tot 27 oktober Maandag, dinsdag, donderdag en zaterdag Servië Wizz Air Belgrado Donderdag en zondag Tabel 8: Vluchten vanuit België naar omliggende landen 57 Vluchten Jat Airways (Jat Airways) 58 Vluchten Croatia Airlines (Croatia Airlines) 59 Vluchten Austrian Airlines (Austrian Airlines) 60 Vluchten Adria Airways (Adria Airways) 61 Vluchten Brussels Airlines (Brussels Airlines) 62 Vluchten JAT Airways (JAT Airways) 63 Vluchten Montenegro Airlines (Montenegro Airlines) 64 Vluchten Ryanair (Ryanair)

38 42 Vanuit Nederland Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Kroatië Croatia Airlines Zagreb Dagelijks Servië Jat Airways Belgrado Dagelijks Slovenië Adria Airways Ljubljana Dagelijks Montenegro Geen rechtstreekse vluchten beschikbaar Tabel 9: Vluchten vanuit Nederland naar omliggende landen Vanuit Duitsland Land Luchtvaartmaatschappij Luchthaven Frequentie Kroatië Lufthansa Germanwings Zagreb Dagelijks Zondag, maandag, woensdag, vrijdag Germanwings Split Dinsdag en zaterdag Germanwings Zadar Seizoen Servië Lufthansa Belgrado Dagelijks Slovenië Adria Airways Ljubljana Dagelijks Montenegro Adria Airways Podgorica Dagelijks Tabel 10: Vluchten vanuit Duitsland naar omliggende landen Besluit Vanuit België is Bosnië & Herzegovina niet rechtstreeks bereikbaar. Verschillende flagcarriers brengen de Belgen wel naar hun hub, vanwaar ze verder kunnen reizen naar BiH. Vanuit de buurlanden is de bereikbaarheid beter. Vanuit Nederland en Duitsland kan je bijna dagelijks naar Bosnië vliegen. B&H Airlines vliegt vanuit Amsterdam op Sarajevo, vanuit Duitsland kan dit met Lufthansa en Germanwings vanuit München en Keulen. Ook uit de andere hoeken van Europa wordt op Bosnië gevlogen, zo worden er dagelijks vluchten ingelegd vanuit de hoofdsteden van Turkije, Servië, Kroatië, Oostenrijk, Zwitserland en Hongarije. De meeste vluchten worden aangeboden door de flagcarriers van deze landen zoals Lufthansa, Croatia Airlines, Adria Airways en JAT Airways. Vanuit België kan er wel rechtstreeks gevlogen worden op de buurlanden van Bosnië & Herzegovina. Kroatië is bijna dagelijks bereikbaar met Brussels Airlines en Croatia Airlines met landing op Zagreb. Ryanair biedt ook vluchten naar Zadar, in het zuiden van Kroatië. Servië is bereikbaar met Jat Airways op de luchthaven van Belgrado. Slovenië wordt dagelijks aangevlogen door Brussels Airlines en Adria Airways en Montenegro Airlines vliegt vanuit België op Podgorica. Vanuit Nederland wordt dagelijks gevlogen op Zagreb en Ljubljana met respectievelijk Croatia Airlines en Adria Airways. Bosnië & Herzegovina heeft de beste bereikbaarheid vanuit Duitsland. Germanwings vliegt op Zagreb, Split en Zadar in Kroatië. Lufthansa vliegt op Zagreb en Belgrado. Er zijn echter geen rechtstreekse vluchten naar Slovenië en Montenegro.

39 Accommodatie Om tot een volwaardig product te komen is het de moeite om te kijken naar de accommodatiemogelijkheden. Om de accommodatie zoveel mogelijk op de wensen van de klant af te stemmen moet er gekeken worden naar het reisgedrag van de Belgen. Wat zijn de meest voorkomende accommodatievormen en hoeveel procent van de Belgen kiest voor deze vormen? Verder wordt er nog gekeken naar welke categorieën van hotels de Belgen uitkijken. Welke sterrenclassificatie wordt het vaakst aangedaan? We bekijken ook het verschil tussen de afgelopen jaren. Uit deze resultaten zullen we tot een conclusie komen welke accommodatievormen er in de casestudie, het uitwerken van de Bosnië-reis, gebruikt moeten worden om bij de Belgische toerist aan te slaan Reisgedrag van de Belgen Belangrijkste logiesvorm Belangrijkste logiesvorm Geraamd % Geraamd % Geraamd % aantal vakanties (x 1.000) aantal vakanties (x 1.000) aantal vakanties (x 1.000) Hotel Totaal huurwoning Appartement, villa, studio Gîte, hoeve, boerderij Kamer bij particulieren, B&B Vakantiepark Camping Toercaravan, campingcar, mobilhome Eigen tent Gehuurde complete ingerichte tent of stacaravan Trekkershut Sociale logiesvorm Kamphuis, tentenkamp Jeugdherberg, jeugdhotel Sociaal vakantiecentrum Vrienden, familie, kennissen Tweede woning van het gezin Cruise, boot Overige Totaal Aantal vakanties in de steekproef Tabel 11: Belangrijkste logiesvormen Belangrijkste logiesvormen (WES, 2010)

40 44 Bovenstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste logiesvormen voor de Belgische toeristen. Hieruit blijkt dat in 2006, 38,2 procent van alle Belgen koos voor een verblijf op hotel. Daaropvolgend verkozen ze vaak om een appartement, villa of studio te huren op bestemming met 28 procent. In de loop der jaren zijn deze aantallen licht gewijzigd. In 2010 werd voor de verblijven in hotels een daling opgemerkt van 2,7 %. Het aantal verhuringen daarentegen bleef ongeveer gelijk met een daling van 0,5%. Het grootste verschil werd opgemerkt voor de verblijven bij vrienden, familie en kennissen. In 2009 koos 12,8 procent voor deze verblijfsvorm terwijl in 2010 reeds 17,6 procent hun voorkeur daaraan gaf. Daarbuiten zijn er nog verschillende andere logiesvormen waar de toerist voor kan kiezen. Trekkershutten, jeugdherbergen en -hotels, boten en andere vormen scoren het slechts. Minder dan 1% van de toeristen verkiest een vakantie door te brengen in deze accommodatiemogelijkheden. In het algemeen kunnen we opmerken dat de voorkeur van logiesvorm de afgelopen jaren weinig gewijzigd is. Wat wel opvalt, is dat het aantal genomen vakanties sinds 2006 gedaald is. Dit is vaak te wijten aan de economische crisis die we moeten doorstaan. Hotelcategorie en hotelformule Hotelcategorie Geraamd % Geraamd % Geraamd % aantal vakanties (x 1.000) aantal vakanties (x 1.000) aantal vakanties (x 1.000) Pension of 1*, eenvoudig hotel 2*, middelmatig hotel *, goed hotel *, zeer goed hotel *, luxehotel Totaal Aantal vakanties in de steekproef Tabel 12 : Hotelcategorie en hotelformule 66 Uit de eerste tabel hebben we kunnen opmerken dat de Belgische toerist de voorkeur heeft om een vakantie door te brengen in een hotel. In bovenstaande tabel gaan we dan ook na voor welk soort hotel de Belgen kiezen. Hieruit blijkt onmiddellijk dat de meeste Belgen kiezen voor een 3- of 4 sterrenclassificatie, met een respectievelijk aantal van 32,3 en 36,7 %. Hiermee stijgen deze aantallen torenhoog uit boven de andere sterrenclassificaties. Amper 15,8 procent kiest een luxehotel van 5 sterren. Het minst aantal toeristen kiest voor een middelmatig 2 sterren hotel, met 8,9 %. Uit de tabel blijkt ook dat de voorkeuren de afgelopen jaren gewijzigd zijn. In 2006 koos amper 7,4 % voor een eenvoudig hotel, in 2010 is dit aantal al met 1,5 % gestegen. Ook het aantal vakanties in een luxehotel is de afgelopen jaren met kleine 0,4% gestegen. Daaruit kunnen we opmaken dat een groot deel van de Belgische toeristen de laatste jaren een goedkoper alternatief zoekt. Opmerkelijk aan dit feit is dat ook een deel van de toeristen een duurder alternatief zoekt. 66 Hotelcategorie en hotelformule (WES, 2010)

41 Toepassing op Bosnië en een greep uit het aanbod Uit de vorige analyse op de verschillende accommodatievormen is gebleken dat de Belgische toerist een hotel als logiesvorm verkiest boven de andere mogelijkheden. Verder bleek ook dat het vooral gaat om 3- en 4 sterrenhotels. Doordat we deze conclusie hebben kunnen nemen, kunnen we hieruit overgaan tot het toepassen op de accommodatievormen in Bosnië en een aantal voorbeelden geven die in Bosnië aanwezig zijn. Het is zeker niet de bedoeling om het volledige aanbod van Bosnië- Herzegovina hier uit te doeken te doen. Daarom geef ik een persoonlijke keuze uit het uiteenlopende aanbod in de belangrijkste toeristische steden. Om deze keuze te maken heb ik gebruik gemaakt van de toeristische website van Bosnië-Herzegovina en de website van Tripadvisor om een bepaald referentiepunt te hebben. 3-sterrenhotels Naam Stad Beschrijving Hotel Central *** Sarajevo Dit hotel werd volledig gerenoveerd en heeft uitstekende faciliteiten zoals een fitness, spa en zwembad. De spa bestaat uit sauna, stoombaden en professionele behandelingen. Het hotel beschikt ook over een restaurant waar u kunt genieten van een heerlijk ontbijt of een uitgebreide keuze aan mediterraneen streekgerechten. Het hotel beschikt over 15 volledig uitgeruste kamers. Hotel Unica *** Sarajevo Het hotel is gelegen op 100 meter van de Miljacka rivier in het centrum van Sarajevo. Unica biedt 12 moderne kamers uitgerust met airco, plasma tv en gratis Wi-Fi. De receptie is 24 uur per dag open. De kamers zijn allen gedecoreerd in beige en bruine tinten. Hotel Hecco *** Sarajevo Het hotel is gelegen in een modern gebouw op amper 5 minuten loopafstand van het cultureel centrum van Sarajevo. Het hotel biedt 29 kamers met airco en gratis Wi-Fi. Verder vindt u er nog een restaurant waar u kunt genieten van heerlijke nationale maaltijden en goede wijnen. Alle kamers hebben moderne badkamers.

42 46 Casa Mostar *** Mostar Gelegen op 100 meter van de beroemde brug, ligt Casa Mostar. Een ruim en modern appartementsgebouw. Het hotel biedt kleine appartementjes aan met kitchenette, badkamer, eetplaats en slaapkamer. In totaal zijn er 3 appartementen beschikbaar. Mostar Inn *** Mostar Dit hotel ligt op slechts 5 minuten lopen van de beroemde oude brug. Het pension beschikt over 22 ruime en comfortabele kamers met airco, tv, douche en gratis Wi-Fi. Sommige kamers beschikken zelf over een eigen balkon en een prachtig uitzicht over Mostar. De Mostar Inn heeft ook een restaurant, bar, wasserette en gratis parkeergelegenheid. Villa Anri *** Mostar Villa Anri is gelegen op slechts 300 meter van de oude brug van Mostar en biedt daarom ook een prachtig uitzicht op de Neretva rivier. Het hotel biedt 10 kamers met airco en gratis Wi-Fi. Er is een mediterrane tuin en alle kamers zijn voorzien van kabel-tv en een klein balkon of terras. Het hotel beschikt over zijn eigen restaurant en een dakterras waar men kan genieten van traditionele Bosnische specialiteiten. 4-sterrenhotels Naam Stad Beschrijving Hotel Bristol **** Sarajevo Dit 4-sterrenhotel is gelegen aan de rechteroever van de Miljacka rivier en op 3 km van de binnenstad van Sarajevo. Het hotel beschikt over een binnenzwembad, fitnessruimte en sauna. Alle 186 kamers zijn geluidsdicht en zijn voorzien van airco, minibar, tv en betegelde badkamers. Het hotel beschikt ook over een restaurant waar men Bosnische en internationale gerechten serveert. City Boutique Hotel **** Sarajevo Het City Boutique Hotel is gelegen naast het nationaal theater van Sarajevo. De 19 hotelkamers zijn uitgerust met badkamer, en alles wat een hotelkamer moet hebben. Er is een bar beschikbaar waar enkel non-alcoholische dranken worden geserveerd.

43 47 Hotel Sarajevo **** Sarajevo Dit hotel is gelegen in het nieuwe stadsdeel van Sarajevo. Het hotel beschikt over een restaurant dat traditionele Bosnische gerechten serveert, een zwembad en fitnessruimte. Alle 69 kamers zijn uitgerust met airco, tv, minibar en gratis Wi-Fi. Hotel Michele **** Sarajevo Dit hotel ligt in het oude gedeelte van het centrum van Sarajevo. Het hotel is charmant en beschikt over 12 ruime kamers en appartementen. De kamers stralen iets uniek uit en het oorspronkelijke gebouw werd bewaard. De kamers beschikken over airco, Wi-Fi en moderne keukens. Er is ook een beveiligde parking voor 6 wagens. Hotel Kriva Cuprija 2 **** Mostar Dit hotel ligt in het centrum van de stad en is gebouwd in Oostenrijks-Hongaarse stijl. Het hotel heeft een fantastische keuken en biedt plaats aan 40 personen. Het restaurant beschikt ook over een wijnkelder met 60 soorten Bosnische en internationale wijnen. Het hotel beschikt over 12 kamers. Hotel Pellegrino **** Mostar Het hotel is gelegen bij het stadsplein van Musala op 100 meter van de oude brug van Mostar. De 15 kamers en appartementen beschikken over een keuken, airco, vloerverwarming en een badkamer. Het Pellegrino hotel heeft ook een cocktailbar. Hotel Bristol **** Mostar Het hotel is gelegen in het centrum van Mostar, naast de Tito brug, aan de oever van de Neretva rivier. Het hotel biedt 47 kamers met airco, tv en gratis Wi-Fi. Het hotel beschikt ook over 2 restaurants en een koffieshop. Vanuit het restaurant heeft u een prachtig uitzicht op de Neretva. Hotel Ero **** Mostar Dit 4-sterrenhotel is gelegen in het centrum van Mostar en beschikt over 150 comfortabel ingerichte kamers. Elke kamer beschikt over een badkamer, tv, radio en gratis Wi-Fi. Sommigen beschikken zelfs over een balkon. Verder beschikt het hotel over faciliteiten zoals een casino, congresruimte, wasserij, garage en restaurant.

44 48 5-sterrenhotels Naam Stad Beschrijving Garden City Hotel ***** Konjic Dit hotel is gelegen aan de Neretva rivier, in het groene gedeelte van Konjic. Het hotel beschikt over 38 kamers uitgerust met airco, kabel-tv en gratis Wi-Fi. Alle kamers bieden een prachtig uitzicht op de bergen die er achter liggen. Het hotel is ingericht met moderne meubels, tapijten en elke kamer heeft een privé balkon. Het hotel beschikt verder nog over een evenementencentrum en verschillende sport- en wellness faciliteiten. In het binnen- en buitenzwembad, de fitness en de sauna moeten de klanten kunnen ontspannen. Radon Plaza Hotel ***** Sarajevo Dit hotel opende zijn deuren in 2006 en is het meest luxueuze hotel in Bosnië & Herzegovina. Het hotel beschikt over 115 kamers met alles erop en eraan. Het hotel biedt daarnaast een lobbybar, een Dragon bar en een fitness- en wellness-centrum waar u de mogelijkheid hebt tot massages, sauna, schoonheidsbehandelingen en een kapper. Ook een business center, een tandartspraktijk en twee congreszalen zijn in dit hotel te vinden Conclusie Uit bovenstaande expertise wordt duidelijk dat Bosnië & Herzegovina zeker een aanbod heeft aan 3-4- en zelfs 5-sterrenhotels. De meeste hotels bieden alles wat de toerist verlangt. Vaak liggen deze hotels niet ver van het stadscentrum, waardoor de klanten snel tot in de stad raken. De meeste hotels beschikken trouwens ook over een privéparking, wat zeer handig is voor mensen op rondreis met de wagen. Dit onderzoek was nodig om aan te tonen dat Bosnië & Herzegovina zeker iets te bieden heeft aan hotels. Deze kunnen later gebruikt worden in het programma. De hotels zijn volledig naar wens van de Belgische toerist. Toch is het vaak uitkijken met de sterrenclassificatie. De normen voor het toekennen van het aantal sterren in de Benelux is zeer streng. In Bosnië gaat men iets nonchalanter om met deze voorwaarden. Daarom moet de toerist er rekening mee houden toch telkens 1 ster hoger te gaan, om op het Belgische niveau te zitten. Een 3-sterrenhotel in België is in Bosnië vaak al 4 sterren waard. Ga in BiH zeker niet lager dan 3 sterren want een goede kwaliteit is dan niet meer gegarandeerd.

45 SWOT-analyse 67 STERKTES Attractief genoeg Interessante multi-etnische bestemming Rijke culturele traditie Cultureel en historisch zeer interessant Mooi en gevarieerd landschap Divers cultureel erfgoed Natuurlijke schoonheid (ongerepte omgeving) Toegang tot de Adriatische Zee Concurrerende prijzen Talrijke religieuze sites Kwalitatief hoogwaardige attracties Rijk aan thermale wateren Gastvrijheid lokale bevolking Aanwezigheid van de internationale gemeenschap en de diaspora Geografische ligging Divers klimaat Aanbod het hele jaar door ZWAKTES Politieke instabiliteit Imago oorlogsgebied te zijn Algemene infrastructuur, ook op vlak van toerisme en weginfrastructuur. Alles is te weinig onderhouden. Internetservice en capaciteit zijn beperkt Gebrek aan investeringen in infrastructuur en historische monumenten Gebrek aan bewustzijn van de toerismekansen Gebrek aan strategische concepten Zwakke instellingen en organisaties Gebrek aan kustlijn (buiten Neum) Afhankelijk van publieke en private financiering Slechte kwaliteit infrastructuur met inbegrip van het gebrek aan hotels in de buurt van attracties in sommige regio s Zwak openbaarvervoersysteem (trein) Onvoldoende investeringen in infrastructuur Ontbreken van wereldklasse, bekende attracties en toeristische producten Toegankelijkheid van het land Zwakke bescherming van het milieu, met name afvalmanagement Zeer slechte marketing en promotie, sporadisch van aard Landmijnen en veiligheidkwesties Zwakke regering, erkenning van het toerisme als strategisch belang voor economische ontwikkeling Administratieve belemmeringen belastingen Slechte bereikbaarheid vanuit België 67 BIH Tourism Branding & Marketing Strategy (USAID, 2008)

46 50 KANSEN Meer agressieve marketing Betere toeristische organisatie Verbeteren luchthavenfaciliteiten Verbeteren wegennetwerk Smalle kuststrook Skiën (regionale vraag) Religieuze pelgrimstocht naar Medjugorje Nabijheid van andere goede Europese bestemmingen (Kroatië en Slovenië) Mogelijkheden om pakketten te ontwikkelen voor transittoerisme (regio s) Nabijheid tot markten in Europa, Midden-Oosten en Azië Herontwikkeling van ski- en wintersporten Potentieel voor niche toerisme (cultuur & religieus erfgoed, avontuur, sport en gezondheid) Potentieel voor MICE toerisme Herstel van contacten tussen voormalige Joegoslavische entiteiten Pakketten ontwikkelen voor kuuroorden met kust en bergen (Kroatië en Slovenië eraan koppelen) Betere marketingplanning Investeringen in accommodatie Lokale bevolking het belang van het toerisme en milieubescherming bijbrengen BEDREIGINGEN Onderbesteding van accommodatie, er wordt te weinig geld en moeite gestoken om de accommodatiemogelijkheden uit te werken of te verbeteren Toerisme in de buurlanden Sterke regionale producten (Kroatië, Slovenië en Servië) Sociale en politieke instabiliteit tussen de Federatie en RS Urbanisatie (aantasting van het milieu) Onaangepaste financiële ondersteuning Stijgende prijzen met weinig verbetering in kwaliteit Gebrek aan nationale strategie Ontbreken van investeringen 2.6 Conclusie Op het eerste zicht merken we dat er zeer veel zwaktes zijn in vergelijking met de sterktes. Deze zwaktes kunnen natuurlijk steeds omgezet worden in kansen om het toerisme in Bosnië & Herzegovina te verbeteren. Over het algemeen merken wij op dat er veel zwaktes zijn rond infrastructuur. Dit gaat vooral over de accommodatie, wegennetwerk en openbaar vervoer. Wat mij vooral opviel is dat de Bosnische federatie te weinig kennis blijkt te hebben van marketingplannen, promotie en strategische concepten. Dit is natuurlijk mijn eigen mening na vergelijking met het marketingplan van België. Het volledige marketingplan van Bosnië & Herzegovina omvat met moeite 50 pagina s, terwijl het strategisch beleidsplan van Toerisme Vlaanderen reeds 90 pagina s omvat. Vlaanderen heeft dus bijna een dubbel zo groot plan terwijl Bosnië & Herzegovina toch bijna 4 keer zoveel oppervlakte heeft als Vlaanderen. Een zeer grote belemmering voor de ontwikkeling van het toerisme, is het gebrek aan investeringen. Daardoor is het vaak financieel niet mogelijk om meer uit het toerisme te halen, dan ze nu al doen. Gelukkig staan hier tegenover toch een aantal sterke punten zoals de cultuur, natuur en ontspanningsmogelijkheden. Uit bovenstaande analyse blijkt dat Bosnië toch beschikt over de nodige toeristische attracties. Verder beschikt Bosnië over het ideale

47 51 klimaat om toerisme het hele jaar door te laten doorgaan, zowel zomer als winter. Wat voor hen zeer veel kansen biedt. Zo kan men producten ontwikkelen voor beide seizoenen. Men kan ook werken aan het verbeteren van de infrastructuren. Ook kan men nakijken wat er verkeerd loopt in hun promotie en marketingstrategie. Wanneer dit op punt staat kan men beginnen de nichemarkten uit te breiden naar MICE en spa. Bosnië heeft ook te kampen met enkele bedreigingen. Voor BiH is dit vooral het toerisme in de buurlanden. Daar is het toerisme vaak veel meer ontwikkeld. Kroatië, Slovenië en Servië genieten sinds de jongste jaren van een goed imago op vlak van toerisme. Verder zal Bosnië zeker moeten op zoek gaan naar investeringen om hun infrastructuren verder uit te werken, te verbeteren en waar nodig grondig aan te pakken. We merken dat er dus nog wat werk aan de winkel is voor dit Balkanland. Als men hun zwaktes kan omzetten in kansen, en deze ook grijpen, en de bedreigingen zo klein mogelijk probeert te houden, dan zou het toerisme in Bosnië wel een boost kunnen krijgen. 3 Bosnië & Herzegovina op de toeristische markt 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt tijd besteed aan de aanbieders op de toeristische markt. Er wordt gekeken naar de aanbieders in België alsook de aanbieders in het buitenland. Voor het buitenland wordt gekeken naar onze naaste buurlanden. Let wel, dit is louter een steekproef van producten. Dit hoofdstuk houdt geen rekening met de individuele kantoren of à-la-carte bureaus waar men ook reizen naar Bosnië uitwerkt maar waar men deze producten niet publiceert. Hieronder vindt u een selectie van touroperators of reisorganisatoren die hun product op het internet plaatsen of opnemen in een brochure. Onderstaand vindt u alle gevonden reizen van de Belgische en buitenlandse touroperators. Het uitgewerkte product van elke TO vindt u in bijlage. 3.2 Welke Belgische touroperators bieden Bosnië & Herzegovina aan en welke producten bieden ze aan? Touroperator Joker Avontuur 68 Kriskras 69 Tabel 13: Belgische touroperators met Bosnisch product Product 15 daagse Balkan 15 daagse rondreis Kroatië, Bosnië en Montenegro 68 Joker Avontuur (15-daagse Balkanreis) 69 Kriskras (15-daagse rondreis Kroatië, Bosnië en Montenegro)

48 Welke buitenlandse touroperators bieden Bosnië & Herzegovina aan en welke producten bieden ze aan? Frankrijk Touroperator Product Plein Vent 70 Croatie, Bosnie Circuit de 8 jours/7 nuits Almira Travel 71 Circuit Nature et Authenticité : a la rencontre des Bosnies 7jours/6 nuits Premiers Pas en Bosnie Herzégovine 8 jours/7 nuits De la Bosnie Central à l Adriatique 8 jours/ 7 nuits Arts & Vie 72 Terres des Balkans 11 jours/ 10 nuits Point Afrique 73 De la montagne de Bjelasnica Randos d Hezégovine De Sarajevo à Sebrenica Le chemin de la Reine Katarine Akaoka 74 Bosnie, randonnée dans les Alpes Dinariques Randonnée et culture entre la Bosnie et Herzégovine Bosnie, culture et nature Tabel 14: Franse touroperators met Bosnisch product Nederland Touroperator Pharos Reizen 75 Sarajevo Reiziger 76 SRC Cultuur Vakanties 77 Karatanova tours 78 Kras 79 Pelikaan reizen 80 Balkan Ski 81 Topo Travel 82 Behar Travel 83 Solmar Tours 84 Tabel 15: Nederlandse touroperators met Bosnisch product Product 17 daagse rondreis Parels van het Oude Joegoslavië Wandelreizen & Cultuurreizen De Balkan 15 dagen 8 daagse rondreis Verrassend Bosnië Busreis Kroatië Dalmatische kust & Dubrovnik Busreis 12 daagse Medjugorje, Mariaverering in hartje Balkan Skireis Jahorina De Hoogtepunten 10 dagen Stedentrip Sarajevo & Mostar, Bosnië Herzegovina Explorer Trip 13 dagen Zuid-Kroatië & Bosnië Herzegovina 70 Plein Vent (Croatie, Bosnie - Circuit de 8 jours/7 nuits) 71 Almira Travel (Circuits en Bosnie) 72 Arts & Vie (Terres des Balkans) 73 Point Afrique (Wandelvakanties) 74 Akaoka (L'aventure à la carte) 75 Pharos Reizen (17-daagse rondreis Parls van het Oude Joegoslavië) 76 Sarajevo Reiziger (Wandelreizen & Cultuurreizen) 77 SRC Cultuur Vakanties (De Balkan - 15 dagen) 78 Karatanova tours (8-daagse rondreis Verrassend Bosnië) 79 Kras (Busreis Kroatië - Dalmatische kust & Dubrovnik) 80 Pelikaan reizen (Busreis 12-daagse Medjugorje, Mariaverering in hartje Balkan) 81 Balkan Ski (Ski Jahorina) 82 Topo Travel (De Hoogtepunten 10 dagen) 83 Behar Travel (Stedentrip Sarajevo & Mostar) 84 Solmar Tours (13-daagse Zuid-Kroatië & Bosnië Herzegovina)

49 Duitsland Touroperator Studiosus Reisen München 85 Paradeast 86 Moja Travel 87 Gebeco 88 Kulturreisen 89 Rad Reise 90 Tabel 16: Duitse touroperators met Bosnisch product 3.4 Conclusie Product Balkan zwischen Donau und Adria Sarajewo und Mostar Balkan Adventure 15 tage 8 tage Bosnien-Herzegowina, Kroatien, Montenegro, Dalmatien zum Kennenlernen Große Balkan Rundreise Ikarus Tour 16 tage Balkan Radreise Teil 1 Bosnien Herzegowina 8 tage Zoals u in bovenstaand onderzoek kunt concluderen zijn er maar weinig aanbieders op de Belgische markt. Er zijn amper touroperators die Bosnië & Herzegovina als een toeristische bestemming aanbieden. Wel wordt deze bestemming aangeboden door Joker, deze producten zijn vaak te koop in hun eigen kantoren, alsook in de open distributie. Als we naar de buurlanden kijken zien we veel meer reizen die aangeboden worden door verschillende touroperators. In Frankrijk zijn er bijvoorbeeld een aantal touroperators die verschillende reizen aanbieden. Daar ziet u dat de meeste touroperators reizen enkel in Bosnië aanbieden zoals Almira Travel, Point Afrique en Akaoka. De touroperators Plein Vent en Arts & Vie bieden Bosnische producten aan met inbegrip van andere Balkanlanden zoals Kroatië. In Nederland worden alle mogelijke reizen aangeboden. Zo zien we dat men zowel vliegreizen aanbiedt alsook busvakanties, wandelvakantie en citytrips. Ook in Duitsland worden reizen naar Bosnië & Herzegovina georganiseerd. Vaak is Bosnië een onderdeel van deze reizen. De andere Balkanlanden zijn in deze producten even belangrijk. Als we kijken naar de gemiddelde duur van de reizen zien we dat dit ongeveer 10 dagen bedraagt. De citytrips bedragen normaliter 3 tot 4 dagen, de rondreizen enkel in Bosnië duren gemiddeld 8 tot 9 dagen. Het is pas voor de grote rondreizen met inbegrip van de andere Balkanlanden dat men meer dagen onderweg is. Voor deze reizen duurt het vaak tussen de 10 en de 16 dagen. 85 Studiosus Reisen München Gmbh (Balkan - Zwischen Donau und Adria) 86 Paradeast (Sarajewo und Mostar) 87 Moja Travel (Balkan Adventure 15-tage) 88 Gebeco (8-tage Bosnien Herzegowina) 89 Kulturreisen (Grösse Balkan Rundreise) 90 Rad Reise (Radreisen Balkan)

50 54 4 Welk soort reisproduct slaat aan in de 21 e eeuw en welke mogelijkheden biedt dit voor Bosnië & Herzegovina? 4.1 Welke zijn de belangrijkste trends die nu op de toeristische markt heersen en hoe kan Bosnië deze benutten? Inleiding Dit hoofdstuk handelt over de verschillende trends die tegenwoordig op de toeristische markt spelen. Reizen zijn de afgelopen 20 jaar enorm veel veranderd en daardoor veranderen de wensen van de klant ook. Om een nieuw toeristisch product op de markt te brengen is het daarom belangrijk om met deze trends rekening te houden en deze in het product te verwerken. Een product lanceren zonder rekening te houden met al deze facetten is gedoemd om te mislukken Innovatie Er zijn verschillende nieuwe trends waar rekening mee moet gehouden worden bij het creëren van een nieuw toeristisch product. Innovatie is een van de belangrijkste, en staat daarom ook op nummer één. Innovatie kan op verschillende manieren uitgelegd worden: een op de markt gerichte vernieuwing, welke betrekking kan hebben op een produkt, het produktieproces of op de benadering van de markt 91, invoering van een nieuwigheid 92 of Vaak wordt gedacht dat het bij innovatie alleen om de technische verbetering gaat. Maar ook op andere gebieden kan er innovatie plaatsvinden, zoals in het management of binnen de interactie tussen mensen. Een product is pas innovatief, als het ook in productie wordt genomen. Zolang het niet op de markt wordt gebracht, kan het niet innovatief genoemd worden. Er moet dus sprake zijn van een commerciële toepassing. Het gaat dan vooral over onderlinge concurrentiestrijd voor innovatie. 93. Ook een toeristisch product kan innoverend zijn. Een standaard vakantie ziet er vaak hetzelfde uit. Een vliegreis aan de kust in een gemiddeld hotel of resort op basis van all-inclusive of volpension. Vaak worden deze reizen uitgevoerd binnen Europa, naar landen zoals Spanje, Griekenland of Turkije. Vaak worden deze vakanties als pakket aangekocht bij een touroperator voor massatoerisme. Om een toeristisch product innoverend te maken is er dus meer nodig dan deze segmenten. Allereerst kan het transportmiddel verschillen, door bijvoorbeeld gebruik te maken van lijnvluchten en geen chartervluchten of per wagen te reizen. Als hotel kan een hogere sterrencategorie voor verandering zorgen, dit hoeft geen resort te zijn, maar eerder een kleinschalig alternatief. Op basis van regime kan men ook enkele veranderingen doorvoeren, zo hoeft een vakantie geen all-in formule te hebben. Toeristen kunnen ook kiezen voor logies en ontbijt of halfpension. Er worden steeds meer reizen buiten Europa gedaan, maar vaak worden steeds dezelfde landen aangedaan. Daarom kan een minder populair land een alternatief bieden voor een vakantie. Kies eens voor een Balkanland, daar is het toerisme nog niet helemaal ontdekt en kan de toerist nog rustig genieten zonder andere toeristen uit eigen land tegen te komen. Ook op vlak van distributie zijn er verschillende mogelijkheden. Zoals eerder vermeld is een à-la-carte vakantie een trend op toeristisch vlak. Toeristen kunnen in samenspraak met een reisagent hun ideale reis samenstellen met de dingen die zij zelf willen of leuk vinden. Op deze manier kan men een unieke vakantie beleven, die niet in brochures te koop is. 91 Definitie innovatie (Begrippen - Financieren en Innoveren) 92 Definitie innovatie (Van Daele Woordenboek) 93 Definitie innovatie (Encie)

51 A-la-carte reizen Een tweede trend is volgende: A-la-carte mag wat meer kosten. De hedendaagse toerist houdt van persoonlijke verwennerij. Om de vakantie iets unieks te geven kiezen ze graag uit verschillende mogelijkheden. Toeristen houden van dat net ietsje meer. Waarom geen butlerservice aanbieden in de lagere sterrencategorieën aan een democratische prijs, in tophotels hebben de klanten die privilege. Dit zou de toeristen een leuke ervaring kunnen zijn. Nog een mogelijkheid zijn de maaltijden in buffetvorm, elke dag zijn deze buffetten hetzelfde. Laat de klanten de kans om één keer tijdens hun verblijf een VIP arrangement te boeken. Tijdens die maaltijd, die zeer exclusief is, kan men genieten van gastronomische menu's met bediening aan tafel. Ook dit moet mogelijk zijn aan een redelijke meerprijs. Bij een Bosnië-reis is het bijvoorbeeld ook mogelijk om in een 5-sterrenhotel te slapen aan een zeer lage prijs. Doordat het land op zich een goedkope bestemming is, is dit zeker mogelijk. Dit kan voor klanten een unieke kans zijn om zo luxueus te logeren Snelheid en creativiteit Als reisagent is snel handelen en creativiteit een positief gegeven. Klanten wachten niet graag lang op informatie. Daarom is het belangrijk dat je als reisagent zo snel mogelijk de klant de informatie kunt geven die men vraagt. Na een eerste gesprek, snel een eerste voorstel uitwerken is daarom van groot belang. Op deze manier kunnen de klanten snel resultaat zien en hun bedenkingen of commentaar doorgeven. Zo is het voor de reisagent sneller duidelijk wat de klant precies wil en waar er aanpassingen moeten gedaan worden. Daarnaast is het ook belangrijk om creativiteit in het product te steken. Buiten de wensen van de klant een extra unieke activiteit aan het programma toevoegen kan ervoor zorgen dat de nieuwsgierigheid van de klant getrokken wordt. Daardoor moet je als reisagent ook out of the box denken. Niet blijven stilstaan bij de standaard vakanties en eens op zoek gaan naar nieuwe mogelijkheden of alternatieven. Op deze manier kunnen klanten de reisagent ook nieuwe ideeën geven. Sommige bestemmingen, waar de reisagent niet mee vertrouwd is, worden door de klant aangevraagd. Dit geeft de reisagent de kans om een nieuwe bestemming te leren kennen en de klanten tevreden te stellen Profilering Een vierde trend kan het creëren van een nieuwe doelgroep zijn. Welke soorten mensen bestaan er op de wereld die je met een toeristisch product een plezier kunt doen? Er zijn jonge gezinnen met kinderen, babyboomers, de jeugd die steeds avontuurlijker wordt, fans van shopping en modefreaks, natuurlovers, mensen die kunnen genieten van het culinaire, de ontspannende types, en nog zoveel meer. Daarom is het belangrijk om een bepaalde doelgroep te analyseren en onder te brengen in segmenten. Door deze verschillen heeft Trendhuis een tiental jaren geleden een Be4&Again model voor generatiesegmentatie uitgevonden. Daaruit heeft men 4 generaties Belgische toeristen kunnen onderscheiden 94 : Tieners (16-19 jaar): selectieprijsbewuste, no nonsens Playstationgeneration 20'ers en prille 30'ers (20-35 jaar): eigenzinnige runshoppers, geroutineerde e-shoppers Gezinsfase (36-50 jaar): smart shoppers, ethisch gevoelig en genereus voor het gezin 50 plus (51-65 jaar): kritische, kwaliteits- en milieubewuste 'renovatiegeneratie' 94 Be4&Again segmentatiemodel Trendhuis (Trendbarometer 2010)

52 56 Elke generatie heeft zijn eigen wensen en verwachtingen van een reis. Bij de ene generatie is dit al meer voordehandliggend als de andere, vaak is dit eigen aan de levensfase waar zij zich in bevinden. Daarom is het belangrijk om als toeristische aanbieder daarvan op de hoogte te zijn en daar rekening mee te houden. Jongeren bijvoorbeeld willen juist meer spanning en adrenaline ervaren. Zij willen nieuwe uitdagingen aangaan en hun grenzen verleggen. Dat is ook de reden waarom de interesse in adventure tourism toe neemt. Het is belangrijk als reisorganisator om daarmee rekening te houden Perspectieven De vijfde trend heeft alles te maken met het toeristisch product door verschillende brillen te zien. Zoveel mogelijk perspectieven te kunnen openen. Een toeristisch aanbod mag geen standaard en ondoorzichtige reis meer zijn. De 'nieuwe' consumenten hebben nood aan ontdekkingstochten vanuit verschillende perspectieven. Om je product aantrekkelijk te maken voor deze consumenten kan het handig zijn om rekening te houden met volgende opties: DARE (avontuurlijk), CARE (veilig en toch comfortabel) en SHARE (gezellig en sociaal) Reiservaringen Mensen gaan steeds meer reizen, waardoor zij ook meer te weten komen en leren over de cultuur en het gebied waar ze naartoe reizen. Dat probeert men dan weer te koppelen aan hun eigen ervaringen en leeftijd. Vroeger was het de gewoonte om demografische factoren en het klimaat, de bestemming te laten uitwijzen. Tegenwoordig is dit niet meer het geval. Mensen kiezen meer en meer voor reizen die iets met zichzelf te maken hebben of bestemmingen die goed zijn voor hun ontwikkeling. Creativiteit staat ook hier centraal. Daar mensen steeds meer en verder gaan reizen krijgen ze ook meer ervaringen met het begrip reizen. Op die manier worden ze gestimuleerd om nog meer en verder te reizen. Het is de trend geworden om zoveel mogelijk ervaringen op te doen, grenzen te verleggen, meer te bezoeken en vooral verschillende culturen te leren kennen. Deze trend heeft natuurlijk ook een keerzijde voor de mensen die in de toerisme industrie te werk gesteld worden. Mensen verwachten steeds meer van hun reisorganisator. Ze willen creatieve reizen met ultieme belevenissen. Mensen kiezen ook om meer reizen te doen, waardoor zij zich maar al te goed bewust worden van de service op allerlei gebieden. Op deze manier eist men ook steeds meer waarde voor hun geld. Men wil zo goed mogelijk, zo ver mogelijk en zo lang mogelijk reizen voor zo weinig mogelijk geld Bestemmingen Elke bestemming hoopt elk jaar meer toeristen te mogen verwelkomen, al is men ook blij als het aantal stagneert. Wat men als toeristische bestemming zeker wil vermijden is een daling in het aantal bezoekers. Maar er is een trend die dit niet meer kan garanderen. De meeste bestemmingen rekenen erop dat men elk jaar hetzelfde aantal bezoekers of meer kan ontvangen, ze zijn daarop ingesteld en maken zich daarvoor ook klaar. Maar doordat de toerist van tegenwoordig meer ervaringen wil opdoen en nieuwe bestemmingen wil ontdekken, is men minder geneigd om vaker terug te keren naar een bestemming waar ze al eens geweest zijn. Het nieuwe is er af en ze willen op zoek naar nieuwe uitdagingen en dus ook nieuwe bestemmingen. De 'standaard' bestemmingen komen hierdoor in de problemen, ze zijn niet meer aantrekkelijk genoeg voor de toeristen. Daarom is het belangrijk dat zij zich herpositioneren in de markt door bijvoorbeeld hun marketingstrategie aan te passen of te innoveren.

53 Transport Naast de profilering en de bestemmingen zijn er nog tal van andere segmenten waarbij veranderingen op komst zijn. Ook in het transport van reizen zitten trends te wachten om door te breken. Eén daarvan is vandaag al zeer merkbaar aanwezig op de markt. In de vliegindustrie wijken steeds vaker low-cost maatschappijen uit naar andere en kleiner luchthavens. Deze liggen vaak verder van een grotere stad. Kijk bijvoorbeeld naar de luchthaven van Charleroi, de thuisbasis van low-costmaatschappij Ryanair. De luchthaven ligt op amper 70 km van Brussels Airport. Door zijn ligging hebben ze besloten om de luchthaven de naam Brussels South mee te geven. Toeristen kunnen er terecht voor vluchten naar alle uithoeken van Europa en hoeven daarvoor niet eerst naar de hoofdstad te reizen. Low-costmaatschappijen vinden op deze kleinere luchthavens wat zij nodig hebben om te kunnen overleven. Ze kunnen er goedkoper landen dan op een grote luchthaven en ze moeten minder luchthavenbelasting betalen. De stijgende brandstofprijzen, de veiligheid en bewaking en de luchthavenbelastingen zorgen ervoor dat de groei van de vliegindustrie stagneert. Waardoor toeristen vaker zoeken naar alternatieven om te reizen. Daardoor wordt het reizen over het spoor bijvoorbeeld veel populairder. Ook deze trend blijft dus niet zonder consequenties. De lowcostmaatschappijen zorgen er dan wel voor dat er nieuwe bestemmingen gecreëerd worden en dat er meer en betere infrastructuur is, dat beter toegankelijk is. Toch is dit niet steeds positief. De lowcostmaatschappijen zorgen ervoor dat het reispatroon en het reisgedrag van toeristen steeds meer wordt beïnvloed en dat er meer vliegvelden gebouwd worden Soort vakantie Op vlak van kwalitatieve trends zijn er ook een aantal verschuivingen merkbaar. Toeristen kiezen steeds meer voor cultuurvakanties. Ze willen culturen leren kennen en nieuwe ervaringen opdoen. Dit kan men doen door citytrips te boeken. Enkele dagen erop uitgaan om een stad te verkennen. De belangrijkste bestemmingen zijn de hoofdsteden en andere grote steden in Europa. Maar zoals eerder gezegd is dit niet meer genoeg voor toeristen. Daarom worden reizen naar San Francisco en New York op de toeristische markt ook aanzien als een citytrip. Om verder in te gaan op het onderwerp van deze bachelorproef kan ook Sarajevo daarvoor in aanmerking komen. De stad heeft alles te bieden op vlak van citytrip, enkel de bereikbaarheid kan hier een struikelblok vormen. Evenementen zitten ook in de lift. Mensen kiezen ervoor om ook in het buitenland een concert of festival mee te pikken. Denk maar aan muziekconcerten van bekende artiesten, filmfestivals en dergelijke meer. Dit zorgt voor meer toeristen in de stad. Ook dit kunnen we op Bosnië & Herzegovina toepassen. Sarajevo heeft tal van verschillende evenementen die op wereldvlak kunnen aanslaan, bijvoorbeeld Sarajevo Fashion Week, International Folk Festival, Sarajevo Film Festival en het Jazz Festival Reserveringsgedrag en informatiewerving De laatste jaren is het reserveringsgedrag enorm veranderd. Vroeger ging iedereen naar het reisbureau om hun reis vast te leggen. De technologie heeft hier een stokje voor gestoken. Mensen gaan sneller zelf op zoek naar informatie op het internet. Deze techniek zorgt er ook voor dat veel mensen hun reis via het internet vastleggen. Dit kan ook op verschillende manieren, zowel rechtstreeks bij de leverancier zoals een hotel, luchtvaartmaatschappij of aanbieders van activiteiten, als via reisorganisatoren of touroperators die hun product online aanbieden. Daarom moeten reisorganisatoren, touroperators en reisbureaus een extra inspanning leveren om hun klanten aan zich te binden. Dit kunnen ze doen door duidelijke boodschappen door te geven aan hun klanten.

54 58 Mensen hebben immers nood aan duidelijkheid. Producenten moeten snelle en correcte informatie aan hun klanten bieden, de kans is te groot dat ze zelf ook informatie hebben opgezocht. Als deze informatie niet hetzelfde blijkt, of te sterk lijkt af te wijken, kan dit zorgen voor een deuk in het imago van de mensen die in de toerisme industrie te werk gesteld worden. Klanten hebben nu eenmaal nood aan betrouwbare informatiebronnen en geen 10 verschillende betekenissen of uitleggen voor hetzelfde item. Nog belangrijker voor een touroperator, reisorganisator of reisbureau is het werken met merknamen. Deze kunnen zorgen voor een groter vertrouwen of naambekendheid bij de mensen. Daarom is het ook belangrijk om zoveel mogelijk kwaliteitslabels aan je product te kunnen linken. Dit zorgt voor vertrouwen bij de klant waardoor ze toch blijven komen en niet zelf op zoek gaan om hun reizen elders te boeken. 4.2 Conclusie Uit bovenstaand hoofdstuk leren we veel. De wensen van de klant zijn de afgelopen jaren zoveel veranderd dat het belangrijk is om hiermee rekening te houden. Het is aan te raden om rekening te houden met vernieuwing. Innovatie is een van de belangrijkste trends waar het product op moet worden gebaseerd. Innovatie kent verschillende begrippen, maar een perfect synoniem is zonder twijfel vernieuwing. Een reis van bijvoorbeeld Jetair of Thomas Cook wordt vaak als standaard gezien. Daarom moet er vernieuwd worden in de segmenten. Het transportmiddel veranderen of upgraden, een andere classificatie van hotels, aparte activiteiten of bezienswaardigheden. Het zijn maar enkele voorbeelden van veranderen die men aan een reis kunnen verbeteren. De à-la-carte reizen zijn bezig aan een opmars. Klanten vinden niet direct hun zin in een brochure, maar hebben in hun hoofd wel de ideale reis voor zich. Door deze trend kunnen de klanten zelf hun reisprogramma bepalen en de verschillende segmenten aanpassen naar hun eigen wensen. Op deze manier kunnen zij hun ideale reis beleven. Van de reisagent wordt verwacht dat men snel reageert maar wel met creatieve ideeën op de proppen komt. Creativiteit heeft veel te maken met out of the box te denken. Profilering wordt ook steeds belangrijker. Het juiste product aanbieden aan het juiste klantenprofiel. Uit het Be4&Again model van Trendhuis worden 4 profielen duidelijk: 50 plus, Gezinsfase, 20'ers en prille 30'ers en tieners (16-19 jaar). Het is belangrijk segmenten te nemen die deze doelgroep specifiek typeren. Verder zijn er nog trends die te maken hebben met het soort vakantie, het transportmiddel en de bestemming. Deze eisen verschuiven ook steeds meer. Toeristen kiezen tegenwoordig vaker voor cultuurreizen, low-costmaatschappijen en alternatieve bestemmingen om naartoe te reizen. De bestemmingen kiest men op vlak van reiservaring. Het is belangrijk voor de toerist om een cultuur te beleven en er achteraf voordeel uit te halen.

55 59 5 Hoe kan een product op Bosnië & Herzegovina er uit zien? 5.1 Hoe moet een reis naar Bosnië er uitzien om een interessant aanbod te vormen op de Belgische markt? Om een reis te creëren die een interessant aanbod op de Belgische markt vormt, moet er rekening gehouden worden met alle hoofdstukken die hieraan vooraf zijn gegaan. De eerdere hoofdstukken handelen allen over belangrijke elementen die het product maken of kraken. Bij het creëren van een product is de bestemmingskeuze van groot belang. Bij het creëren van deze reis was de bestemming reeds duidelijk, alleen moest nog gekeken worden of de bestemming hiervoor klaar is. Uit dit werk is gebleken dat het toerisme in Bosnië zeker en vast mag geboost worden. Om op de bestemming te raken is het belangrijk om het transport te regelen. Uit het hoofdstuk van bereikbaarheid is gebleken dat Bosnië & Herzegovina niet zo gemakkelijk bereikbaar is vanuit België. Daarom is een belangrijk alternatief de low-cost luchthaven van Zadar, in Kroatië. Van hieruit is het hooguit anderhalf uur rijden tot de Bosnische grens. Dan gaat het verder met het uitstippelen van een reisroute. Deze route wordt aangepast aan het aantal bezoeksobjecten die interessant zijn om aan te doen. Het begin en eind moet natuurlijk de luchthaven zijn. Uit het hoofdstuk accommodatie werd de voorkeursaccommodatie duidelijk, waarop deze reis dan ook gebaseerd werd. Natuurlijk moet er ook gekeken worden naar de bestaande producten op de toeristische markt, zowel in België als in onze buurlanden. Op deze manier weet je zeker dat je toch een uniek product op de markt brengt. Als laatste hebben we gekeken om rekening te houden met enkele trends. 5.2 Uitgewerkt product Dag 1 Maandag 23 juli 2012 Charleroi Zadar - Neum 07:00 Afspraak op de luchthaven van Charleroi. 08:35 Vertrek van uw vlucht (economy class, vluchtduur 1h50, Ryanair). 10:25 Aankomst in de luchthaven van Zadar. Ophalen van de huurwagen op de luchthaven. Rit naar Neum. 16:00 Aankomst in Neum. Rest van de dag vrij in te vullen. 18:00 Check-in in het hotel in Neum. Overnachting in het hotel Orka op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer.

56 60 Dag 2 Dinsdag 24 juli 2012 Neum Medugorje Pocitelj Blagaj Mostar 08:00 Ontbijt in het hotel. Rit naar Medugorje. Sightseeing van Medugorje. Het verhaal van Medugorje is zeer bekend onder de meeste Katholieken. In 1981 waren 6 tieners samen aan het spelen in de bergen tussen de dorpjes Medugorje en Bijakovici. Op de berg stond een groot blauw kruis, nu de Apparition Hill genoemd, waar de kinderen voor het eerst de Maagd Maria zagen. Een aangelegd pad op de Kruisberg, trekt enorm veel bezoekers aan van uit elke uithoek van de wereld. Vrije tijd voor lunch. Een grote tour op weg naar de kust of naar Hutovo Blato, deze ouderwetse en oriëntaalse stad ligt op ongeveer een half uur rijden van Mostar, op minder dan 30 km ten zuiden op de M-17 richting de Adriatische Zee. Deze unieke locatie, genoteerd op de UNESCO Werelderfgoedlijst, werd recent gerenoveerd en heeft opnieuw zijn originele vorm terug. Men zei dat de stad in 1444 gebouwd werd, maar sommige documenten tonen aan dat het in de late 14 e eeuw gebouwd werd. Naar verluidt op bevel van de Bosnische koning Tvrtko. Naast zijn prachtige oriëntaalse architectuur en het Ottomaanse gevoel, bezit Pocitelj de grootste operationele kunstkolonie in zuidoost Europa. Doorrit naar Blagaj via Buna voor een sightseeing. Deze regio karakteriseert de diversiteit van zijn bovengrondse en ondergrondse wateren. De bron van de Buna is een van de grootste en meest aantrekkelijke in Europa. Het een prachtig voorbeeld van een ondergrondse karstrivier. Het water vloeit uit een 200 m hoge klifmuur, waardoor zo de Buna rivier ontstaat. Zoals te verwachten, was de Ottomaanse sultan zeer onder de indruk, en hij gaf het bevel om een Tekija recht naast de klif te bouwen. Dit 16 e eeuwse huis of klooster werd gebouwd door de Derwisj sekten en is nog steeds één van de meest mythische plaatsen in heel Bosnië & Herzegovina. Het gebouw is vrij te bezoeken het hele jaar lang. U wordt er verwelkomd met koude dranken, thee en Turkse koffie in een prachtige tuin met uitzicht op de bron van de rivier. 17:30 Vertrek naar Mostar. Check-in in het hotel in Mostar. Overnachting in het hotel Bristol op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer.

57 61 Dag 3 Woensdag 25 juli 2012 Mostar Jablanica Konjic 08:00 Ontbijt in het hotel. 09:00 Begin van de sightseeing tour door Mostar met een Engelssprekende lokale gids. Mostar was één van de belangrijke steden in het Ottomaanse rijk. We bezoeken het oude stadsdeel van Mostar met de beroemde Stone Bridge over de Neretva rivier. Recent werd deze nog heropgebouwd en ging open in de zomer van We bezoeken de Bazaar, het Turkish House, het stadsmuseum en de moskee. We wandelen door de nauwe straatjes van de Bazaar en gaan winkelen in oude traditionele souvenir- en ambachtelijke winkels (van gouden juwelen tot oriëntaalse tapijten, van Turkse koffie- en theesetjes tot mooi bewerkte houten doosjes of tafels, tot zelfs traditionele klederdracht van de oude Servische, Kroatische en Bosnische bevolking, kleurrijke sokken, truien en hoeden). 10:30 Einde van de sightseeing tour. 11:00 Rit naar Jablanica. 12:00 Aankomst in Jablanica, geniet van het prachtige landschap en aanschouw de zogenoemde Strijd van de Neretva rivier. Gelegen op een terrasvormig plateau onder de intimiderende epiek van de bergen Prenj en Cvrsnica, ligt Jablanica gezellig tussen het Mediterraan en het Continentaal klimaat. De Neretva baant haar weg door het centrum, en verdeelt zo de massieve bergketens. Het was in Jablanica dat Tito en de Partizanen, belast met 4000 gewonde anderen, de onwaarschijnlijke Slag van de Neretva wonnen tijdens de 2 e Wereldoorlog. De opgeblazen brug, dat de Partizanen gebruikten om de Nazi's te strikken, hangt nog steeds aan de hoge kliffen als herinnering aan één van de grootste overwinningen van de Partizanen. Daarnaast is er ook een herdenkingssteen op de top van de Prenj (2155m), ter nagedachtenis van Tito en de dappere mannen en vrouwen die dit alles doorstaan hebben tijdens de moeilijke tijden. Het Oorlogsmuseum naast de brug exposeert foto's en vertelt het verhaal van deze gebeurtenis in de beroemde oorlog. Een oude Duitse bunker aan de oostkant van de rivier is nu omgebouwd tot een café-restaurant. Lunch (eigen keuze). Doorrit naar Konjic. Aankomst in Konjic. De rest van de dag vrij in te vullen. 18:00 Check-in in het hotel in Konjic. Overnachting in het hotel Garden City op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer.

58 62 Dag 4 Donderdag 26 juli 2012 Konjic - Sarajevo 08:00 Ontbijt in het hotel. Sightseeing tour in Konjic met een lokale gids. Konjic is een aantrekkelijk stad, eens te meer voor zijn overvloed aan natuurlijke schoonheid dat de volledige stad lijkt in te nemen. De Neretva rivier loopt door het centrum en de Prenj domineert Konjic vanuit de hoogte. Het oude stadsdeel is mooi om door te slenteren. Het centrum van de stad is ook prettig, met prachtige uitzichten in alle richtingen. De hoofdstraat is vaak gesloten voor het verkeer en is gevuld met jonge en oude mensen genietend van een wandeling, op een terrasje of hun producten aan het verkopen in de marktjes langs de rivier. De inwoners van Konjic zijn zeer easy-going en vriendelijk, dus voel je vrij om iemand de weg te vragen of mee te doen in een gesprek. Een van de niet- te- missen bezienswaardigheden is zonder twijfel de Kamena Cuprija (de stenen brug) gebouwd in Vrije tijd om de stad te verkennen en om te lunchen. 15:30 Vertrek naar Sarajevo. 16:30 Aankomst in Sarajevo. Rest van de dag vrij in te vullen. 18:00 Check-in in het hotel in Sarajevo. Overnachting in het hotel Radon Plaza op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer. Dag 5 Vrijdag 27 juli 2012 Sarajevo Ilidza Sarajevo 08:00 Ontbijt in het hotel. Sightseeing van Sarajevo met Engelssprekende lokale gids. Sarajevo, de hoofdstad van Bosnië & Herzegovina, de stad van de Olympische Spelen in 1984, stad aan de Miljacka rivier. We bezoeken de oude stad: de beroemde Bascarsija, met souvenir- en koffieshops, Gazi Huserbegova moskee, de oude Orthodoxe kerk, de katholieke kathedraal, Latin Cuprija (brug) of ook wel de Princip's Bridge genoemd, het is daar waar prins Ferdinand en zijn vrouw vermoord werden. Vrije tijd voor de lunch. 13:30 Vertrek naar Ilidza

59 63 Gelegen 12 km ten zuidwesten van Sarajevo, is Ilidza altijd een vluchtoord geweest voor stedelingen om te genieten van de thermale bronnen, het recreatiecentrum en het mooie park aan de bron van de Bosna rivier (Vrelo Bosna). Het park heeft hectares vol groene weelderige velden, stromend fris water dat uit de bergen komt uit de omgeving, een recent aangelegd parkje waar kinderen kunnen spelen en twee traditionele restaurants naast de grootste waterval van het park. De bronnen zijn bereikbaar met de auto, te voet, per fiets of zelf met paard en wagen. Terugrit naar Sarajevo. De rest van de dag vrij in te vullen. Overnachting in het hotel Radon Plaza op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer. Dag 6 Zaterdag 28 juli 2012 Sarajevo Zenica - Jajce 08:00 Ontbijt in het hotel. Rit naar Zenica. Bij aankomst in Zenica, geniet van een sightseeing tour door de stad. Zenica is de grootste, meest industriële stad in Centraal-Bosnië en is het politiek, administratief en cultureel centrum van het kanton Zenica-Doboj. Maar er is meer in Zenica dan enkel de industriële zone dat het stadsbeeld domineert. Voorafgaand aan de Bosnische oorlog, was Zenica vooral bekend voor haar enorme ijzer- en staalindustrie. De stad groeide aanzienlijk tijdens het Joegoslavië van Tito toen veel flatgebouwen werden gebouwd om zo de groeiende mijnbouwgemeenschappen een huis te kunnen bieden. Waardoor het stadscentrum met zijn moskeeën, Katholieke en Orthodoxe kerken en een Joodse synagoge werden verwaarloosd. Vrije tijd voor de lunch. Rest van de dag vrij in te vullen. 18:00 Check-in in het hotel in Jajce. Overnachting in het hotel Stari Grad op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer.

60 64 Dag 7 Zondag 29 juli 2012 Jajce Jezero Mrkonjic Grad - Jajce 08:00 Ontbijt in het hotel. Ontdek Jajce. Jajce heeft een billijk aandeel gehad in de gevechten van vroeger. De stad is verschillende keren veranderd voordat de onafhankelijke Bosnische staat uiteindelijk veroverd werd. Dit gebeurde in 1528, toen het fort van Jajce de laatste inval was voor de Ottomanen. Een spectaculaire middeleeuwse citadel ligt op de top van de heuvel in het midden van de stad. Rond het oude fort staan prachtige huizen in Ottomaanse stijl en onder hem vindt u er 2 adembenemende watervallen in 27 meter van de Pliva rivier. Geen enkele andere stad in Bosnië & Herzegovina bezit zoveel culturele lagen en stijlen op zo'n kleine oppervlakte. De heilige tempel (dat uit de 3 e eeuw dateert), is gewijd aan de god Mitras uit de Romeinse tijd. Ze is gelegen naast de oude St. Luke Church. Onder de kerk vindt u de catacomben waar de hoogpriesters en de adel werden begraven. Deze sites zijn open voor het publiek. Vrije tijd voor de lunch.. We raden aan de Jajce regio te ontdekken met inbegrip van de steden Jezero en Mrkonjic Grad. Mrkonjic Grad is gelegen in een van de mooiste en grootste jachtgebieden van Bosnië & Herzegovina. Mlinista Lisina Klekovaca is een gebied van hectaren. Bij aankomst in Mrkonjic Grad, vergeet zeker niet het Stedelijk Museum in het Cultureel Centrum Peter Kocic te bezoeken. Het museum bezit een rijke collectie aan volkskunst en fotografie. Het museum is elke dag open van 7u tot 15u. Het balkanmeer Jezero Balkana is het meest aantrekkelijke resort in dit gebied. Het wordt begrensd door weilanden en dichte bossen met eiken en naaldbomen. Het complex bestaat uit twee artificiële meren: klein en groot. De totale oppervlakte van dit gebied is km². De meren worden gevoed door de bergstromen en de Grasshopper. Ze komen uit bronnen onder de grote meren. Terugrit naar Jajce. Overnachting in het hotel Stari Grad op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer. Dag 8 Maandag 30 juli 2012 Jajce Krupa na Vrbasu Banja Luka 08:00 Ontbijt in het hotel. Rit naar Krupa na Vrbasu. Sightseeing van de stad, we raden aan het klooster van St. Ilija te bezoeken.

61 65 Krupa na Vrbasu is gelegen aan het middeleeuwse fort van de stad Greben in de Vrbas Canyon. Er wordt gezegd dat de originele kerk in de oude stad werd gebouwd. Maar door de vestiging van het fort en de ruïnes van het archeologische werk, is niet duidelijk of deze wel afgewerkt werd. In de 15 e eeuw, zorgde de feodale familie Vojsalic, opvolgers van Hrvoje Vukcic Hrvatinic, voor het onderhoud van het klooster aan de Greben Grad. De kerk van St. Ilija in Krupa aan de Vrbas werd gereconstrueerd in 1889, kort na de val van het Ottomaanse rijk door Sava Kosanovic. Doorrit naar Banja Luka. Bij aankomst, lunch (eigen keuze). Rest van de dag vrij in te vullen. 18:00 Check-in in het hotel in Banja Luka. Overnachting in het hotel Bosna op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer. Dag 9 Dinsdag 31 juli 2012 Banja Luka Bihac 08:00 Ontbijt in het hotel. 09:00 Sightseeing van Banja Luka met een lokale gids. Dit prachtige dorpje is omgeven door groene glooiende heuvels. Het wordt in 2 gesplitst door de Vrbas, een zeer ruwe rivier die, op een kleine afstand van Banja Luka, plotseling overgaat in prachtige watervallen, en zo zachtjes naar de stad stroomt. Banja Luka is de administratieve hoofdstad van de Republika Srpska, de tweede grootste stad van Bosnië & Herzegovina en veruit de grootse stad in het noordwesten. De stad werd bekend toen de Romeinse handelsroute van Salona naar Servitium door Banja Luka ging. Om deze route te beschermen (en om van de geneeskrachtige waterbronnen die in het gebied ontdekt werden te genieten), bouwden de Romeinen hier een fort. Wanneer het Romeinse rijk instortte, namen de slaven het over. Toen de Ottomanen eindelijk de stad controleerden, gaven zij het een uitgesproken Oosterse smaak. De Ottomaanse gouverneur van Bosnië had zijn hoofdkwartier hier voor een ruime tijd, hij bouwde bruggen en molens, en in de gloriedagen van het Ottomaanse rijk telde de stad 40 moskeeën. In de loop van de eeuwen van het Ottomaanse rijk, werd Banja Luka herhaaldelijk verwoest door de Ottomaanse-Oostenrijkse oorlogsvoering (ook door aardbevingen en plagen), totdat het Oostenrijks-Hongaarse Banja Luka in de 19 e eeuw vreedzaam opnam. De stad werd snel gemoderniseerd, er werden fabrieken gebouwd en werden verbonden met Wenen en andere hoofdsteden. De stad werd enorm uitgebreid in de 20 e eeuw. Na de sightseeing, vrije tijd voor de lunch. Doorrit naar Bihac. 15:00 Geniet van een sightseeing van de stad met een lokale gids.

62 66 Dit gebied dateert op zijn minst van de Illyrische en Romaans tijd, maar de stad zelf werd voor het eerst in 1260 genoemd, in een document van Koningin Bela IV. Het was daar waar men de verre grens in het noordwesten trok tussen de Osmanen en de Oostenrijk- Hongaren. Bihac is een charmant stadje aan de oevers van de Una rivier. Het is meer dan een bezoek waard, of een van de andere stadjes aan het smaragdgroene water. Het is de perfecte plaats voor een tussenstop, wanneer je op weg bent naar de Kroatische kust of net het Plitvice Nationaal Park hebt bezocht, net over de grens. Of beter nog, om de echte magie van het water te ervaren, wandel langs de oever, ga raften door de verschillende watervallen, of ga op het gemak genieten en luister naar de verhalen die het water u te vertellen heeft. Rest van de dag vrij in te vullen. 18:00 Check-in in het hotel in Bihac. Overnachting in het hotel Ada op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer. Dag 10 Woensdag 1 augustus 2012 Bihac NP Plitvice Lakes (Kroatië) - Bihac 08:00 Ontbijt in het hotel. Rit naar NP Plitvice. 09:00 Sightseeing van NP Plitvice met een lokale gids. De Plitvice meren vertegenwoordigen één van de grootste nationale parken van Kroatië, en volgens vele kenmerken en wetenschappelijke waarde, zijn ze één van de meest opvallende reservaten in heel Europa. In 1979, werden ze op de lijst van UNESCO Werelderfgoed geplaatst. We maken een wandeling door het park met 16 kleine en grotere meren verbonden met 92 watervallen. Het is een uniek fenomeen, reeds 4000 jaar oud, dat aan de Werelderfgoedlijst werd toegevoegd. Na de sightseeing, lunch (eigen keuze). Terugrit naar Bihac Rest van de dag vrij in te vullen. Overnachting in het hotel Ada op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer.

63 67 Dag 11 Donderdag 2 augustus 2012 Bihac - Zadar 08:00 Ontbijt in het hotel. Rit naar Zadar. 15:00 Bij aankomst in Zadar sightseeing met een lokale gids. Zadar is een oude mediterrane havenstad. De oude stad is omgeven door stadsmuren en torens op een schiereiland. Met een nieuw, stedelijk deeltje is de stad verbonden met een brug, hét symbool van de stad. 18:00 Check-in in het hotel in Zadar. Overnachting in het hotel Bastion op basis van bed & breakfast in een 2-persoonskamer. Dag 12 Vrijdag 3 augustus 2012 Zadar Charleroi 06:00 Ontbijt in het hotel. Check-uit uit het hotel Porto. Transfer naar Zadar Airport. Inleveren van de huurwagen. 08:00 Afspraak in de luchthaven van Zadar. Check-in voor Ryanair vlucht FR 6465 naar Brussel Zuid Charleroi. 09:20 Vertrek van uw vlucht in economy class vluchtduur 2h00. 11:20 Aankomst op de luchthaven van Brussel Zuid Charleroi.

64 Prijsberekening PRIJZEN EN VOORWAARDEN INTERNATIONALE VLUCHTEN: Prijs per persoon, in economy class, incl. taksen 279, 90 LANDARRANGEMENT Prijs per persoon, op basis van een tweepersoonskamer 780,10 (via aanvraag van lokale agent Fortuna Travel 95 ) Totale prijs: 1060 Deze prijzen omvatten: Internationale vluchten met Ryanair, in economy class, incl. taksen, bagage en priority boarding: Charleroi Zadar Charleroi; Accommodatie voor 2 personen op basis van kamer en ontbijt; Lokale gidsen zoals vermeld in het programma; Huurwagen voor het volledige arrangement; Deze prijzen omvatten niet: Alle maaltijden die niet specifiek vermeld werden (voor eigen rekening); Excursies en uitstappen niet vermeld in het programma; Persoonlijke uitgaven en fooien; Opmerkingen: 2.73 % Belgische BTW is inbegrepen in de prijs van het landarrangement. 17 % commissie is inbegrepen in de prijs van het landarrangement. Een geldige Belgische identiteitskaart is vereist (geldig tot 6 maanden na retour). Er zijn geen specifieke vaccinaties nodig voor uw reis naar Bosnië & Herzegovina. Een reis is echter wel de ideale gelegenheid om uw vaccinaties in orde te stellen zoals tetanus, difterie en polio. 5.4 Brochuretekst U vindt de brochureversie voor deze reis in bijlage. 95 Zie in bijlage

65 69 6 Eindconclusie De hoofdvraag van deze bachelorproef was of Bosnië & Herzegovina klaar is om zich als toeristische bestemming te profileren en of er een product op deze bestemming kan uitgewerkt worden. Met onderstaande conclusie zal duidelijk worden of hierop volmondig ja geantwoord kan worden, of dat we ons enthousiasme moeten drukken omdat dit niet haalbaar is. Uit het volledige onderzoek dat hieraan vooraf is gegaan kunnen we kleine conclusies maken die we later bij elkaar toevoegen om tot een totale eindconclusie te komen. Daarom trekken we conclusies uit de delen over de bezoekobjecten, het marketingplan, de situatieanalyse, het marktpotentieel, de marketingactiviteiten, de bereikbaarheid, de accommodatie, de SWOT-analyse, de aanbieders en de trends in het toerisme. Bosnië & Herzegovina kan rekenen op een perfecte ligging om toeristen aan te trekken. Haar ligging aan de Adriatische kust geeft de toerist de mogelijkheid om aan strandtoerisme te doen. De aanwezigheid van de bergen zorgt er dan weer voor dat skitoerisme mogelijk is. Ook heeft Bosnië een perfect klimaat om deze twee vormen van toerisme uit te voeren. Bosnië & Herzegovina wordt opgesplitst in 5 regio s. Elke regio heeft zijn eigen karaktertrekken en heeft iets anders te bieden aan de toerist. De Sarajevo regio biedt de toerist de mogelijkheid om culturele kennis op te doen, Sarajevo te bezoeken, Sutjeska Nationaal Park en het bergachtige gebiedt daaromheen. Deze regio staat ook bekend vanwege het skitoerisme op de Jahorina en de Bjelasnica. De Herzegovina regio is enorm divers: natuurlijke schoonheid, cultureel erfgoed, zoetwaterbronnen, kristalheldere rivieren en zoveel meer. Een van de voordelen van deze regio is het aangename klimaat. Dit zorgt ook voor de verschillende wijngaarden in de regio. De Neretva is de belangrijkste attractie in de regio waar men aan rafting, canyoning en kajakken kan doen. De Centraal-Bosnië regio beschikt over een groot aantal culturele - en historische erfgoedsites. Je vindt er vooral oude vestingen, kloosters, moskeeën en bergdorpen. De Noordwest regio grenst aan Kroatië en heeft een rijke geschiedenis. Het is er fantastisch om te wandelen, lopen, fietsen, vissen of jagen en het heeft een enorm groen karakter. Als laatste heb je de Noordoost regio waar je vooral bergen en talrijke groene bossen tegenkomt. De regio staat bekend om zijn economische activiteit en met het groene karakter voel je je onmiddellijk thuis. Elke regio heeft ook zijn bekende attracties waar toeristen naartoe willen komen. Na een onderzoek met verschillende reisgidsen en het internet werd duidelijk welke bezienswaardigheden het best scoren. De 13 belangrijkste en niet te missen- attracties volgens de toeristische dienst van Bosnië & Herzegovina werden vergeleken met de bezienswaardigheden die in de reisgidsen gevonden werden. Daarbij werd rekening gehouden met de belangrijkste gidsen zoals de Groene Michelingids, de Lonely Planet en Wegwijzer. Uit het onderzoek is gebleken dat de belangrijkste bezienswaardigheden Sarajevo, Mostar, Jajce, Medugorje en Banja Luka zijn. Wat wil zeggen dat deze zeker opgenomen moeten worden in het product. Bosnië & Herzegovina is vast en zeker geen bestemming voor massatoerisme. Maar de sterkte van het land kan men halen uit het niche aanbod zoals de cultuur, natuur, bedevaartsoorden, het avontuur, De belangrijkste inkomsten zijn deze van dagtrips vanuit Kroatië, rondritten langs de Adriatische Kust en het bedevaarttoerisme. Maar natuurlijk heeft Bosnië nog veel meer te bieden en kan men zich daarop ook toeleggen. De grootste groeimogelijkheden liggen bij het aantrekken van nieuwe bezoekers. Daarvoor kan men rekenen op de niche marktsegmenten, zoals: buitenavonturiers, wandelaars, vissers, rafters, vogelspotters (enkel in het trekseizoen) en liefhebbers van geschiedenis en cultuur.

66 70 De huidige markt van het toerisme in Bosnië & Herzegovina omvat vooral het zuiden, dat aangedaan wordt door bezoekers vanuit Kroatië. De populairste excursies zijn dagtrips naar Mostar en rafting op de Neretva. Een zeer sterke nichemarkt van Bosnië & Herzegovina is zonder twijfel die van de religieuze bedevaartsoorden, met als belangrijkste plaatsen: Medurgorje, Blagaj en Stolac. Een groeiend marktsegment is dat van het rootstoerisme. 20 jaar na de oorlog zijn er veel Bosniërs die op zoek gaan naar hun oorsprong. Ook staat Sarajevo zeer bekend om het studentenleven, veel buitenlandse toeristen komen hier studeren. Het niveau van de huidige infrastructuur, productkwaliteit en service is niet zo hoog als vele internationale bezoekers vereisen. Er blijkt echter wel een verandering in de situatie te komen: de vraag groeit, wat investeringen opwekt. Natuurlijk heeft een bestemming altijd een groeikans om zich op de toeristisch markt te storten. BiH is zeker een bezoekje waard, maar waar haal je de toeristen? Men heeft een marketingplan opgezet om te kijken waar men kansen kan creëren om extra toeristen aan te trekken. Het grootste onbenutte potentieel schuilt in de nichemarkten zoals de wandelaars, rafters, beoefenaars van andere buitenactiviteiten, vissers, vogelspotters en liefhebbers van cultuur en geschiedenis. Uiteindelijk zal BiH een veel breder publiek kunnen aanspreken. Het is een belangrijke stap om Bosnië & Herzegovina op de toeristische kaart te zetten. De huidige situatieanalyse wijst uit dat BiH enorm rekent op vakantiegangers uit de buurlanden. Dit geldt vooral voor de buitenactiviteiten, alsook voor het bezoeken van enkele steden. Bosnië & Herzegovina heeft het grootste aantal aankomsten uit de buurlanden van alle landen van het voormalige Joegoslavië. 26% komt uit Servië, 24% uit Kroatië, 15% voor Slovenië en 12,5% voor Polen. Verder volgen Italië en Turkije met respectievelijk 11% en 10,5%. Voor de Italianen komt dit door het bedevaartsoord Medugorje. Uit het onderzoek naar de aankomsten en overnachtingen blijkt dat Bosnië & Herzegovina de laatste jaren kan rekenen op meer toeristen. Het gemiddelde bezoek bedraagt 2,1 dagen door de vele dagtrips vanuit Kroatië. Op lange termijn heeft het land een aantal problemen te behandelen waaronder infrastructuur, capaciteit, vaardigheden en kennis, promotioneel budget en de kwaliteit van de faciliteiten en de diensten om als waardig toeristisch product op de markt te komen. Verder kunnen zij ook nog schaven aan hun doelgroep, op dit moment is deze nog heel uiteenlopend, waardoor ze zich concentreren op een uitgebreide doelgroep zoals toeristen uit eigen land, pakketreizen met inbegrip van de kust van Kroatië en short breaks vanuit Europese bestemmingen. Het grootste groeipotentieel schuilt in de bescheiden groei vanuit het Verenigd Koninkrijk en Italië. Dit gaat vooral over de watersporten en het bedevaarttoerisme. Ook wordt er een groei verwacht in het aantal Bosnische toeristen die hun roots opzoeken, vooral uit Duitsland, Scandinavië en de Verenigde Staten. De marketing van Bosnië & Herzegovina wordt uitgevoerd door de privésector, de Tourism Association in BiH en USAID CCA. Door de moeite die Bosnië & Herzegovina in de promotie steekt hebben buitenlandse touroperators en toerismeauteurs het land opgemerkt en de nieuwsgierigheid gestimuleerd. Op promotioneel vlak heeft BiH een video geproduceerd die een overzicht gaf van Bosnië & Herzegovina als toeristische bestemming. Het budget van de campagne liet het niet toe deze film voldoende te promoten maar het werd wel uitgezonden op CNN en de film werd ook op You Tube geplaatst. Sinds 2006, neemt Bosnië & Herzegovina ook deel aan s werelds meest productieve vakbeurzen met commerciële partners (World Travel Market, Londen & ITB, Berlijn). De kwaliteit en de doelgerichtheid van deze marketinginspanningen is uitstekend. Zeker voor een land met weinig marketingervaring en gelimiteerde budgetten, zijn deze activiteiten lovenswaardig. De

67 71 uitdaging is nu om deze activiteiten op te bouwen en het bewustzijn van de internationale markten van BiH als toeristische bestemming te ontwikkelen. Om een toeristisch product op de markt te brengen is het belangrijk om de bereikbaarheid te onderzoeken. Jammer genoeg is Bosnië & Herzegovina vanuit België niet rechtstreeks bereikbaar. U kan wel via een hub doorvliegen naar BiH, maar dit is steeds met een tussenstop. Daarna werd een onderzoek gedaan naar de bereikbaarheid vanuit onze buurlanden. Vanuit Nederland en Duitsland kan je bijna dagelijks naar Bosnië vliegen. B&H Airlines vliegt vanuit Amsterdam op Sarajevo, vanuit Duitsland kan dit met Lufthansa en Germanwings vanuit München en Keulen. Daarna werd gekeken of er vanuit België gevlogen kan worden op de buurlanden van Bosnië & Herzegovina. Op deze manier is het misschien toch mogelijk om gemakkelijk in BiH te raken. Vanuit België kan er rechtstreeks gevlogen worden op Kroatië met dagelijkse verbindingen met Brussels Airlines en Croatia Airlines met landing op Zagreb. Ryanair biedt vluchten aan op Zadar, in het zuiden van Kroatië. Bosnië & Herzegovina heeft de beste bereikbaarheid vanuit Duitsland. Germanwings vliegt op Zagreb, Split en Zadar in Kroatië. Lufthansa vliegt op Zagreb en Belgrado. Verder is het belangrijk om een onderzoek te doen naar de accommodatiemogelijkheden en deze toe te passen op wat de Belgische toerist verlangt. Uit het onderzoek van het WES naar het reisgedrag van de Belgische toerist werd duidelijk dat de meerderheid kiest voor een hotel en meer bepaald hotels van 3 tot 4 sterren. Daarom werd een onderzoek gedaan naar dit soort hotels in BiH waar de toerist kan overnachten. Uit het onderzoek bleek dat Bosnië & Herzegovina zeker een aanbod heeft aan 3-, 4- en zelfs 5-sterrenhotels. De meeste hotels bieden alles wat de toerist verlangt. Vaak liggen deze hotels niet ver van het stadscentrum, waardoor de klanten snel tot in de stad raken. Dit onderzoek toont aan dat er genoeg hotels zijn om later in het reisprogramma te gebruiken. Uit alle hoofdstukken werd een SWOT-analyse opgesteld om te kijken waar de sterktes en zwaktes van Bosnië & Herzegovina liggen. We merkten op dat er veel zwaktes zijn in vergelijking met de sterktes. Gelukkig kunnen deze zwaktes voor het grootste deel in kansen worden omgezet. Hierdoor krijgt Bosnië de kans om zijn zwakke punten weg te werken. De grootste problemen liggen bij de infrastructuur van accommodatie, wegennetwerk en het openbaar vervoer. Verder hebben ze weinig kennis van marketingplannen en het opmaken ervan. Het gebrek aan investeringen is een grote belemmering voor de ontwikkeling van het toerisme. Het is daardoor financieel onmogelijk om het toerisme te promoten. Gelukkig heeft BiH genoeg toeristische attracties om een toeristische bestemming te worden. Ook het ideale klimaat is een groot voordeel voor zowel het zomer- als wintertoerisme. De grootste bedreigingen schuilen in het toerisme voor de buurlanden. Door de sporadische promotie zijn toeristen niet op de hoogte van wat Bosnië & Herzegovina te bieden heeft. Daarom zakken ze vaker af naar een buurland omdat deze wel genoeg promotie voeren. Bosnië zal moeten op zoek gaan naar investeringen om hun infrastructuren verder uit te werken, te verbeteren en waar nodig grondig aan te pakken. Als men hun zwaktes kan omzetten in kansen, en deze ook grijpen, en de bedreigingen zo klein mogelijk probeert te houden, dan zou het toerisme in Bosnië wel een boost kunnen krijgen.

68 72 Een onderzoek naar de aanbieders op de toeristische markt moest een antwoord geven op de vraag of er wel genoeg producten beschikbaar zijn. Het antwoord op deze vraag is zeker: nee. We kunnen concluderen dat er weinig aanbieders zijn op de Belgische markt. Er zijn amper touroperators die Bosnië & Herzegovina als toeristische bestemming aanbieden. De buurlanden bieden daarnaast wel meer producten aan. In Frankrijk zijn er bijvoorbeeld een aantal touroperators die verschillende reizen aanbieden. Daar ziet u dat de meeste touroperators reizen enkel in Bosnië aanbieden maar er zijn ook Bosnische producten aan met inbegrip van andere Balkanlanden zoals Kroatië. In Nederland worden alle mogelijke reizen aangeboden. Zo zien we dat men zowel vliegreizen aanbiedt alsook busvakanties, wandelvakantie en citytrips. Ook in Duitsland worden reizen naar Bosnië & Herzegovina georganiseerd. De gemiddelde duur van de reizen is afhankelijk van het soort reis. De citytrips (Sarajevo) bedragen normaliter 3 tot 4 dagen, de rondreizen in Bosnië duren gemiddeld 8 tot 9 dagen. Het is pas voor de grote rondreizen met inbegrip van de andere Balkanlanden dat men meer dagen onderweg is. Voor deze reizen duurt het vaak tussen de 10 en de 16 dagen. Het laatste hoofdstuk handelde over de trends op de toerismemarkt. Daaruit leerden we dat de wensen van de klant de afgelopen jaren veranderd zijn. Het is belangrijk om met deze trends rekening te houden bij het maken van het eindproduct. Innovatie bleek een van de belangrijkste trends. Het sleutelwoord is vernieuwing, voor zowel het transportmiddel, accommodatievorm als het soort reis. De à-la-carte reizen zijn bezig aan een opmars. Door deze trend kunnen de klanten zelf hun reisprogramma bepalen en de verschillende segmenten aanpassen naar hun eigen wensen. Profilering wordt ook steeds belangrijker. Het juiste product aanbieden aan het juiste klantenprofiel. Uit het Be4&Again model van Trendhuis worden 4 profielen duidelijk: 50 plus, Gezinsfase, 20'ers en prille 30'ers en tieners (16-19 jaar). Het is belangrijk segmenten te nemen die deze doelgroep specifiek typeren. Alle hoofdstukken hebben me een kijk gegeven op het toerisme in Bosnië & Herzegovina op de dag van vandaag en in de toekomst. De onderzoeken hebben me de kans gegeven om een mooi toeristisch product te creëren waarvan ik zeker ben dat het zal aanslaan bij de Belgische toerist. Of Bosnië & Herzegovina klaar is om als toeristische bestemming gepromoot te worden? Daar ben ik zeker van. Met de nodige financiële steun en het verder ontwikkelen van de promotie is dit zeker mogelijk. Bosnië & Herzegovina heeft de laatste jaren genoeg geprobeerd om het oorlogsverleden achter zich te laten en zich toe te leggen op de toekomst. Nu enkel nog de zwaktes in kansen omzetten en hun doelgroep wat beschaven en Bosnië & Herzegovina is gelanceerd op de toeristische markt!

69 73 Bibliografie Websites Fatbirder - Birding fact: Scorpio - Bosnia & Herzegovina: Cultural Orientation: Bosnia & Herzegovina - The heart shaped land: Herzegovina Wine: Bosanska Krajina: Unesco - Werelderfgoedlijst: Traveling to Bosnia & Herzegovina: Medjugorje - Place of prayer and reconciliation: Ski Jahorina: Bjelasnica Mountain: Bosnia & Herzegovina Travel Info: Kraljeva Sutjeska: (Bosnische site) Pliva Tourism: Sarajevo International Airport: Fortune City: Mostar International Airport: B&H Airlines: Tuzla International Airport: Banja Luka International Airport: Connections - Connected with the real world: Lufthansa: Germanwings: Jat Airways: Croatia Airlines: Austrian Airlines:

70 74 Malev Hungarian Airlines: Adria Airways: Brussels Airlines: Ryanair: Montenegro Airlines: UNWTO: You Tube: World Tourism Directory: Lonely Planet - Maps: Graphic Maps - Balkan: Every Culture: Encyclo: Campingo: 15-daagse Balkanreis: 15-daagse rondreis Kroatië, Bosnië en Montenegro: Croatie, Bosnie - Circuit de 8 jours/7 nuits: Circuits en Bosnie: Terres des Balkans: 59.html Wandelvakanties: Plusieurs Circuits: 18-d-21 L'aventure à la carte: 17-daagse rondreis Parls van het Oude Joegoslavië: Wandelreizen & Cultuurreizen:

71 75 De Balkan - 15 dagen: 8-daagse rondreis Verrassend Bosnië: Busreis Kroatië - Dalmatische kust & Dubrovnik: Busreis 12-daagse Medjugorje, Mariaverering in hartje Balkan: Ski Jahorina: De Hoogtepunten 10 dagen: Stedentrip Sarajevo & Mostar: 13-daagse Zuid-Kroatië & Bosnië Herzegovina: Balkan - Zwischen Donau und Adria: Sarajewo und Mostar: Balkan Adventure 15-tage: 8-tage Bosnien Herzegowina: Kroatien-Montenegro-Erlebnisreise Rundreise Schönsten seiten des Balkans: Grösse Balkan Rundreise: Radreisen Balkan: Tour BiH: Begrippen - Financieren en Innoveren. Bosnian Institute. Diplomatie. n_de_eu/europa_en_de_wereld/westelijke_balkan/ Encie. Europe.nu. (2012, Februari 28).

72 76 Goliath - Business Knowledge on Demand. Kaart Balkan. Graphic Maps: Lonely Planet. Travel Via Michelin. Trendbarometer Type=2067 Van Daele Woordenboek. Rapporten/boeken Agency for Statistics of Bosnia and Herzegovina. (2011). Bosnia & Herzegovina in figures. Clancy, T. (2010). Bosnia and Herzegovina - The Bradt Travel Guide. Echtner, C. M., & Ritchie, J. B. The Meaning and Measurement of Destination Image. General Books LLC. Tourism in Bosnia & Herzegovina. Holloway, J. C. (2004). Marketing for Tourism. Pearson Education. Howest, C.. Europa - Middellands Zeegebied. King, D. C. (2005). Bosnia & Herzegovina : Cultures of the World. Lonely Planet. Western Balkans travel guide. Republika Srpska Institue of Statistics. (2011). Monthly Release Tourism Statistics. Republika Srpska Institute of Statistics. (2011). Statistical Bulletin Bosnia. USAID. (2008). BIH Tourism Branding & Marketig Strategy. USAID. (2005). Recommendations for Product Development, Marketing and Destination Management. WES. (2010). Reisgedrag van de Belgen. World Bank. (1997). Bosnia & Herzegovina : from recovery to sustainable growth. Personen Lokaal reisbureau: Edin Ribic Bosniëkenner: Martijn Deschutter Lokale agent: Marijana Puntarić Tourism Association of the Federation of Bosnia and Herzegovina: Sanela Smajlovic

73 77 Lijst van figuren Figuur 1: Kaart Bosnië & Herzegovina Figuur 2: Kaart Joegoslavië Figuur 3: Kaart Balkan Figuur 4: Toeristische regio's BiH Figuur 5: Sarajevo Regio Figuur 6: Herzegovina Regio Figuur 7: Centraal-Bosnië Regio Figuur 8: Noordwest Regio Figuur 9: Noordoost Regio Figuur 10: Bezienswaardigheden Bosnië Figuur 11: Huidige situatie van de markt Figuur 12: Overnachtingen per land van oorsprong (2010) Figuur 13: Aankomsten en overnachtingen in BiH ( ) Figuur 14: Aankomsten en overnachtingen (2011) Figuur 15: Potentiële groeimogelijkheden ( ) Figuur 16: Luchthavens Bosnië & Herzegovina Lijst van tabellen Tabel 1: Top tien grootste toerismeproducerende landen 2011 (UNWTO) Tabel 2 : Statistiek passagiers Tabel 3: Statistiek passagiers Tabel 4: Statistiek passagiers Tabel 5: Onrechtstreekse vluchten vanuit Brussel Tabel 6: Rechtstreekse vluchten vanuit buurlanden Tabel 7: Rechtstreekse vluchten vanuit andere landen Tabel 8: Vluchten vanuit België naar omliggende landen Tabel 9: Vluchten vanuit Nederland naar omliggende landen Tabel 10: Vluchten vanuit Duitsland naar omliggende landen Tabel 11: Belangrijkste logiesvormen Tabel 12 : Hotelcategorie en hotelformule Tabel 13: Belgische touroperators met Bosnisch product Tabel 14: Franse touroperators met Bosnisch product Tabel 15: Nederlandse touroperators met Bosnisch product Tabel 16: Duitse touroperators met Bosnisch product... 53

74 78 Bijlagen Balkan Joker Avontuur Reisbeschrijving Dag 1 3 Naar de meest zuidelijke fjord van Europa Balkan - Joker Avontuur Reiscode: HRAB Duur: 15 dagen Reisformule: Groepsreizen Avontuurlijke groepsreizen Exploratie Brochure: Joker Avontuur - voor alle leeftijden Deelnemers: min. 6 - max. 11 Vanaf: Eerste vertrek: 12 juni 2012 Inbegrepen Een onbekend stuk Europa ontdekken 2 dagen te voet in een prachtige omgeving Sarajevo, een smeltkroes van verschillende culturen Inbegrepen in de basisprijs: Chartervluchten Brussel - Tivat en Dubrovnik - Brussel Alle luchthaventaksen Organisatiekosten De diensten van een Karavaanreisbegeleider KBC-reisbijstandsverzekering Inbegrepen in het budget: Kostenraming voor logies, plaatselijk transport, toegangsgelden en maaltijden. Dranken en persoonlijke uitgaven zijn niet inbegrepen in het budget. Vanuit Tivat nemen we de bus naar Kotor in Montenegro. Deze stad ligt aan de meest zuidelijke fjord van Europa en is omringd door adembenemende rotsformaties. We beklimmen de oude fortificatie en varen naar Perast, een typisch mediterraan dorpje wat verder in de baai. Een duik in het water kan ook. Dag 4 5 Trektocht in Nationaal Park Durmitor We trekken naar Zabljak en houden onderweg halt bij de 150 m hoge Tarabrug. De stad Zabljak ligt op m en is tevens de toegangspoort tot het Durmitor N.P., een door UNESCO beschermd nationaal park met pieken van meer dan m. Een uitdagende trektocht brengt ons langs prachtige meren, kille ijsgrotten en weelderige bossen. Dag 6 9 Het binnenland van Bosnië-Herzegovina Sarajevo is een stad met karakter en een geschiedenis die weinigen onberoerd heeft gelaten. Een 10-tal jaar na de grote belegering van Sarajevo zie je op enkele plaatsen nog de uiterlijke littekens van de oorlog. Ook zijn er nog heel wat herinneringen aan deze moeilijke periode. We bezoeken het historische museum, deels gewijd aan de oorlog, en de tunnel die tijdens de belegering de enige relatief veilige uitweg was uit de stad. Sarajevo verlaten we niet zonder rond te dwalen in Bascarsija, de oude Turkse wijk of een Bosnische koffie te drinken op één van de vele pleinen. Tijdens een dagtocht doorheen de Dinarische Alpen vangen we een glimp op van het leven op het Bosnische platteland: de typische klederdracht, architectuur, keuken, Dag Van Mostar tot Hutovo Blato In Mostar bezoeken we de Stari Most. Deze bekende middeleeuwse brug werd tijdens de oorlog volledig vernietigd en in 2004 heropgebouwd in zijn originele stijl. Tijdens de tocht van Mostar naar Dubrovnik, bezoeken we Medugorje, dé pelgrimsplaats bij uitstek en vervolgens Pocitelj, één van Herzegovina s Ottomaanse pareltjes. We nemen een duik in de Kravicewatervallen, ook wel gekend als de mini Niagara Falls. Eventueel stoppen we in het natuurpark Hutovo Blato waar we honderden vogelsoorten kunnen spotten. Daarna rijden we door naar Dubrovnik. Dag Dubrovnik Eindigen doen we in Dubrovnik, de parel van de Adriatische Zee. We zoeken het ommuurde centrum op en zwerven door smalle straatjes, slenteren langs de typische patriciërshuizen en bezoeken enkele historische monumenten. Wie wil kan met een boot één van de eilanden bezoeken.

75 Kroatië, Bosnië-Herzegovina en Montenegro Reisbeschrijving Kroatië, Bosnië Herzegovina en Montenegro - Kriskras Duur: 15 dagen Reisformule: Begeleide groepsreizen Deelnemers: min. 6 - max. 9 Vanaf: Vertrek: 7 juli 2012 Inbegrepen Actief Actieve vakantie, inclusief 2-daagse trektocht en dagtocht, kajaktocht Inbegrepen in de basisprijs: vlucht Brussel-Dubrovnik (h/t) luchthaventaksen alle overnachtingen (hostel, hotel tijdens 2-daagse) alle transport ter plaatse kayak in Montenegro 2-daagse trektocht Sutjeska NP (incl. gids en vol pension) dagtocht Prenj (incl. gids) gids Sarajevo verzekeringen (bijstand, annulatie en vakantieonderbreking) Protos-bijdrage en KrisKrasbegeleiding Niet inbegrepen: overige maaltijden toegangsgelden en persoonlijke uitgaven Dag 1-2: Dubrovnik We starten in het toeristische Dubrovnik, door velen beschouwd als de mooiste stad van Kroatië. De bijnaam parel van de Adriatische kust is dan ook niet uit de lucht gegrepen. Liefhebbers van cultuur komen hier uitgebreid aan hun trekken. Doorheen de geschiedenis is de stad meermaals verwoest door oorlogen en natuurrampen. De laatste belegering gebeurde eind vorige eeuw, tijdens de Kroatische Onafhankelijkheidsoorlog. Grote delen van de stad werden daarbij tot puin herschapen, maar de heropbouwingswerken hebben hun vruchten afgeworpen. Tegenwoordig staat Dubrovnik op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Dag 3: denneneiland Miljet Met de boot varen we naar Miljet, het meest zuidelijke van de grote Adriatische eilanden. Dennen en steeneiken bedekken het overgrote deel van het eiland. In het westen zijn er twee spectaculaire, diepe inhammen: het grote zoutwatermeer Veliko Jezero en het kleinere Malo Jezero. In 1960 werd dit deel van het eiland tot nationaal park uitgeroepen. Dag 4-5: een zuiderse fjord Eenmaal terug op het vasteland nemen we de bus naar de Kotorbaai in Montenegro, als een van de diepst gelegen inhammen van de Adriatische kust vaak Europa s meest zuidelijk gelegen fjord genoemd. De indrukwekkende vestingmuur van de havenstad Kotor is een lust voor het oog. Deze omgeving moeten we van op het water verkennen! Met de kajak ontdekken we de volgende dag tal van verborgen plekjes. Dag 6-8: middeleeuws Mostar Opnieuw de bus op vandaag. Onze bestemming is Mostar, in Bosnië-Herzegovina. Deze stad is de komende dagen onze uitvalsbasis. In het oude stadsgedeelte kuieren we door de gezellige straatjes en bezoeken we de oude bazaar Kujundziluk. We wandelen over de Stari Most: een bekende middeleeuwse brug over de Neretva-rivier. De volgende dag maken we een daguitstap. We wagen ons in het water nabij de prachtige Kravice-watervallen en bezoeken het middeleeuwse stadje Pocitelj. Tegen de avond keren we terug naar Mostar. Morgen kan je namelijk uitslapen, want dan hebben we geen activiteiten gepland. s Avonds zetten we onze reis verder naar Konjic, nabij het Prenj-gebergte. Dag 9: trektocht in het Prenj-gebergte Vandaag trekken we onze beste bergwandelschoenen aan. Het Prenj-gebergte is een van de hoogste bergmassieven van de Dinarische Alpen. Het landschap met zijn talloze meren en rivieren is adembenemend. We slapen aan de oevers van een meer. Dag 10-11: Sarajevo De volgende dag bezoeken we de tunnel die tijdens de belegering eind vorige eeuw gebruikt werd om voedsel, wapens en medicijnen de stad in te smokkelen. Tegenwoordig is het een museum. Ook het Olympische sportpaviljoen, dat ter gelegenheid van de Winterspelen in 1984 werd gebouwd, ontbreekt niet op ons programma. Verder maken we een wandeling door Snipers Alley, waar scherpschutters zich tijdens de oorlog verschansten en vele slachtoffers maakten. We bezoeken ook de plek waar de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand vermoord werd, het incident dat uiteindelijk tot de Eerste Wereldoorlog leidde. Dag 12-13: tweedaagse trektocht in Sutjeska Na een twee uur durende busrit komen we aan in Sutjeska nationaal park. Geen tijd voor vermoeidheid, want er staat een tweedaagse trektocht door het prachtige en ongerepte berglandschap op het menu. De eerste dag gaan we een vijftal uur stappen, waarna we in een hotel overnachten. Wie er de energie voor heeft, kan de volgende dag de Maglic beklimmen, met zijn 2386 meter de hoogste piek van Bosnië. Anderen kunnen naar het Trnovacko-meer trekken en het wat rustiger aandoen. Dag 14: terugrit naar Dubrovnik Het grootste deel van de dag brengen we door tussen Sarajevo en Dubrovnik. Zo krijgen we onderweg nog een laatste blik op dit prachtige, bosrijke landschap. Dag 15: terug naar Brussel Vanuit Dubrovnik nemen we moe maar voldaan het vliegtuig terug naar Brussel.

76 Croatie et Bosnie Itinéraire Croatie et Bosnie Plein Vent Durée: 8 jours Formule: Pension Complet À partir de: Vol au départ de : Lyon, Mulhouse, Marseille, Nantes, Paris Transports Utilisés : Bus, Avion Ce prix comprend : Le transport aérien aller et retour France / Split Le logement en hôtels *** (base chambre double) Le transport en autocar de grand tourisme climatisé Les visites et excursions mentionnées au programme Un guide accompagnateur francophone pendant le circuit Le forfait assistance, taxes et redevances aéroportuaires : 68. Ce prix ne comprend pas : Le supplément chambre individuelle : 155 Le déjeuner du 8e jour Les boissons Les pourboires et dépenses personnelles Les assurances L option dédit : 20 ou dédit or : 45. 1er jour : France / Région de Split (10 km) Envol à destination de Split. Arrivée et accueil par notre représentant. Transfert à l hôtel. Dîner ou repas froid (selon horaires de vol). 2e jour : Région de Split / Sibenik / Chutes de Krka / Région de Split (180 km) Départ le long de la cote pour Sibenik qui conserve un centre médiéval pittoresque sillonné de ruelles pavées et dominé par une imposante forteresse. Tour panoramique de la vieille ville avec entrée à la cathédrale St Jacques datant du XVe siècle considéré comme un chef d œuvre architectural. Départ vers le parc national de Krka où se trouve l une des plus extraordinaires et mystérieuse rivière de Croatie. 3e jour : Région de Split / Neum (160 km) Départ vers Split, ville résultat de 17 siècles de constructions, rénovations et réaménagements. Découverte de la ville et de son joyau, le palais de Dioclétien, classé patrimoine culturel mondial par l Unesco. Visite du palais de Dioclétien : ses caves et le Péristyle. Départ pour Neum. Arrêt et temps libre à Makarska. 4e jour : Neum / Dubrovnik / Neum (140 km) Journée consacrée à la découverte de cette cité classée par l Unesco pour son patrimoine historique culturel. Tour panoramique en autocar par la route surplombant la vieille ville de Dubrovnik. Visite du couvent des Dominicains abritant des peintures de grande valeur. Balade à pied autour d autres points forts de la ville. Temps libre. 5e jour : Neum / Mostar / Neum (200 km) Départ vers Pocitelj, située à20 km au sud de Mostar bâtie sur un éperon rocheux dominant la route de la vallée de Neretva et couronné par les ruines d une forteresse turque. Visite de l ancien quartier avec le vieux bazar et la maison turque. 6e jour : Neum / Plitvice (370 km) L itinéraire pénètre dans l arrière-pays. Arrêt à Trilj. Petite promenade à pieds le long de la rivière Cetina et continuation du voyage vers Plitvice. Arrêt à Knin, ville historique situé à la source de la rivière Krka puis arrivée dans le plus vieux parc national de l Europe de l est. 7e jour : Plitvice / Région de Split (240 km) Découverte du parc national de Plitvice, zone protégée inscrite au patrimoine naturel mondial de l Unesco. Dans cette partie montagneuse couverte de forêts de pins sylvestres, de frênes, de hêtres communs, d épicéas et d érables, seize superbes lacs sont reliés entre eux par de nombreux cours d eau et des cascades écumantes. Le Parc National accueille plus de 150 espèces d oiseaux ainsi que des mammifères comme le loup et l ours. Départ en direction de Split. 8e jour : Région de Split / France Temps libre selon les horaires de vol. Déjeuner libre. Transfert à l aéroport. Envol vers la France.

77 A la rencontre des Bosniens Le Voyage Autrement (Almira Travel) Itinéraire A la rencontre des Bosniens Almira Travel Durée: 7 jours Formule: Demi-pension À partir de: Groupe minimum 4 personnes, maximum 10 personnes. Dates 2012 programmées: du 07/06/2012 au 15/06/2012 du 03/07/2012 au 11/07/2012 du 10/08/2012 au 18/08/2012 Ce prix comprend : Véhicule ou bus privé et chauffeur durant votre séjour. Accompagnateur francophone durant tout votre séjour. Le guide local : Podvelezje, pour le Rafting à Glavaticevo, Lukomir, Bijambare Hôtel ou Motel 3*, Hb (petit déjeuner et dîner) Déjeuner dans les villes pendant la visite Le Rafting sur la Neretva Ce prix ne comprend pas : Le transport pour se rendre sur le lieu du séjour Toutes les dépenses d ordre personnel, D une façon générale, tout ce qui n est pas indiqué dans la rubrique Le prix comprend. Jour 1 : Sarajevo - Podvelezje Arrivée à l aéroport de Sarajevo. Accueil a l aéroport. Transfert à Podvelezje. Déjeuner à Jablanica puis départ pour Podvelezje. Podvelezje est un petit village de montagne situé au pied de la montagne Velez, à 15 km à l Est de Mostar. L air pur et la nature vous apportent la santé, les meilleurs moutons, fromages et autres produits laitiers du pays. Installation au Motel. L après midi, visite d une ferme écologique et d une production laitière. Nuit et dîner au motel, à Podvelezje, avec produits locaux et musique traditionnelle. Jour 2 : Velez Après le petit déjeuner, vous ferrez une marche en montagne et visiterez des tours de l époque austro-hongroise sur le plateau de la montagne Podvelezje. Retour au village avant le déjeuner, vous aurez alors l opportunité de voir des villageois en pleine activité traditionnelle puis rencontre avec un spécialiste pour ramasser des herbes et plantes que nous sommes autorisés à emporter. Dîner et Nuit au motel à Podvelezje. Jour 3 : Ban Vir - Glavaticevo Après le petit déjeuner, départ pour Ban Vir à 20 km de Konjic. Installation dans un éco village pittoresque en rondins, puis décente de la rivière Neretva en canoë. Déjeuner en pleine nature. Dîner et nuit dans les habitations en rondins. Jour 4 : Rafting sur la Neretva Après le petit déjeuner, préparatifs pour le rafting. La descente s'étale sur 20 km, et dure de 3 à 5 heures selon le niveau de l eau, les temps de pause et de l agilité à pagayer. Arrivée au village de Spiljani, où un transport pour le retour à Ban Vir est organisé. Là vous attendront des spécialités préparées pour vous. Dîner et nuit dans les habitations en rondins. Jour 5 : Lukomir Départ pour le village de Lukomir situé dans la montagne de Bjelasnica; le village de montagne le plus isolé et le plus haut de Bosnie, à 1496 mètres. Installation au village d Umoljani dans des maisons de montagne. Après l installation visite de nombreuses sépultures, de la vieille mosquée du village, du vieux moulin d où nous aurons une vue superbe sur le canyon Rakitnika. Nous serons présentés aux villageois et ferons connaissance de leur style de vie fascinant. C est une véritable et unique opportunité de voir et comprendre la vie dans ce coin magnifique et difficile d'accès. Après le déjeuner traditionnel préparé pour nos invités, nous vous proposons un après midi libre au grand air. Dîner et nuit à l hôtel à Sarajevo. Jour 6 : Bijambare Après le petit déjeuner, transport jusqu aux grottes de Bijambar. C est un phénomène naturel et intéressant par sa longueur de 420 mètres, avec ses quatre murs décorés naturellement de stalactites et stalagmites. Vous y apprécierez aussi la forêt de pins, les chutes d eau, et à l entrée de la grotte un lac pittoresque. Les commentaires vous seront fourni par un guide professionnel. Déjeuner en pleine nature avec produits locaux naturels traditionnels et laitiers. Retour à l hôtel. Dîner et nuit à l hôtel à Sarajevo. Jour 7 : Sarajevo - Départ Petit déjeuner et départ pour l aéroport de Sarajevo.

78 Terres des Balkans Arts et vie Itinéraire 1 er jour : Paris/Sarajevo (Bosnie-Herzégovine) en avion via Vienne. Terres des Balkans Arts et vie Durée: 11 jours Formule: Pension Complet À partir de: Groupe minimum 15 personnes, maximum 25 personnes. Période: Mai - Septembre Ce prix comprend : Paris/Sarajevo et Skopje/Paris via Vienne A/R sur vols réguliers Austrian Airlines les taxes aériennes les transferts le transport en car ou minibus l hébergement en hôtels 3* NL ou 4* NL, en chambre double la pension complète du dîner du 1er jour au petit-déjeuner du dernier les visites, entrées et excursions mentionnées l assistance d un accompagnateur Arts et Vie, les services d un guide permanent parlant français et de guides locaux 2 e jour : Sarajevo/Mostar. Visite guidée de Sarajevo, riche en monuments de l époque ottomane : ponts, mosquées, palais, demeures traditionnelles. Découverte de la mosquée de l Empereur, de la cathédrale catholique et de l église orthodoxe, puis promenade à travers les ruelles du quartier. Poursuite vers Mostar pour une visite guidée de la vieille ville : quartier musulman, Stari Most, Maison turque et mosquée. 3 e jour : Mostar/Dubrovnik (Croatie). Départ matinal pour Dubrovnik. Première approche de la ville par un tour des remparts, puis visite de l ancienne Raguse : le monastère franciscain, qui possède un très joli cloître, construit à la fin du XIV e s; l ancienne pharmacie ; l église Saint-Blaise, monument baroque et dernière demeure du saint patron de la ville ; le palais des Recteurs ; la cathédrale, qui abrite notamment la Madonna della Seggiola de Raphaël ; le palais Sponza (ext.) dont le style oscille entre gothique et Renaissance Fin d après-midi libre. 4 e jour : Dubrovnik/Kotor (Monténégro)/Cetinje/Budva. Départ pour le Monténégro en longeant les bouches de Kotor, la plus grande calanque de Méditerranée. Visite de l église Notre-Dame-des-Rochers puis bref arrêt dans la ville baroque de Perast. Continuation pour Kotor, inscrite au patrimoine mondial de l Unesco. Visite du centre historique et de la cathédrale Saint-Tryphon. Route vers Cetinje, ancienne capitale du royaume médiéval de la Zeta et découverte du palais du roi Nicolas I er. Poursuite vers Budva. 5 e jour : Budva/Sveti Stefan/Stari Bar/Shkodra/Durrës (Albanie). Promenade à pied dans la citadelle de Budva, s étendant sur une presqu île, et sur ses remparts. Vue sur Sveti Stefan, îlot paradisiaque et ancien village de pêcheurs entièrement restauré afin de devenir un hôtel de luxe. Continuation vers Stari Bar et découverte des vestiges du plus grand site archéologique médiéval du Monténégro. Poursuite vers l Albanie et Durrës via la ville de Shkodra, vieille de plus de ans, située au bord du plus grand lac de la péninsule balkanique, et dominée par sa citadelle. 6 e jour : Durrës/Tirana/Vlore. Tour panoramique de Durrës ; fondée en 627 av. J.-C., elle est devenue aujourd hui le plus grand port de commerce du pays et une station balnéaire prisée des Albanais. Visite de l amphithéâtre romain (I er s.). Départ vers Tirana et découverte de la capitale albanaise : place Skanderbeg, pont des Tanneurs, tour de l Horloge Visite du Musée national historique qui relate l histoire du pays, présentée chronologiquement sur plusieurs niveaux à travers des mosaïques, des icônes, des photos... Puis découverte de la mosquée Et hem Bey, l un des rares vestiges du passé ottoman de la ville. Poursuite vers Vlore. 7 e jour : Vlore/Apollonia/Berat. Route vers Fieri pour la visite de l ancienne ville romaine d Apollonia, fondée vers 600 av. J.-C. par les Grecs et remarquablement conservée : amphithéâtre, musée, monastère. Dans l après-midi, poursuite vers Berat, inscrite au patrimoine mondial de l Unesco comme exemple rare et bien conservé d une cité ottomane. À l'arrivée, découverte de Berat : la citadelle, les vieux quartiers Mangalem et Gorica. Visite du musée Ethnographique. 8 e jour : Berat/Ohrid (Macédoine). Visite de la forteresse, construite sur une colline rocheuse au-dessus de la rivière Osum ; de la mosquée des Sultans (fondée en 1492), la plus ancienne de la ville ; et du musée Onufri, l un des plus beaux musées du pays, aménagé dans l église de la Dormition-de-la-Vierge, et qui abrite une superbe collection d icônes. Départ vers Elbasan puis pour Ohrid dont le lac, l un des plus vieux du monde, est inscrit au patrimoine mondial de l Unesco. 9e jour : Ohrid/Bitola. Découverte de la vieille ville aux patrimoines naturel et culturel exceptionnels. Visite de l église Sainte-Sophie (IIe s.) et du monastère de Saint-Naum, construit sur les rives du lac d Ohrid. Route pour Bitola. 10e jour : Bitola/Heraclea Lyncestis/Skopje. Découverte de Bitola et du cimetière militaire français puis de l ancienne cité romaine de Heraclea Lyncestis, fondée au IVe siècle avant notre ère par Philippe II de Macédoine et qui conserve de jolies mosaïques, un théâtre, des bains Route vers Skopje via Prilep, Gradsko et Velez. Arrêt à Gorno Nerezi sur les pentes du mont Vodno pour la visite du monastère Saint- Pantelejmon, magnifique exemple d art byzantin. Enfin, tour guidé de la capitale de la Macédoine : bazar, mosquées, forteresse de Kala, tour de l Horloge, pont en pierre (symbole de la ville) 11e jour : Skopje/Paris. Le matin, visite de l église Saint-Sauveur, datant du XVII e s, qui détient une iconostase remarquable. Transfert à l aéroport et envol pour Paris via Vienne.

79 Le chemin de la Reine Katarina Point Afrique Itinéraire Le chemin de la Reine Katarina Point Afrique Durée: 8 jours Formule: Pension Complète À partir de: Groupe minimum 4 personnes. Période: l Eté Ce prix comprend : le vol A/R les taxes d aéroport les transferts aéroport les déplacements l'hébergement en pension complète l'encadrement Ce prix ne comprend pas : l'assurance les boissons vos dépenses personnelles Jour 1 Vol Paris/Sarajevo. Départ en minibus pour la Vallée des Rois. Balades dans la citadelle enfouie de Bobovac, résidence de la Reine Katarina. Visite du monastère franciscain. Nuit à Kakanj. Jours 2 et 3 Haltes à Zenica et Travnik : visite des anciennes demeures turques, des mausolées ottomans. Marche autour de la mosquée du Sultan Mehmed Fatih à la forteresse médiévale Vranduk. Rencontre avec un fermier producteur du fameux fromage de Travnik. Nuit chez l'habitant. Jour 4 Jajce : la Ville Musée. Les Fortifications, la Tour Saint Luc, la cascade citadine, le lac de Pliva...Nuit en ville. Jour 5 Descente sur Gornji Vakuf et arrivée à Fojnica. Rando à la forteresse de Kozovgrad, ultime refuge de la Reine Katarina en Bosnie. Nuit chez le fermier croate. Jour 6 Montée en minibus jusqu'au magnifique Prokoško Jezero et ascension pédestre sur le mont Vranica qui domine le lac. Nuit dans le village musulman et montagnard d'obojak. Jour 7 Retour sur Sarajevo par Kiseljak. Balades urbaines. Visite des chutes de Vogošća. Nuit chez l'habitant. Jour 8 Retour vol Sarajevo/Paris.

80 De la montagne de Bjelasnica Point Afrique De la montagne de Bjelasnica Point Afrique Durée: 8 jours Formule: Pension Complète À partir de: Groupe minimum 4 personnes. Période: l Eté Itinéraire Jour 1 : Vol Paris/Sarajevo. Départ pour Bjelašnica. Jour 2 : Rafting doux sur la Neretva. Nuit près de Boračko Jezero Jour 3 : Début de la randonnée par les Gorges étroites de Rakitnica. Jour 4 : Mont Lovnica, village ancien de Lukomir. Nuit au refuge de montagne de Stanari. Jour 5 : A travers Dugo polje, hameaux d Umoljani et Lukava. Ce prix comprend : le vol A/R les taxes d aéroport les transferts aéroport les déplacements l'hébergement en pension complète le portage l'encadrement Jour 6 : Traversée du mont Igman. Jour 7 : Arrivée aux Faubourgs d'ilidža et trek urbain à Sarajevo. Visite des chutes de Vogošća. Nuit chez l'habitant. Jour 8 : Retour vol Sarajevo/Paris. Ce prix ne comprend pas : l'assurance les boissons vos dépenses personnelles

81 Randos d Herzégovine Point Afrique Randos d Herzégovine Point Afrique Durée: 8 jours Formule: Pension Complète À partir de: Groupe minimum 4 personnes. Période: l Eté Itinéraire Jour 1 : Vol Paris/Sarajevo. Départ en train pour Mostar. Arrivée à Podvelež. Nuit au Motel. Jour 2 : Début de la randonnée sur le mont Velež à travers la forêt jusqu'au faîte de Botin. Jour 3 : Les chemins bleutés et karstiques de Smajkići et Kokorina. Jour 4 : Descente sur Nevesinje et transfert en minibus au Parc de la Sutjeska. Jour 5 : Rando sur le mont Zelengora. Ce prix comprend : le vol A/R les taxes d aéroport les transferts aéroport les déplacements l'hébergement en pension complète le portage l'encadrement Jour 6 : Découverte de la forêt primaire de Perućica. Jour 7 : Dernière matinée à la Sutjeska et retour par la route de Foča. Visite de la capitale et nuit chez l'habitant. Jour 8 : Retour vol Sarajevo/Paris. Ce prix ne comprend pas : l'assurance les boissons vos dépenses personnelles

82 De Sarajevo à Srebrenica Point Afrique De Sarajevo à Srebrenica Point Afrique Durée: 8 jours Formule: Pension Complète À partir de: Groupe minimum 4 personnes. Période: l Eté Itinéraire Jour 1 : Vol Paris/Sarajevo. Départ en train pour Mostar. Découverte de la ville. Nuit à Podvelež. Jour 2 : En minibus pour Blagaj et les sources de la Buna, le village de Počitelj, farniente aux chutes de Kravica. Passage à Meñugorje. Nuit à la ferme croate de čitluk. Jour 3 : En barque dans la réserve d'hutovo Blato, balades à pieds à Radimlja au milieu des stèles bogomiles. Nuit à Trebinje. Jour 4 : Visite du monastère orthodoxe Tvrdoš et repas serbe. Départ pour le Parc et nuit à la Sutjeska. Jour 5 : Marche matinale dans la forêt primitive de Perućica. Poursuite en minibus pour la Vallée de la Drina : Goražde dans le canton fédéral de Podrinje et Višegrad en république serbe. Jour 6 : Srebrenica. Accueil chez des familles rurales bosniaques et serbes. Ce prix comprend : le vol A/R les taxes d aéroport les transferts aéroport les déplacements l'hébergement en pension complète l'encadrement Jour 7 : Départ pour Sarajevo. Balades urbaines. Visite des chutes de Vogošća. Nuit chez l'habitant. Jour 8 : Retour vol Sarajevo/Paris. Ce prix ne comprend pas : l'assurance la chambre single les boissons vos dépenses personnelles

83 Bosnie, randonnée dans les Alpes Dinariques - Akaoka Itinéraire Bosnie, randonnée dans les Alpes Dinariques Akaoka Durée: 8 jours Formule: En famille, Encadrés Participants: min. 4 - max. 12 À partir de: Vous aimerez : Randonnée complète Rencontre avec les villageois Quatre jours de randonnée, une journée dans le canyon de la Neretva, en rafting, et une journée à Sarajevo. Nourriture saine, élaborée à base de produits frais. Hébergement simple Ce prix comprend : Les vols aller et retour Tous les transferts sur place. Transferts des bagages. Les petits déjeuners, déjeuners et dîners en montagne Les hébergements en hôtel ou en pension. La visite de Sarajevo. La descente en rafting. L encadrement Ce prix ne comprend pas : Les boissons, le déjeuner et les dîners à Sarajevo Les taxes et transferts d'aéroport L assurance annulation et rapatriement. Les entrées dans les sites et les musées. Les cadeaux et pourboires. Jour 1 France Sarajevo Transfert de l aéroport et installation jusqu a notre pension à Sarajevo. Jour 2 Sarajevo Lukomir Au départ du petit village d'umoljani, nous rejoindrons son village d été où les bergers restent durant les beaux jours avec leurs troupeaux de moutons. Nous poursuivrons à travers la vallée magique de Studenipotok, un ruisseau turbulent créant de nombreux méandres avant de se jeter dans le profond canyon de Rakitnica. Nous longerons une partie du canyon pour rejoindre le plus haut village de Bosnie, Lukomir. Ici le temps s'est arrêté et les bergers des montagnes vivent comme on vivait il y a cent ans. Nous serons accueillis chez eux, partagerons leur nourriture et écouterons leurs histoires. Jour 3 Lukomir Stanari Depuis Lukomir, nous nous attaquerons au deuxième plus haut sommet du massif de Bjelasnica, le Krvavac (2062m). Nous sommes au cœur du massif de Bjelasnica, paysage d'un massif calcaire, presque désertique. Nous arrivons au pied de la forêt qui redescend dans la vallée, nous sommes à Stanari, notre refuge pour deux nuits. Jour 4 Stanari Stanari Au départ de Stanari (1515m), il faudra se frayer un chemin à travers la végétation de buissons de pins Kleka. Les pentes de Hranisava (1965m) sont raides mais offrent un point de vue fabuleux sur le centre de la Bosnie-Herzégovine et ses sommets: Bukovik, Ozren, Trebevic, Igman, Prenj, Cvrsnica, Bitovnja, Vranica et Vlasic. Un autre chemin nous conduira de nouveau à Stanari, où nous passerons notre dernière nuit en refuge de montagne. Jour 5 Lac glaciaire de Lokvansko En remontant vers le lac glaciaire de Lokvansko, puis à travers les "Kleka", nous arrivons au sommet de l'arête qui rejoint le point culminant de Bjelasnica. D'un côté la vallée donne sur Sarajevo, de l'autre, sur le cœur du Massif que nous venons de parcourir. Puis nous redescendrons les pistes de ski de la fameuse station Olympique. Jour 6 Sarajevo Sarajevo, une des villes les plus orientales et culturellement diverses d'europe, elle a passé 300 ans sous la dominance turque, jusqu'à l'arrivée des Austro-Hongrois à la fin du XIVe siècle. Cinq cent ans plus tard, l'empire s'effondre quand l'archiduc Ferdinand est assassiné ici même, ouvrant la porte à la première guerre mondiale. Le XXe siècle voit Sarajevo accueillir les Jeux Olympiques d'hiver en 1984, et résister au long siège de la ville durant le récent conflit. Notre tour des plus importants sites historiques et culturels dans et autour de la ville, vous aidera à assembler cette complexe et fascinante histoire. Aprèsmidi libre dans Sarajevo. Jour 7 Rafting sur la Neretva Après un petit-déjeuner et un peu d'étirement, nous rejoindrons notre équipe d'eau douce, qui nous équipera pour une aventure sur les douces rapides de la Neretva. Depuis ce canyon, la dernière pièce du puzzle se met en place, nous venons de faire le tour du massif de Bjelasnica. Une descente rafraîchissante de la Neretva en rafting est la meilleure façon de clore cette aventure. Nos jambes seront au repos (quoique!) mais l'adrénaline continuera de nous alimenter, tout au long de ces 3-4 heures de descente sur la plus mystique des rivières de Bosnie. Classe II. Jour 8 Retour en France Transfert à l'aéroport et retour France.

84 Randonnée et culture entre la Bosnie et Herzégovine - Akaoka Itinéraire Randonnée et culture entre la Bosnie et Herzégovine - Akaoka Durée: 10 jours Formule: En famille, Encadrés Participants: min. 4 - max. 12 À partir de: Vous aimerez : Grande traversée entre la Bosnie et l'herzégovine. Vous serez étonnés par la qualité de la nourriture Voyage accessible à tous: des journées de transition Un pays en dehors des circuits touristiques Ce prix comprend : Le vol compris Les vols aller et retour et les taxes d'aéroport Les transferts Transferts des bagages. Le séjour en demi- pension Les hébergements en hôtel ou en pension. La visite des villes de Sarajevo, Travnik, Mostar, Trebinje. L encadrement Ce prix ne comprend pas : Les boissons, et les extras personnels Les repas du soir sauf le jour 1 Les entrées dans les sites et les musées. Les cadeaux et pourboires L assurance annulation et rapatriement Jour 1 France Sarajevo Transfert de l aéroport et installation jusqu a notre pension à Sarajevo. Jour 2 Sarajevo Visite de Sarajevo, une des villes les plus orientales, elle a passé 300 ans sous la dominance turque, jusqu'à l'arrivée des Austro-Hongrois à la fin du XIXe siècle. Le XXe siècle voit Sarajevo accueillir les Jeux Olympiques d'hiver en 1984, et résister au long siège de la ville durant le récent conflit. Le tour des plus importants sites historiques et culturels de la ville vous aidera à assembler cette complexe et fascinante histoire. Après-midi libre. Jour 3 Sarajevo - Lukomir Transfert pour Lukomir, un petit village de montagne, où vous découvrirez la vie dans les montagnes. Contrairement à beaucoup d'autres communautés de montagne, Lukomir n'a pas totalement été détruit pendant le dernier conflit, et il est un des derniers villages traditionnels de Bosnie. Situé à 1469m, Lukomir est aussi le plus haut village de Bosnie, perché à 800m audessus du profond canyon de Rakitnica. Jour 4 Kraljeva Sutjeska -Bukovic Cette nouvelle journée nous entraînera jusqu'au monastère Franciscain de Kraljeva Sutjeska et à la cour royale médiévale de Bobovac. Petite randonnée à travers des paysages arborés jusqu'aux spectaculaires ruines de la résidence du XIVe siècle des rois bosniaques, avant de visiter le monastère et son histoire fascinante. Randonnée à travers le canyon de Bukovic jusqu aux ruines de l ancienne cour royale bosniaque. Jour 5 Travnik Travnik, ancienne capitale médiévale de la Bosnie Centrale, est maintenant le centre administratif et politique de ce canton. Vous ne pourrez pas passer à côté des plus beaux bâtiments de style turc, des nombreuses mosquées, medresas et mahalas du pays. En regardant les chutes de la Pliva (27m de haut), Jajce en fond laisse apparaître la tour de l église Saint Luc et la citadelle médiévale perchée sur la colline. Jour 6 Lac de Ramsko Mostar Avant d atteindre Mostar, petit stop sur le lac de Ramsko et le monastère de Scit. Nous passerons une journée à explorer Mostar, ancien centre de commerce oriental d'herzégovine, situé sur la rivière Neretva. Vous pourrez encore voir les stigmates de la guerre, mais de nos jours, Mostar est redevenu une ville vivante et accueillante, avec une histoire fascinante et une merveilleuse architecture. Jour 7 Blagaj Kravica Nous visiterons le village de Blagaj, et la Tekija Dervish, qui a été construite au XVIe siècle à côté de la plus grosse source des Balkans. Nous vous conduirons dans un oasis de verdure, en plein milieu d'une région rocheuse, pour découvrir les chutes d eaux de Kravica. Jour 8 Radimlja Parc National de Sutjeska Notre premier arrêt du jour se fera à Radimlja pour visiter quelques pierres tombales chrétiennes datant de la période médiévale. Rapide pause dans la vieille ville de Stolac. Visite de Trebinje, la ville la plus au sud de la Bosnie-Herzégovine. Ici, nous visiterons un monastère orthodoxe, construit au XVe siècle. Puis nous nous dirigerons vers le nord dans le parc national de Sutjeska. C'est une pure merveille, berceau d'une des forêts médiévales les plus anciennes, une variété étonnante de faune et flore. Jour 9 Parc National de Sutjeska Nous explorerons les hauteurs du parc national de Sutjeska, dont les chutes de Skakavac, qui terminent au plus profond de la forêt vierge de Perucica. Marche à travers cette forêt jamais exploitée par l homme, où les hêtres et les pins atteignent les 50m de haut. Randonnée dans la forêt vierge de Perucica. Retour sur Sarajevo. Jour 10 Retour en France Transfert à l aéroport et retour France.

85 Bosnie, culture et nature - Akaoka Itinéraire Bosnie, culture et nature - Akaoka Durée: 14 jours Formule: En famille, Encadrés Participants: min. 4 - max. 12 À partir de: Vous aimerez : Itinéraire Nature et Culture du nord au sud du pays Vous serez étonnés par la qualité de la nourriture Un pays en dehors des circuits touristiques, ce qui permet une découverte plus sereine, à la rencontre de ses habitants si chaleureux. Ce prix comprend : Le vol compris Les vols aller et retour et les taxes d'aéroport Les transferts Transferts des bagages. Le séjour en demi- pension Les hébergements en hôtel ou en pension. La visite des villes de Sarajevo, Travnik, Mostar, Trebinje. L encadrement Ce prix ne comprend pas : Les boissons, et les extras personnels Les repas du soir sauf le jour 1 Les entrées dans les sites et les musées. Les cadeaux et pourboires L assurance annulation et rapatriement Jour 1 France Sarajevo Transfert de l aéroport et installation jusqu a notre pension à Sarajevo. Jour 2 Sarajevo Visite de Sarajevo, une des villes les plus orientales. Notre tour des plus importants sites historiques et culturels vous aidera à assembler la complexe et fascinante histoire de cette ville. Après-midi libre. Jour 3 Sarajevo Cette journée nous mènera au nord de Sarajevo, jusqu'au monastère franciscain de Kraljeva Sutjeska et à la cour royale médiévale de Bobovac. Nous ferons une balade à travers des paysages arborés jusqu'aux ruines de la résidence du XIVe siècle des Rois bosniaques. Nous y mangerons et rencontrerons les femmes locales, qui portent toujours le costume traditionnel, en signe de respect à la dernière reine bosniaque, la reine Katarina. Jour 4 Travnik Banja Luka Ancienne capitale médiévale de la Bosnie Centrale, Travnik est maintenant le centre administratif et politique de ce canton. Vous ne pourrez pas passer à côté des plus beaux bâtiments de style turc, des nombreuses mosquées, medresas et mahalas du pays. Après-midi libre dans Travnik. Transfert à travers les gorges de la Vrbas pour Banja Luka. Jour 5 Banja Luka Nous visiterons Banja Luka, la deuxième ville de Bosnie-Herzégovine, capitale de la république Serbe. Cette ville a subi différentes influences durant son histoire mais reste principalement marquée par la culture serbe orthodoxe. Après-midi libre dans Banja Luka. Jour 6 Bihac A quelques kilomètres de la frontière croate, «La Seule», coule au centre de Bihac, la rivière Una est ainsi appelée par les Romains, et est considérée par les habitants comme un membre de la famille. Célèbre pour sa régate de rafting (classe IV-V), l Una à elle seule qui vaut le déplacement. Mais cette ville Bihac, influencée par les religions catholiques et musulmanes, offre diverses curiosités. Après-midi libre dans Bihac. Jour 7 Jajce En regardant les chutes de la Pliva (27m), la ville de Jajce en fond laisse apparaître la tour de l église Saint-Luc et la citadelle médiévale perchée sur la colline. Ancienne capitale des rois bosniaques, la ville entière est marquée par le temps. Après-midi libre dans Jajce.

86 Itinéraire Jour 8 Mostar Matinée à explorer Mostar, ancien centre de commerce oriental d'herzégovine, situé sur la rivière Neretva. On y voit encore les stigmates de la guerre, bien que Mostar soit redevenue une ville vivante et accueillante, avec une histoire fascinante et une merveilleuse architecture. Nous visiterons le village voisin de Blagaj, et la Tekija Dervish, construite au XVIe siècle à côté de la plus grosse source des Balkans. Petite marche vers le fort de Herzeg Stjepanet visite de la source de la Buna à Blagaj. Marche jusqu'aux ruines du château de Herceg Stjepan. Jour 9 Chutes de Kravica L arrêt suivant nous conduira dans un oasis de verdure, en plein milieu d'une région rocheuse de l Herzégovine, pour découvrir les chutes de Kravica. Puis nous continuerons en direction de Medugorje, lieu de pèlerinage Chrétien depuis Puis nous découvrirons la réserve d'oiseaux de Hutovo Blato, une balade en bateau au coucher du soleil sur les marais. Jour 10 Radimlja Parc National de Sutjeska Notre premier arrêt du jour se fera à Radimlja, pour visiter quelques pierres tombales chrétiennes de la période médiévale. Nous visiterons Trebinje, ville la plus au sud de la Bosnie-Herzégovine, qui a une riche histoire datant du Moyen-Age. Ici, nous visiterons un monastère orthodoxe, construit au XVIe siècle. Puis nous nous dirigerons vers le nord dans le parc national de Sutjeska. C'est une pure merveille, berceau d'une des forêts médiévales les plus anciennes, avec une variété étonnante de faune et flore, ainsi que le Maglic, le plus haut sommet de Bosnie. Visite et aprèsmidi libre dans Trebinj. Jour 11 Parc national de Sutjeska Sarajevo Nous explorerons les hauteurs du parc national de Sutjeska, dont les chutes de Skakavac, qui terminent au plus profond de la forêt vierge de Perucica. Ensuite nous irons au lac de Donje Bare, qui se trouve au-dessus de la vallée de Sutjeska, où nous aurons une vue magnifique sur les hauts sommets qui font la frontière avec le Monténégro. Marche dans le Parc National jusqu au lac d Orlovacko. Retour sur Sarajevo. Jour 12 Lukomir Visite de Lukomir, un petit village de montagne. Lukomir n'a pas totalement été détruit pendant le dernier conflit, et il est un des derniers villages traditionnels de Bosnie. A 1469m, il est aussi le plus haut village de Bosnie, perché à 800m au dessus du profond canyon de Rakitnica. Marche jusqu'à la cascade de Peruce. Jour 13 Fojnica Prokosko Matinée libre dans Fojnica. Visite de sites suivant les envies de chacun. Voyage dans les environs du Massif de Vranica, vers l'ancienne mine d'or et la ville thermale de Fojnica. Après une visite de la ville, nous pourrons visiter le monastère franciscain, renommé pour sa large collection d'incunabula (livres imprimés avant 1500). Puis, nous vous conduirons à travers la forêt de pins sur Vranica, qui héberge le lac de Prokosko. Marche jusqu au lac de Prokosko. Jour 14 Retour en France Transfert à l aéroport et retour en France.

87 17-daagse rondreis Parels van het oude Joegoslavië Pharos Reizen 17-daagse rondreis Parels van het oude Joegoslavië Pharos Reizen Inmiddels is Joegoslavië ter ziele gegaan. Maar tijdens deze rondreis ontdekt u dat het prachtige natuurlijke en culturele erfgoed nog steeds bestaat, verdeeld over de nieuw gevormde landen. Oostenrijk, Kroatië, Bosnië- Herzegovina en Slovenië in één rondreis! Verblijf in zeer goede middenklasse hotels Vanaf 1075, - per persoon per rondreis Periode: vanaf 1 juni tot 17 oktober 2012 Inbegrepen Inbegrepen in de basisprijs: 16x overnachting met ontbijt 2x diner routebeschrijving ANWB-wegenatlas Europa (1 ex. per reis.) ANWB-reisgids Goud Kroatië & Slovenië (1 ex. per reis.) Reisbeschrijving Dag 1-2: Wängle U vertrek vanuit Nederland richting Tirol. Vanuit Wängle kunt u bijvoorbeeld naar Schwangau, het dorp van de Koningspaleizen. U kunt het slot "Neuschwanstein" bezoeken. U zult absoluut betoverd raken van deze schoonheid. Vlak voor het hotel beginnen er ook diverse wandelpaden en een langlaufpad. Het skigebied de Zugspitz Arena en tal van bezienswaardigheden. U overnacht 1 nacht in het Hotel Fürstenhof. Dag 2-4: Opatija U vertrekt naar Opatija. Deze toeristische badplaats heeft zijn naam ontleend aan een 14de eeuwse benedictijnse abdij waaromheen een dorp werd gebouwd. Op de plaats van het klooster staat nu de Jacobuskerk, gebouwd in 1506 en uitgebreid in Tegenwoordig staan er langs de kust veel laat 19de eeuws luxe hotels, omgeven door parken en tuinen. Het is niet langer een hele modieuze bestemming, maar straalt met name 'oude klasse' uit. Zeer interessant om te verblijven! U overnacht 2 nachten in het Grand Hotel Opatija. Dag 4-6: Split Het gloednieuwe Radisson Blu Resort ligt aan de Adriatische kust en biedt een schitterend panoramisch uitzicht over Split en de eilanden Brac en Solta. Split is de op een na grootste stad van Kroatië en biedt bezoekers culturele, culinaire en natuurlijke hoogstandjes, waaronder het Paleis spectaculaire van Diocletianus, dat dateert uit 305 jaar na Christus het paleis is UNESCO-werelderfgoed, en binnen de muren vindt u ook monumenten, kerken en gebouwen. De stad biedt ook een aantal festivals en activiteiten het hele jaar door, waaronder de beroemde Split Summer, een festival met o.a. theaters, opera en muzikale optredens. U overnacht 2 nachten in Hotel Radisson Blu. Dag 6-8: Dubrovnik Via de kust rijdt u naar het meest zuidelijke deel van Kroatië. Dubrovnik, dat door de Unesco erkend wordt als een van de mooiste steden van de wereld en met recht de titel: 'de parel van de Adria' draagt. Een gids zal u alle wetenswaardigheden vertellen die behoren bij deze stad. U overnacht 2 nachten in Hotel Lero. Dag 8-10: Sarajevo Sarajevo biedt zoveel geschiedenis om te ontdekken en de vriendelijke mensen zorgen voor een warm welkom. Bascarsija is het historische en culturele centrum van Sarajevo, met zijn prachtige Sebilj fontein. Een gids leidt u rond langs de bezienswaardigheden en vertelt u over de geschiedenis van de stad. U overnacht 2 nachten in Hotel Britol. Dag 10-12: Bihac Bihac is gelegen aan de rivier Una en omgeven door groen. Vanuit hier kunt u de ondergrondse vliegtuighangars uit de Tito-periode en de schitterende Plitvice-meren in Kroatië bezoeken. U overnacht 2 nachten in Hotel Kostelski. Dag 12-14: Zagreb Via een wandeling met een lokale gids maakt u kennis met de hoofdstad Zagreb, met o.a. diverse parken, musea, de kathedraal en het beroemde oude en nieuwe stadsdeel. U overnacht 2 nachten in Hotel Dubrovnik. Dag 14-16: Bled Vanuit Bled kunt u de nabije omgeving ontdekken met o.a. een wandeling om het meer waarbij een bezoek aan het mysterieuze rotskasteel en het barokke kerkje St. Maria in het meer van Bled niet mogen ontbreken. De tweede dag heeft u 's middags een rondleiding door de kleine metropool en hoofdstad Ljubljana. U overnacht 2 nachten in Hotel Savica. Dag 16-17: terug naar huis of verlengen? Wängle is een goede uitvalsbasis om langer te verblijven. Zodat u leuke uitstapjes kunt maken in de omgeving. Voor de terugreis rijdt u op eigen tempo terug naar Nederland. U overnacht 1 nacht in het Hotel Fürstenhof.

88 8-daagse wandel enigma in groep Sarajevo Reiziger Reisbeschrijving 8-daagse wandel enigma in groep Sarajevo Reiziger De Wandel Enigma s van Sarajevo Reiziger worden op maat samengesteld en zijn inclusief: vervoer per vliegtuig overnachting in sfeervolle appartementen (of berghutten) transport naar de drop-off en pickup plaatsen in Bosnië wandeluitrusting van hoge kwaliteit professionele begeleiding Vanaf 780, - per persoon per rondreis Aantal deelnemers: min. 7 max. 15 Dag 1 Sarajevo - European Jeruzalem One of the most oriental and culturally diverse cities in Europe, Sarajevo spent over 300 years under Turkish governorship until the Austro-Hungarians arrived in the late nineteenth century. Our tour of the major historical, cultural and war sites in and around the city will help you to piece together its complex and fascinating history. Dag 2 Bobovac - Fortress of ancient Bosnian Kings After a little more than an hours ride north-east from Sarajevo we ll pass through the colourful outskirts of the ancient village of Kraljeva Sutjeska. We ll follow the picturesque valley where the recent rains will cool our walk with rushing mountain water and gently ascend on a well maintained trail. We ll pay a visit to the remains of the ancient fortress situated on a steep limestone rock. We ll return by taking a short walk to the Franciscan Monastery. This walk is a magical gem; doable by all it offers cool, refreshing hiking coupled with ancient Bosnian history Dag 3 Lukomir - Ancient village Lukomir (30 min south-east from Sarajevo) is Bosnia s highest village at 1,469 meters, with its ancient stecci (medieval tombstones). On the edge of the village you will be treated with a rare view of Rakitnica. You have arrived at the end of the world. Here you will have a peek into the lifestyles traditions of the Bjelasnica highlanders that have survived since ancient times. We will first visit the local villagers before heading off into the canyon to witness a waterfall and the amazing Rakitinca Canyon. Lunch will be served on a high ridge over the 800 meter drop into the canyon with stunning views of the mountains. This place and its people will leave a lasting impression on you. It must be the same feeling as when you arrive at the end of the world! Dag 4 Bjelasnica - Olympic mountain We ll be wandering on Bjelasnica, the big white mountain 20 min south-east from the capital. We ll hike up the opposite side of the Olympic Ski Slopes. From here we traverse up to a small shepard s hut (at 1,620 meters), a bit more than an hour and a half from where we parked the Jeep. We ll have lunch and enjoy the flowing hills. At this point you will decide if you are up for a steep 45 minute climb to one of the peaks (1,953 meters) with its mountain hut, the highest in Bosnia. Or you can explore the valley below around Green Visions mountain hut. We return by another trail known as Ramin s grave. Dag 5 Perucica - The last primeval forests of Europe After one and a half hour drive east from Sarajevo we arrive at a gorgeous spot situated in the heart of Sutjeska National Park. We immediately head for the forests in the deep and picturesque canyon of Sutjeska River. From there we start our tour to Trnovacko Lake, slowly climbing up while enjoying the sights of the forests and the sound of Suha creek. Come and experience, its untouched beauty will stun you with her pristine nature! Dag 6 Neretva - The rafting emerald of Herzegovina The Neretva river is the emerald of Herzegovina flowing over 100 kilometres from its source into the Adriatic Sea. In the upper canyon, where our partners operate, are some of the safest and yet most exciting rafting sites in Europe. Our modernly equipped team are ready to guide first timers, children or old pros on a wonderful white water adventure. This is a trip doable by all. Dag 7 Neretva - The nature emerald of Herzegovina Some 60 km south of Sarajevo (by Diva Grabovica) you begin with a great magical tour climbing through the ancient forests of Cvrsnica Mountain, trekking on King Karadjodzevic's (between the World Wars) old hunting trails. We'll hike through closed beech-tree forests starting from the amazing valley of Diva Grabovica. We'll climb the steep up for 2.5 hours before reaching our destination. We'll do our famous lunch on a perch overlooking the largest rock face on the Balkan Peninsula, at over 1,000 meters. Dag 8 Sarajevo Checking out, good bye and departure back home

89 8-daagse cultuur enigma in groep Sarajevo Reiziger Reisbeschrijving 8-daagse cultuur enigma in groep Sarajevo Reiziger De Cultuur Enigma s van Sarajevo Reiziger worden op maat samengesteld en zijn inclusief: vervoer per vliegtuig overnachting in sfeervolle appartementen transport naar de drop-off en pickup plaatsen in Bosnië professionele begeleiding Vanaf 790, - per persoon per rondreis Aantal deelnemers: min. 7 Dag 1 Sarajevo - European Jeruzalem One of the most oriental and culturally diverse cities in Europe, Sarajevo spent over 300 years under Turkish governorship until the Austro-Hungarians arrived in the late nineteenth century. Our tour of the major historical, cultural and war sites in and around the city will help you to piece together its complex and fascinating history. Dag 2 Sarajevo - European Jeruzalem Sites to see: 1. Ancient old town Sarajevo's medieval beginnings 2. Old Town Hall (National Library) Jajce Castle (Eugene of Savoy Castle) 4. Alifakovac Cemetery Kazandziluk Street old coppersmiths at work 6. Bascarsija (Old Town's Main Square) 7. Orthodox Church Synagogue Roman Catholic Cathedral Srvzo House (Turkish Style house of well-known Muslim family, and an opportunity to have a coffee or tea) 11. The story of Gazi Husref Bey - the founding of a city 12. Latin Bridge - place of King Ferdinand's assassination - June 28, Dag 3 Bobovac - Fortress of ancient Bosnian Kings After a little more than an hours ride north-east from Sarajevo we ll pass through the colourful outskirts of the ancient village of Kraljeva Sutjeska. We ll follow the picturesque valley where the recent rains will cool our walk with rushing mountain water and gently ascend on a well maintained trail. We ll pay a visit to the remains of the ancient fortress situated on a steep limestone rock. We ll return by taking a short walk to the Franciscan Monastery. This walk is a magical gem; doable by all it offers cool, refreshing hiking coupled with ancient Bosnian history. Dag 4 Lukomir - Ancient village Lukomir (30 min south-east from Sarajevo) is Bosnia s highest village at 1,469 meters, with its ancient stecci (medieval tombstones). On the edge of the village you will be treated with a rare view of Rakitnica. You have arrived at the end of the world. Here you will have a peek into the lifestyles traditions of the Bjelasnica highlanders that have survived since ancient times. We will first visit the local villagers before heading off into the canyon to witness a waterfall and the amazing Rakitinca Canyon. Lunch will be served on a high ridge over the 800 meter drop into the canyon with stunning views of the mountains. This place and its people will leave a lasting impression on you. It must be the same feeling as when you arrive at the end of the world! Dag 5 Travnik City of mosques After a little more than an hours ride south-west from Sarajevo we ll pass through the colourful outskirts of the ancient village of Kraljeva Sutjeska. We ll follow the picturesque valley where the recent rains will cool our walk with rushing mountain water and gently ascend on a well maintained trail. Bobovac has long been a mystical oasis which still retains its untainted and pure mysticism. We ll pay a visit to the remains of the ancient fortress situated on a steep limestone rock. We ll return by taking a short walk to the Franciscan Monastery. It s a unique cultural heritage site of BiH and Europe (that might open its doors for you) This walk is a magical gem, coupled with ancient Bosnian history. Dag 6 Mostar: The oriental gem of Herzegovina After a short tranquil visit at the beautifully situated Franciscan Monastery of Scit, we ll spend the day exploring Mostar situated on the Neretva River. You still can see the scars of war. We end the day on the Podvelez highland plateau and spend the night at the charming hotel Sunce (The Sun). Dag 7 Pocitelj - A spiritual journey in Herzegovina Today first we visit the village of Blagaj; It is the source of the Buna. We ll do an easy walk up to the fort. From Buna we take a short drive to Pocitelj, a quaint oriental-style town located about half an hour's drive from Mostar towards the Adriatic. After lunch we set off back to Sarajevo via Radmilja with her numerous Christian Medieval tombstones. Dag 8 Sarajevo Checking out, good bye and departure back home

90 15-daagse Balkan reis SRC Vakanties De reis in het kort 15-daagse Balkan reis SRC Vakanties Bijzondere rondreis door zes verschillende landen op de Balkan. Hoogtepunten van deze reis Zagreb, Split en Dubrovnik Plitvicemeren, Ohrid en Skopje Sarajevo, Tirana en Belgrado Vanaf 1939, - per persoon per rondreis Aantal deelnemers: min. 15 max. 34 Data: 13 juni, 18 juli, 8 augustus, 12 september U verblijft in goede toeristenklassehotels, deels in de stadscentra. Enkele hotels beschikken over een zwembad. Niet in alle hotels is een lift aanwezig. De kamers zijn voorzien van een badkamer met bad of douche en toilet. Bij uw reisbescheiden ontvangt u een hotellijst. Dag 1: Amsterdam Zagreb, en stadswandeling door het historisch centrum van Zagreb Dag 2: Vrije tijd in Zagreb en naar Plitvice Dag 3: Bezoek aan nationaal park Plitvicemeren en korte stop in Šibenik Dag 4: Kennismaking met Split en naar de Bosnische stad Mostar Dag 5: Het historische centrum van Mostar en naar Sarajevo Dag 6: Fascinerend Sarajevo: stadswandeling en vrije middag Dag 7: Door de prachtige natuur van Oost-Bosnië naar Servië Dag 8: Bezoek aan Novi Sad en korte stadsrondrit Belgrado Dag 9: Het Manasijaklooster en naar Macedonië Dag 10: Bezoek aan hoofdstad Skopje en naar Ohrid Dag 11: Verkenning van Ohrid en vrije middag Dag 12: Naar Tirana in Albanië en Podgorica in Montenegro Dag 13: Bezoek aan Cetinje en naar Dubrovnik Dag 14: Dubrovnik: de Parel van de Adriatische Zee Dag 15: Terugvlucht Dubrovnik Zagreb Inbegrepen Lijnvluchten Amsterdam Zagreb en Dubrovnik Amsterdam met Croatia Airlines, met op de terugvlucht een overstap in Zagreb. Luchthavenbelastingen en heffingen. Vervoer in een lokale touringcar. Verblijf in goede toeristenklassehotels, deels in de stadscentra gelegen. Overnachting in 2-persoonskamers voorzien van bad of douche en toilet. Verzorging op basis van halfpension (ontbijt en diner). De excursies zoals beschreven. Audiosysteem. Informatieboekje. Begeleiding door een deskundige Nederlandssprekende reisleider, soms bijgestaan door een lokale Engels- of Duitssprekende gids.

91 Reisbeschrijving Dag 1: Naar Kroatië De statige gebouwen en groene parken in de Kroatische hoofdstad Zagreb, waar we overnachten, herinneren aan de vergane glorie van het Habsburgse rijk. In het historische centrum bewonderen we onder andere de Maria Hemelvaartkathedraal en het marktplein Dolac. Ook bekijken we de St.Marcuskerk met het veelkleurige dak. (ca. 30 km) Dag 2: Vrije tijd en naar Plitvice Na een kort bezoek aan de begraafplaats Mirogoj, een van de belangrijkste monumenten van Zagreb, genieten we van wat vrije tijd in de stad. We overnachten in de omgeving van Plitvice. (ca. 160 km) Dag 3: Plitvicemeren De natuur van nationaal park Plitvicemeren is prachtig! De fauna is rijk en divers en de zestien felblauwe meren, op verschillende hoogtes gelegen, zijn door watervallen met elkaar verbonden. Na ons bezoek maken we een korte stop in Şibenik, en rijden vervolgens we naar het hotel in de omgeving van Split. (ca. 240 km) Dag 4: Kennismaking met Split Vandaag verkennen we Split, waar we de indrukwekkende restanten van het paleiscomplex van de Romeinse keizer Diocletianus zien. Na ons bezoek aan de St.Donatuskathedraal heeft u aansluitend wat vrije tijd. Ons hotel voor de komende nacht staat in de Bosnische stad Mostar. (ca. 220 km) Dag 5: Historisch Mostar In Mostar bezoeken we het kleine historische centrum, waar we uiteraard aandacht besteden aan de beroemde brug, die met steun van UNESCO volledig is herbouwd. Ook bekijken we een van de moskeeën. Via de prachtige vallei van de rivier Neretva bereiken we de hoofdstad van Bosnië- Herzegovina, Sarajevo, waar we twee nachten verblijven. (ca. 140 km) Dag 6: Fascinerend Sarajevo Sarajevo kwam in de 15e eeuw tijdens het Ottomaanse bewind tot ontwikkeling. In de oorlog van de jaren negentig stond deze stad symbool voor de onafhankelijkheidsstrijd van Bosnië-Herzegovina. Tijdens een wandeling door het levendige historische centrum zien we het centrale plein en de schitterende moskee. De middag is ter vrije besteding. (ca. 15 km) Dag 7: Naar Servië Een prachtige route door de natuur van Oost-Bosnië voert ons via het dal van de rivier Drina naar Servië. Na een tocht door de romantische Pannonische laaglanden komen we aan in Novi Sad, waar we overnachten. (ca. 160 km) Dag 8: Novi Sad Nadat we in het mooie Novi Sad, de tweede stad van Servië, onder andere de universiteit en het nationaal theater hebben bekeken, rijden we naar Belgrado, waar we overnachten. We maken een korte stadsrondrit en zien het imposante over de stad wakende Kalemegdanfort. (ca. 80 km) Dag 9: Het Manasijaklooster We steken de grens over met Macedonië, en bezoeken het Manasijaklooster, daterend uit het begin van de 15e eeuw. Dit klooster is een schitterend monument van de orthodox-christelijke geschiedenis van Servië. Ons hotel staat in Skopje. (ca. 490 km) Dag 10: Skopje De rijke geschiedenis van de hoofdstad van Macedonië, waar Romeinen, Byzantijnen, Ottomanen en Slaven hun sporen nalieten, heeft voor een mengeling van architectonische stijlen gezorgd. We wandelen over hobbelige Ottomaanse straatjes en bewonderen de Mustafa Pasha-moskee. Ook maken we kennis met het moderne Skopje. We verblijven twee nachten in Ohrid. (ca. 200 km) Dag 11: Parel van Macedonië In het sfeervolle centrum van Ohrid bewonderen we de indrukwekkende vesting, het antieke theater en de beroemde St. Sofiakerk. Vanmiddag kunt u heerlijk ontspannen bij het Meer van Ohrid dat vanwege het opvallend heldere water, de rijke flora en fauna en de bergachtige omgeving de Parel van Macedonië wordt genoemd. (ca. 10 km) Dag 12: Tirana en Podgorica Tirana in Albanië bruist weer van nieuwe initiatieven na jaren van communistisch bewind. Na ons bezoek gaan we naar Podgorica, het vroegere Titograd, waar we een rondrit maken en overnachten. (ca. 330 km) Dag 13: Cetinje Op weg naar Dubrovnik in Kroatië, waar we de laatste twee nachten verblijven, bezoeken we de vroegere hoofdstad van Montenegro. We bekijken in Cetinje onder meer het museum van het 18e-eeuwse Cetinjeklooster. (ca. 200 km) Dag 14: Wonderschoon Dubrovnik Dubrovnik heeft in de recente geschiedenis veel geleden onder het oorlogsgeweld, maar de Parel van de Adriatische Zee is inmiddels weer een bijzonder levendige stad. We bekijken het franciscanenklooster met een van de oudste apotheken van Europa, het Rectorenpaleis en de Maria Hemelvaartkathedraal. De middag is ter vrije besteding. (ca. 10 km) Dag 15: Naar huis Transfer naar de luchthaven voor de terugvlucht. (ca. 20 km) (Wijzigingen in het programma zijn voorbehouden.)

92 8-daagse reis Verrassend Bosnië Karatanova Tours Reisbeschrijving Dag 1 8-daagse reis Verrassend Bosnië Karatanova Tours Deze 8-daagse bijzondere rondreis door Bosnië en Herzegovina. Deze reis begint in de hofstad van Bosnië maar komt ook langs de middeleeuwse stad Dubrovnik, waar u uitgebreid kennismaakt met de cultuur van de stad. Tijdens de rit door Bosnië kunt U genieten van de romantische en idyllische dorpjes van de streek als van de verschillende culturen dat dit gedeelte van de Balkan doorkruisen. Vanaf 795, - per persoon per rondreis Vertrekdata : 12 juni & 11 september Inbegrepen Inbegrepen in de basisprijs: Rechtstreekse retourvlucht incl. luchthavenbelastingen Verblijf in middenklasse hotels (halfpension) Transfers Engelssprekende begeleiding Administratiekosten Overige maaltijden die in het programma vermeld staan Aankomst in Sarajevo en transfer naar onze accommodatie, inchecken. Middag gereserveerd voor de hoogtepunten van de hoofdstad van Bosnië. Traditioneel diner en overnachting in hotel. Sarajevo is de hoofdstad en grootste stad van Bosnië en Herzegovina. Het is tevens een van de belangrijkste steden van de Balkan. De stad ligt voor het grootste deel in de Moslim - Kroatische Federatie, Kanton Sarajevo en voor een klein deel in de Servische Republiek, Oost Sarajevo. De stad werd in 1461 gesticht door de Ottomanen. In 1914 speelde de stad een belangrijke rol in de wereldgeschiedenis, door de moord op aartshertog Frans Ferdinand die hier gepleegd werd en die de Eerste Wereldoorlog inluidde. Zeventig jaar later was de aandacht van de wereld wederom gericht op Sarajevo, maar nu vanwege een meer eervolle reden: in 1984 werden de Olympische Winterspelen hier gehouden. Tussen 1992 en 1995, tijdens de Bosnische oorlog, werd Sarajevo zwaar gebombardeerd en weer de wereldaandacht gekregen. Dag 2 Uitgebreide kennismaking met de belangrijkste bezienswaardigheden van Sarajevo. Denk aan het attentaat van de Oostenrijkse kroonprins in Sarajevo, waarmee de Eerste Wereld Oorlog begonnen is of vele moeseinen en kerken die deze stad interessant maken. Uiteraard moeten we de oude Turkse marktstraat (Bascarsija) niet vergeten waar de oude ambachttraditie nog steeds terug te vinden is. Diner in restaurant met de traditionele Bosnische specialiteiten. Dag 3 Dag gereserveerd voor bezoek aan Jajce en haar watervallen. Diner en overnachting in Sarajevo. Dag 4 Vertrek naar Mostar via Konjic (Boracko Jezero). Adembenemende tocht langs de canyon van de rivier Neretva. Aankomst in Mostar en inchecken in onze hotel. Vrije middag. Diner en overnachting in hotel. Dag 5 Dag gereserveerd voor stad Mostar en haar wereldbekende brug boven Neretva. Jullie bezichtiging in Mostar begint bij de oude brug, daarna is er voldoende tijd voor een rondleiding door de oude stad en langs belangrijke de monumentgebouwen. Na de stadswandeling in Mostar bezoeken we de watervallen van Kravice en de waterbronnen van rivier Buna, waar we de tijd nemen om de Islamitische complex Tekije te bezoeken. Dag 6 Na het ontbijt nemen we afscheid van Mostar en rijden we naar Trebinje, het uiterste zuidoosten van Bosnië en Herzegovina. Onderweg brengen we een bezoek aan Medjugorje, de derde meest bezochte Rooms-katholieke bedevaartsoord ter wereld. Aankomst in Trebinje en inchecken in onze accommodatie. Diner en overnachting in hotel. Dag 7 Bezoek aan Dubrovnik en terug naar Sarajevo. Deze oude stad is de grootste toeristische magneet van de zuid-dalmatische kust (Kroatië). Door haar cultuurhistorische waarde is de oude stad geplaatst op de Unesco-lijst van wereld cultuurerfgoed. Bezichtiging van de meest belangrijke cultuurhistorische bezienswaardigheden. Terug naar Sarajevo en georganiseerd sluitingsdiner in restaurant met de plaatselijke muziek. Dag 8 Transfer naar het vliegveld van Sarajevo en vertrek naar Nederland.

93 12-daagse busreis Kroatië - Dalmatische kust & Dubrovnik - Kras Reisbeschrijving 12-daagse busreis Kroatië - Dalmatische kust & Dubrovnik Rondreis Kroatië incl. ontbijt, diner en excursies naar o.a. Krka Nationaal Park, Zadar, Split, Mostar, Dubrovnik en Opatija. Vanaf 749, - per persoon per rondreis Vertrekdata : 14, 21 & 28 mei / 11 & 18 juni Inbegrepen Inbegrepen in de basisprijs: Reis per Comfort Class touringcar Ervaren chauffeur/reisleider Overnachting op de heen- en terugreis in Duitsland in een goed toeristenklasse hotel 9 nachten verblijf in hotels zoals beschreven (of gelijkwaardig) in Kroatië in een kamer met ten minste douche en toilet Hotelverzorging op basis van 11 x ontbijt en diner Het beschreven excursieprogramma Afscheidskoffietafel 12, - brandstoftoeslag Dag 1 en 2 heenreis Via diverse opstapplaatsen rijden we naar het wisselpunt in Asten, waar onze reis van start gaat. Met een tussenovernachting in Duitsland rijden we door Oostenrijk en Slovenië naar de statige Kroatische kustplaats Zadar aan de Adriatische kust, in deze omgeving verblijft u de komende 3 nachten. Dag 3 Zadar Na het ontbijt maken we een stadswandeling door het op een schiereiland gelegen Zadar. De stadsmuren bewaken een mooi historisch centrum met smalle straatjes en kathedralen. s Middags kunnen de liefhebbers een heerlijke boottocht naar de groene Kornati eilanden maken (niet inbegrepen). De archipel bestaat uit circa 300 natuurwonderen die als groene parels lijken te zijn uitgestrooid in de Adriatische Zee. Dag 4 Split Via een schitterende route langs de kust komen we aan in Split. In het centrum van deze witte stad staat het paleis van Diocletanus, één van de best bewaarde paleizen uit de Romeinse tijd, waarin het oudste gedeelte van de stad is gebouwd. Latere uitbreidingen werden rond het paleis gebouwd, wat de stad een speciaal karakter geeft. Er zijn talloze kastelen, paleizen, kathedralen en musea te bewonderen. Maar Split is ook een gezellige stad, met vele leuke winkeltjes en terrasjes. Dag 5 - Bosnië Herzegovina We maken vandaag een uitstapje over de grens naar Mostar in Bosnië Herzegovina. We wanen ons hier in oosterse sferen, want sinds de verovering door de Turkse Ottomanen in de 15e eeuw is de belangrijkste godsdienst de islam. Het mooie aanzicht van de stad wordt bepaald door ranke minaretten en monumentale bruggen over de snelstromende Neretva. In de vele kleurige straten is het heerlijk rondsnuffelen in de oude ambachtelijke winkeltjes. Ook nemen we een kijkje in het 19e-eeuwse deel van de stad, dat onder Oostenrijkse invloed werd gebouwd en een thuisbasis werd voor de katholieken van Mostar. Aansluitend nemen we nog een kijkje in het bekende bedevaartsdorp Medjugorje. De komende 3 nachten verblijft u in de omgeving van Makarska. Dag 6 Dubrovnik Het Kroatische Dubrovnik staat niet voor niets op de Werelderfgoedlijst! De oude stad was in zijn hoogtijdagen één van de machtigste steden in dit stukje Europa, met een vloot die kon wedijveren met die van Genua en Venetië! Tijdens ons bezoek maken we een wandeling over de brede stadswallen, vanwaar u een fantastisch uitzicht heeft op de autovrije binnenstad en de kabbelende Adriatische Zee. Het oude fort (vanaf de toren heeft u het mooiste uitzicht over de stad!) en de nauwe steegjes zijn absoluut de moeite waard. Dag 7 - Makarska Rivièra Een heerlijke vrije dag om te genieten van de mooie kust en natuurlijk van de prettige temperaturen. Dag 8 Krk Dwars door Kroatië rijden we naar Krk, het grootste en tevens mooiste eiland in de Adriatische Zee. Op het eiland treffen we een afwisselende natuur en eeuwenoude stadjes waar de vele overheersende volkeren hun sporen hebben achtergelaten. Door een streek met olijfbomen en wijnranken, bereiken we de gelijknamige hoofdstad van het eiland, waar robuuste verdedigingswerken, de domkerk en de burcht stuk voor stuk bezienswaardig zijn. De komende 3 nachten verblijft u in de omgeving van Kvarner. Dag 9 Opatija Na een lekker rustige ochtend gaan we naar Opatija. Bewonder de sierlijke villa s en paleizen die de Habsburgse adel hier liet bouwen en de stad nog steeds een unieke sfeer geven. Dag 10 Plitvice Eén van de hoogtepunten is ongetwijfeld ons bezoek aan het paradijselijke Nationale Park Plitvice, waar 16 mooie meren door middel van maar liefst 90 watervallen aan elkaar verbonden zijn. Niet verwonderlijk dus dat deze natuurpracht op de UNESCO lijst van beschermde natuurgebieden staat (entree tot Nationale Park niet inbegrepen, ca. 14 per persoon). Dag 11 en 12 terugreis Met wederom een tussenovernachting in Duitsland rijden we terug naar Nederland. Na de afscheidskoffietafel op het wisselpunt in Asten wordt u teruggebracht naar uw opstapplaats.

94 16-daagse Grote Balkanrondreis Pelikaan reizen 16-daagse Grote Balkanrondreis Reis in het kort Onze rondreis brengt u langs de landen uit de voormalige Joegoslavische Republiek, waaronder Slovenië, Servië, Bosnië-Herzegovina, Kroatië, Macedonië en Montenegro en naar het landje dat altijd een eigen plaats op de kaart heeft blijven behouden, Albanië. Cultuur, tradities, geschiedenis, folklore, verschillende architectonische stijlen, o.a. Oostenrijks-Hongaars, Byzantijns, Ottomaans en Turks. U ziet vele steden en dorpen, u hoort uiteenlopende verhalen typerend voor elk land, u verplaatst zich van moderne oorden naar minder ontwikkelde gebieden, maar u hebt ook de kans om uit te rusten aan de kust van de Adriatische zee. Wij laten u graag alles zien en meemaken tijdens deze reis! Vanaf 1149, - per persoon per rondreis Vertrekdata : 19 mei & 15 september Dag 1: Vertrek Dag 2: Bled Dag 3: Hoofdsteden Ljubljana en Zagreb Dag 4: Zagreb en Sarajevo Dag 5: Sarajevo en Nis Dag 6: Skopje en Ohrid Dag 7: Ohrid Dag 8: Tirana Dag 9: Vrije dag Budva Dag 10: Budva of facultatieve excursie Dag 11: Dubrovnik, beschermd door UNESCO Dag 12: Vrij Dag 13: Zadar Dag 14: Maribor Dag 15: Richting Nederland Dag 16: Weer Thuis Inbegrepen Inbegrepen in de basisprijs: Vervoer per luxe Comfort Class touringcar met Chauffeur/reisleider Koffie en gebak op de heenweg Koffietafel op de terugweg Vijftien overnachtingen: 2x Zuid-Duitsland (heen- en terugreis), 1x nabij Bled, 1x Zagreb, 1x Sarajevo, 1x Nis, 2x Ohrid, 3x Budva, 2x Dubrovnik, 1x Zadar, 1x Maribor, verblijf in een tweepersoonskamer met bad/douche & toilet Halfpension= 15x ontbijt, 15x diner Excursies zoals omschreven in programma (m.u.v. dag 10), Exclusief entreegelden Pelikaan reisinformatieboekje

95 Reisbeschrijving Dag 1: Vertrek Vanaf verschillende opstapplaatsen rijden we richting Duitsland. Met de nodige stops onderweg bereiken we aan het einde van de middag ons hotel in Zuid- Duitsland. Dag 2: Bled Na het ontbijt zetten we de reis voort naar Oostenrijk en verder naar Slovenië, met name naar Bled, een romantische stad aan een fraai meer. Bij goed weer kunt u een boottocht maken naar het eilandje dat zich in het midden van het meer bevindt. Dag 3: Hoofdsteden Ljubljana en Zagreb In de ochtend maken we een stadswandeling door Ljubljana, de hoofdstad van Slovenië. Onze gids neemt u o.a. mee naar de drievoudige brug, het kasteel en de Stolnica Kathedraal. In de middag bent u een paar uurtjes vrij in de stad. Later vertrekken we naar Zagreb, de hoofdstad van Kroatië. Dag 4: Zagreb en Sarajevo In de ochtend gaat u de stad Zagreb verkennen samen met een gids. In de middag vervolgen we onze weg naar Sarajevo, de hoofdstad van Bosnië- Herzegovina. Dag 5: Sarajevo en Nis Na het ontbijt gaan we Sarajevo verkennen. We zien o.a. de Grote Moskee, de kathedraal, de wijk met mooie Oostenrijks-Hongaarse gebouwen en de Nationale Bibliotheek. U kunt wandelen door de hoofdstraat in het centrum, Ilidza-straat, en u kunt een kijkje nemen in Bascarsija: de grote, typisch Balkaanse markt. In de middag vervolgen we onze route richting Servië en bereiken we Nis. Hier zult u zich welkom voelen en de mensen zijn zeer gastvrij. Dag 6: Skopje en Ohrid Een ander mooi land in de Balkan is Macedonië. De hoofdstad Skopje, ongeveer het centrum van de Balkan, is een moderne stad. Langs de rivier Vardar, die de stad doorkruist, staan al nieuwe handelsgebouwen. In het centrum ziet u ook een standbeeld gewijd aan de heilige Moeder Theresa, die hier werd geboren. Maar Skopje heeft ook uitmuntende voorbeelden van Ottomaanse en Byzantijnse architectuur en in de Byzantijnse kerken worden vele concerten klassieke muziek gehouden. Later in de middag vertrekken we naar Ohrid, de stad aan het gelijknamige meer. Dag 7: Ohrid In de ochtend gaan we een wandeling door Ohrid maken en aansluitend hebben we vrije tijd in de stad. Als badplaats is Ohrid een luxe oord aan het worden, waar oud en jong graag naartoe gaan. Geniet van het warme klimaat aan het meer, aangenaam door de wind die van de berg Galicica komt. U kunt een boottocht maken of een kijkje nemen in de bazaar. Dag 8:Tirana Het Ohrid-meer ligt tussen twee landen: Macedonië en Albanië. In de ochtend verlaten we Macedonië en rijden we naar Tirana, de hoofdstad van Albanië. Tijdens het bezoek aan Tirana ziet u het Skanderberg-plein, de Et'hem Bey Moskee waar pelgrims op bedevaartsreis naartoe gaan, de klokkentoren, het Cultuurpaleis, het Nationaal historisch museum en het monument gewijd aan Moeder Albania. Na dit bezoek vervolgen we onze route richting Montenegro. Dag 9: Vrije dag Budva Het stadje Budva zal u verrassen! De Venetianen hebben de stadsmuren rondom de oude stadskern in de 15e eeuw gebouwd en hebben maar twee toegangspoorten gemaakt, waar vandaag alleen voetgangers mogen komen. Budva wordt vaak vergeleken met Dubrovnik en heeft zeker zo veel uitgaansmogelijkheden. Dag 10: Budva of facultatieve excursie Vandaag bent u vrij in Budva of gaat u mee om het meer van Montenegro te ontdekken (facultatieve excursie 29, - p.p.). Montenegro is bekend om zijn ongerepte natuur, landschappen met subtropische vegetatie, eeuwenoude kloosters en kerken, gastvrijheid en steeds meer toerisme. We gaan naar de Kotor-baai die beschermd wordt door machtige bergketens. De stad Kotor heeft een rijk cultureel erfgoed en wordt beschermd door de UNESCO. Gezamenlijk gaan we lunchen en van de lokale ham- en wijnsoorten proeven. In de middag zijn we terug in Budva. Dag 11: Dubrovnik, beschermd door UNESCO In de loop van de ochtend verlaten we Budva en bereiken we het uiterste punt van Kroatië, waar we de stad Dubrovnik bezoeken. Deze bijzondere stad met als bijnaam Parel van de Adriatische Zee' vervult al sinds de 13e eeuw een belangrijke rol als zeehaven. Hoewel Dubrovnik meerdere malen grotendeels is vernietigd, heeft het mooie bouwwerken weten te behouden. Onze gids vertelt u er alles over. Bezoek na de stadswandeling één van de historische monumenten of maak een wandeling over de stadsmuren. Dag 12: Vrij Vrije dag in Dubrovnik. Dag 13: Zadar Na het ontbijt rijden we naar Zadar. Een bezoek aan het Romeinse forum, de St. Donat kerk en de St. Elias kerk is beslist de moeite waard. Ook de Kalelarga, de levensader van de stad met leuke winkeltjes en gezellige cafés, mag u niet missen! Dag 14: Maribor In de ochtend verlaten we Kroatië en rijden we naar Maribor in Slovenië, een pittoreske universiteitsstad gelegen aan de rivier Drava. Maribor is ook bekend als een wijncentrum en in het oude stadscentrum ziet u de oudste wijnrank in de wereld (meer dan 400 jaar oud). Onze gids vertelt u alles over de geschiedenis van deze o.a. bisschopsstad. We zien het 16e-eeuwse stadhuis, het stadskasteel en de Mariazuil, het symbool van de stad. Het beeld van de oude stad aan de waterkant komt u overal tegen op de Sloveense postkaarten. Het wijncentrum Maribor kunt u zelf gaan ontdekken! Dag 15: Richting Nederland Helaas nemen we vandaag weer afscheid van het mooie Slovenië en rijden naar ons overnachtingshotel in Zuid-Duitsland. Dag 16: Weer Thuis De laatste dag van uw reis. Vandaag komen we in Nederland aan, waar u wordt teruggebracht naar uw afstapplaats. Geniet nog lang na van deze prachtige reis!

96 Bosnië en Herzegovina: de hoogtepunten in 10 dagen Topo Travel Reisbeschrijving Dag 1: Sarajevo Dag 2: Sutjeska Nationaal Park Bosnië en Herzegovina: de hoogtepunten in 10 dagen Topo Travel Tijdens deze week ontdekt u de cultuur en geschiedenis van Bosnië Herzegovina. U ziet traditionele dorpjes waar u kans zult krijgen zich te mengen met de lokale bevolking, bezoekt Ottomaanse architectuur, kloosters, huizen, bergen en geboorteplaatsen van beroemde Joegoslavische schrijvers. Dag 3: Perucica oerwoud Dag 4: De berg Maglic (2386 m.) Dag 5: Mostar Dag 6 & 7: Centraal Bosnië Vranica & Fojnica Dag 8: Lukomir Dag 9: Bjelasnica gebergte (2.067 m.) Dag 10: Terug Gemiddeld hiking per dag: 6 uur Zwaarte categorie: B Prijs p.p Inclusief: ontbijt, lunch en diner (m.u.v. Mostar en dag 10), transfer van en naar luchthaven, overnachting en entreegelden bezienswaardigheden. Vanaf 1095, - per persoon per rondreis Vertrekdata : 3 april, mei en november