%ULWW *URRWHV 8QLYHUVLWHLW *HQW 2S ]RHN QDDU GH DQGHU 'H FROOHJHV YDQ 0LFKHO )RXFDXOW RYHU GH ]RUJ YRRU KHW ]HOI

Transcriptie

1 %ULWW *URRWHV 8QLYHUVLWHLW *HQW 2S ]RHN QDDU GH DQGHU 'H FROOHJHV YDQ 0LFKHO )RXFDXOW RYHU GH ]RUJ YRRU KHW ]HOI

2 Op zoek naar de ander De colleges van Michel Foucault over de zorg voor het zelf Britt Grootes Thesis Master Kunstwetenschappen Universiteit Gent Academiejaar Promotor: Prof. dr. Jürgen Pieters

3 Woord vooraf Tijdens het schrijven van deze thesis heb ik regelmatig gedacht aan het schrijven van dit voorwoord. Elke fase van lezen, verzamelen, denken en schrijven, en de twijfels, het plezier en de inzichten die daarbij horen, gaf me een idee voor de invulling van deze tekst. Hier zou ik de samenhang laten zien tussen mijn zoektocht naar de ander in de colleges van Foucault en het zoeken dat het schrijven van een thesis zelf ook is. Bovendien zou het voorwoord me de ruimte bieden om het academische schrijven waarbij ik toch nog wel iets meer mag leren het betoog te bepalen te voorzien van de stijl die mijn persoonlijke correspondentie kenmerkt. Maar het schrijven van mijn thesis heeft te lang geduurd voor het schrijven van zo n voorwoord. Ik schrijf dit op 12 augustus 2011, achtentwintig minuten over 11; ik heb nog maar enkele uren om de thesis in te leveren en er wacht nog een aantal noodzakelijke taken. Ik zal mijn laatste hoofdstuk nog moeten aanpassen volgens de inzichten die ik vanochtend vroeg had, ik moet het notenapparaat nog bijwerken, en het uitprinten en binden van de thesis zal ook wel wat tijd in beslag nemen. Me nu uit te leven in een voorwoord lijkt een slechte reden om de tweede, de laatste sluitingstijd van het academisch jaar net niet te halen. Zo n voorwoord zou een schrijven zijn dat het schrijven van mijn thesis teniet zou doen in plaats van het van een kleine franje te voorzien. Het voorwoord waarin ik alles zou kunnen schrijven wat ik bedacht had, zal een ideaal moeten blijven. Wellicht is dat ook het beste. Ik beperk mijn voorwoord daarom tot een dankwoord. De eerste die ik zeer erkentelijk ben, is Jürgen Pieters. Zonder zijn lessen had ik deze thesis niet geschreven. Ze hebben me de combinatie van kennis in inspiratie geboden waarvoor ik een jaar geleden naar Gent kwam. Maar op deze plaats wil ik hem vooral danken voor zijn begeleiding bij het schrijven van mijn thesis. Hij was zoals de begeleiders die ik in navolging van Foucault in onderliggende tekst beschrijf. Met enkele woorden en af een toe een kleine bijsturing heeft hij mij de middelen gegeven waarmee ik zelf het einddoel kon bereiken. Ik had niets beters kunnen wensen. Om dezelfde reden ben ik dank verschuldigd aan Gent, de stad die me als vreemdeling zo liefdevol opgenomen heeft. Als geen ander heeft ze me de ruimte gegeven te lezen, te dwalen, te denken en te schrijven. Indirect dank ik daarbij natuurlijk allen die mijn verblijf in Gent mogelijk maakten, op welke manier dan ook. Voor hen heb ik deze thesis geschreven. 2

4 Inhoud Woord vooraf 2 Inhoud 3 Inleiding. Foucault zoekt het subject 4 De drie dimensies in Foucaults denken 4 De studie naar het subject 6 Zelf met de ander 9 Wie is de ander? De zorg voor het zelf 14 Zorg voor jezelf 14 Spiritualiteit 16 Alcibiades moet voor zichzelf zorgen 19 Socrates legt uit wat de zorg voor het zelf is 20 Epimeleia heautou en de ander De cultuur van het zelf 25 De gouden eeuw van de zorg voor het zelf 25 De trainer van het leven 26 De levensgids 29 De ander leidt naar bescherming Zelftechnieken 35 Conversie 35 Luisteren naar de waarheid 38 Lezen, schrijven, spreken De waarheid 45 Waarheidspreken is parrèsia 45 Parrèsia als filosofisch spreken 46 Filosofie versus retorica 48 Het waarheidspreken dat de luisteraar vormt 48 De waarheid van de spreker Het spreken, het zelf en de ander 55 De zorg voor het zelf is de zorg voor de ander 55 De ander richt zich op het zelf 59 3

5 Inleiding. Foucault zoekt het subject De drie dimensies in Foucaults denken Op 5 januari 1983, het eerste college van het academisch jaar 1982/83 aan het Collège de France, geeft Michel Foucault een bespreking van zijn eigen werk: I would like to take up some of the themes I have cut across or touched on over the last years, even over the ten or maybe twelve years I have been teaching here. As a general indication, I would just like to remind you of some, I don t say themes or principles, but reference points that I have fixed for myself in the work. 1 Hij geeft op dat moment twaalf jaar les aan het Collège de France. Ongeveer twintig jaar eerder verscheen zijn proefschrift Folie et déraison (1961), gevolgd door de boeken Naissance de la clinique (1963), l Archéologie du savoir (1969) en Les Mots et les Choses (1966). Na zijn inaugurale rede L ordre du discours (1970) als professor aan het Collège de France volgden, naast vele artikelen, interviews en lezingen, Surveiller et punir. Naissance de la prison (1975), l Archeologie du savoir (1969) en het eerste deel van l Histoire de la sexualité, La volonté de savoir (1976). Nu, terugkijkend op zijn werk, meent Foucault bepaalde lijnen te kunnen trekken. Om te beginnen verklaart hij dat zijn werk beschouwd moet worden als een geschiedenis van het denken. Hij maakt daarbij een onderscheid met ideeëngeschiedenissen als de mentaliteitsgeschiedenis en de geschiedenis van de ideologie. 2 Foucaults geschiedenis van het denken kenmerkt zich als an analysis of what could be called focal points of experience in which forms of a possible knowledge (savoir), normative frameworks of behavior for individuals, and potential modes of existence for possible subjects are linked together. 3 De ervaringen die het onderwerp vormen van Foucaults historisch onderzoek, bestaan uit het samenkomen van drie dimensies: een bepaalde opvatting van weten, een zekere normaliserende macht en een opvatting van een bepaald bewustzijn als subject. Als voorbeeld voor zo n knooppunt noemt Foucault de waanzin, het onderwerp van zijn doctoraatsonderzoek. 4 Voor Folie et déraison bestudeerde hij de waanzin als een product van kennis en macht. Hij toonde daarmee aan dat waanzin geen continu of 1 Michel Foucault, The Government of Self and Others. Lectures at the Collège de France , London/New York: Palgrave Macmillan, 2010, p.2 (Vertaling van: Michel Foucault, Le gouvernement de soi et des autres. Cours au Collège de France , Paris: Seuil/Gallimard, 2008) 2 Foucault, The Government of Self and Others, pp Foucault, The Government of Self and Others, p.3 4 Foucault, The Government of Self and Others, p.3 4

6 universeel verschijnsel is. Elke verschuiving op een van de dimensies betekende een andere opvatting, ervaring, van waanzin en vice versa. Als gevolg van veranderingen in kennis en macht was de waanzinnige in de middeleeuwen een ander dan de waanzinnige in de achttiende eeuw. Na Folie et déraison richtte Foucault zijn aandacht op andere focal points of experience, zoals de menswetenschappen, criminaliteit en seksualiteit. In het overzicht dat hij in dit college van 5 januari 1983 geeft, verklaart hij dat deze studies tegelijkertijd fungeerden om de onderzoeksmethode voor elk van de drie dimensies nader te bepalen. De vraag was hoe het weten, de normaliserende macht en het subject van een bepaald moment het best geanalyseerd konden worden om vervolgens te zien hoe ze in elkaar grepen. Foucault legt uit dat het onderzoek naar de verschillende aspecten van de ervaring hem tot het inzicht bracht dat elke dimensie net vanuit een andere hoek benaderd moest worden. 5 Het ging om een soort kanteling in de analysemethode. In plaats van te kijken naar de kennis, de macht, of het subject zelf, veronderstelde een geschiedenis van ervaringen volgens Foucault een onderzoek naar de mogelijkheidsvoorwaarden van elk van die dimensies. Zo vormde Les mots et les choses, zijn onderzoek naar de menswetenschappen in de zeventiende en achttiende eeuw, eveneens een onderzoek naar de dimensie van het weten. Foucault verklaart dat de studie hem deed beseffen dat hij niet moest analyseren wat de wetenschap, of kennis op een bepaald moment was, maar wat die kennis mogelijk maakte. Het ging niet om de wetenschap op zich, maar om de discursieve praktijken die tonen welke kennis beschikbaar is. Het spreken, volgens Foucault, bepaalt wat er geweten of gekend wordt en vormt tegelijkertijd een weerslag van het weten. Het spreken toont wat als waar en wat als niet-waar wordt beschouwd. Een analyse naar kennis werd daarom een analyse van de discursieve praktijken en naar de waarheid die dit spreken veronderstelt. In zijn overzicht noemt Foucault deze analyse een analysis of forms of veridiction. 6 De uitwerking van de analyse van de tweede dimensie, van de macht die de norm bepaalt, vond plaats in Foucaults onderzoek naar criminaliteit en discipline. 7 Het ligt voor de hand dat hij daarmee naar zijn werk Surveiller et punir verwijst. Opnieuw maakt hij geen studie van de macht zelf, maar neemt hij als het ware enige afstand om te zien waardoor die macht kan bestaan. Het is een analyse van de middelen en procedures waarmee iets of iemand macht kan uitoefenen. Een later onderzoek stelde Foucault in 5 Foucault, The Government of Self and Others, p.4 6 Foucault, The Government of Self and Others, p.4 7 Foucault, The Government of Self and Others, p.4 5

7 staat de analyse van macht nog verder uit te werken. 8 Via zijn concept gouvernementalité dat hierin een belangrijke rol speelt, kwam hij tot het inzicht dat aan de heersende norm in de moderniteit een dialectisch proces van leiden en geleid worden ten grondslag ligt. De norm zou voortaan beschouwd moeten worden als het product van dit proces. In zijn overzicht gaat Foucault niet in op dit onderzoek, maar hij verwijst er naar met de omschrijving van deze analyse. Here again the shift consisted in passing from analysis of the norm to analysis of the exercise of power, and passing from analysis of the exercise of power to the procedures of, let s say, governmentality. 9 Een adequate analyse van de derde dimensie ten slotte, zegt Foucault uit te werken met zijn studie naar seksueel gedrag en seksuele moraliteit. 10 Het eerste deel van l Histoire de la sexualité (1976) is dan al verschenen, maar hij doelt op het onderzoek waaraan hij op dat moment nog werkt en dat uiteindelijk wordt opgenomen in deel 2 en 3 (beide 1984). 11 Anders dan het eerste deel tonen deze delen dat de vorming van het subject ook een consequentie kan zijn van zogenaamde zelftechnieken. Met zijn studie naar de geschiedenis van de seksualiteit ontdekte Foucault dat het subject niet alleen iets is wat anderen produceren. In de vorming van het subject spelen de technieken en procedures die het subject zelf hanteert eveneens een rol. Dat zijn de voorwaarden die het subject mogelijk maken. De analyse van de vormende werking van het subject zelf noemt Foucault een analysis of the pragmatics of the subject and techniques of self. 12 De studie naar het subject Op het moment dat Foucault het college geeft waarin hij zijn werk presenteert als een uitwerking van elk van de drie dimensies, is hij nog volop bezig met het onderzoek naar de laatste dimensie, de mogelijkheidsvoorwaarden van het subject. Op 5 januari 1983 bevindt hij zich letterlijk tussen de publicatie van het eerste deel en het tweede en derde deel van l Histoire de la sexualité, de studie die naar eigen zeggen het kader vormt voor de nadere bepaling van de zelftechnieken. Zijn cursussen aan het Collège de France van die tijd sluiten aan bij dat onderzoek naar de zelfpraktijken als voorwaarden van het subject. Maar het onderzoek naar seksualiteit houdt meer in dan het gelijktijdige onderzoek naar de zelftechnieken van het subject die het subject mogelijk maken. Dat blijkt uit 8 Foucault heeft dit onderzoek nooit tot een publicatie verwerkt. Het bepaalde vanaf 1978 een groot deel van zijn colleges en lezingen. 9 Foucault, The Government of Self and Others, p.4 10 Foucault, The Government of Self and Others, pp Foucault, The Government of Self and Others, p.22n5 12 Foucault, The Government of Self and Others, p.5 6

8 Foucaults beschrijving van een van de resultaten van het onderzoek, de ontdekking dat het subject niet alleen het product is van macht en kennis, maar zelf ook een rol speelt in de vorming, in de ervaring van het subject. Het is dus zo dat Foucault zonder deze studie naar seksualiteit en zelftechnieken, zijn werk nooit had kunnen presenteren zoals hij in het college van begin januari doet. Sterker nog, Foucault had nooit kunnen beweren dat zijn geschiedenis van de seksualiteit een onderzoek vormde naar zelftechnieken, de mogelijkheidsvoorwaarden van het subject, als hij niet eerst tot het inzicht was gekomen dat het subject zelf ook invloed heeft op zijn vorming. De vraag is dan hoe Foucault tot het tot dit inzicht kwam dat het subject naast kennis en macht, de ervaring van het subject, bepaalt. De course context die de tekstbezorger van de colleges, Frederic Gros, schreef bij de transcriptie van Foucaults cursus van het voorgaande jaar, l Herméneutique du sujet, geeft enige toelichting. 13 Gros legt uit dat Foucaults onderzoek naar de seksualiteit aanvankelijk in dezelfde lijn zou liggen als het onderzoek naar ervaringen als waanzin en criminaliteit. 14 Dat blijkt uit de uiteenzetting van het onderzoek en de hypotheses die Foucault geeft in het eerste deel van zijn trilogie over seksualiteit. Zo kondigt hij aan dat zijn onderzoek naar seksualiteit in de zeventiende en achttiende eeuw vooral een onderzoek naar macht en weten zal omvatten. Maar de twee delen die samen vlak na de dood van Foucault verschijnen, tonen iets heel anders. Niet de moderne tijd, maar de klassieke oudheid vormt de periode van onderzoek. Bovendien heeft Foucault weinig aandacht meer voor de vormende werking van disciplinerende instellingen en kennisstructuren, maar kijkt hij dus vooral naar de technieken waarmee het subject zichzelf vormt. 15 De discrepantie tussen de aankondigingen in het eerste deel van l Histoire de la sexualité over seksualiteit in de moderne tijd enerzijds en het uiteindelijke werk over seksualiteitsbeleving in de klassieke oudheid anderzijds toont aan dat Foucault in de tijd die ertussen lag tot zijn nieuwe inzicht moet zijn gekomen. Volgens Gros is het Foucaults interesse voor nieuwe waarheidstechnieken die hierbij een belangrijke rol speelde. Vanaf de cursus van 1977/78, Sécurité, territoire, population, bespreekt Foucault waarheidstechnieken waarmee het subject zich bond aan de waarheid, als onderdeel van het pastorale denken. Het subject moest bepaalde technieken op zichzelf uitvoeren om vergiffenis te ontvangen voor zijn zonden. De belangrijkste daarvan is de confessie: het subject sprak de waarheid over zichzelf in het bijzijn van een meerdere. Foucault 13 Fréderic Gros, Course context in: Michel Foucault, Hermeneutics of the Subject. Lectures at the Collège de France , pp , 2005 (Vertaling van: Michel Foucault, l Herméneutique de soi et des autres. Cours au Collège de France , Paris: Seuil/Gallimard, 2001) 14 Gros, Course context, p Gros, Course context, p.508 7

9 beschouwt dit waarheidspreken van het subject als een machtstechniek die het subject aanzet zichzelf te produceren als waar subject en die het subject tegelijkertijd onderwerpt. 16 Het speelt een belangrijke rol bij zijn ideeën over gouvernementalité. Maar volgens Gros moet Foucault rond 1980 tot het besef gekomen zijn dat waarheidstechnieken niet altijd onderwerping impliceren. In dat jaar vergelijkt hij in enkele colleges het pastorale waarheidspreken met dat van de wijsgeer en de toehoorder in de antieke tijd. Uit de voorbeelden die hij geeft van het antieke waarheidspreken, blijkt dat het hier niet gaat om onderwerping van het subject, maar om zijn zelfvorming. 17 De uitbreiding van zijn aandacht naar de klassieke oudheid deed Foucault inzien dat er ook waarheidsactiviteiten bestaan waarbij het subject niet een waar subject wordt door te gehoorzamen, maar door zichzelf te vormen. Het subject onderwierp zich niet aan een waarheid van een ander, maar werd zelf subject van de waarheid. Dat betekende dat het subject naast kennis en macht net zo goed een factor was die het subject bepaalde. Dit inzicht vormde voor Foucault de aanleiding om zijn studie naar de opvatting van seksualiteit anders aan te pakken dan hij had aangekondigd. 18 Het lag voor de hand dat hij zijn aandacht verlegde naar de antieke tijd. De zelftechnieken, die hij wilde beschrijven, waren moeilijker te ontwaren in de moderne seksualiteitsbeleving van de zeventiende en achttiende eeuw. De kennisstructuren en disciplinerende instellingen waren in die periode te dominant in de vorming van het subject om de invloed van het subject zelf op de subjectvorming te zien. 19 In de antieke oudheid waren de technieken wel duidelijk te onderscheiden. Door de seksualiteit als ervaring in de antieke oudheid te beschrijven kon Foucault zijn nieuwe opvatting over de rol die zelftechnieken speelden bij de vorming van het subject uiteenzetten. Gros merkt op dat Foucault daarbij wel met de vraag zat of het nodig was de rol van het subject en de zelftechnieken te bestuderen aan de hand van het onderwerp seksualiteit. 20 Hij kon ze namelijk ook los van de vorming van seksuele subject ontwaren in de antieke cultuur. Foucault lijkt aanvankelijk het plan te hebben gehad over beide onderwerpen te publiceren. Zo zouden er twee boeken over seksualiteit verschijnen, l Usage des plaisirs en Les aveux de la chair 21, en een boek over zelftechnieken in het algemeen, 16 Gros, Course context, pp Gros, Course context, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Gros, Course context, p Gros, Course context, pp De eerste komt grotendeels overeen met de twee delen die uiteindelijk gepubliceerd werden, L usage des plaisirs en Le souci de soi. De tweede vormt het aangekondigde, maar nooit verschenen vierde deel. 8

10 La souci de soi 22. Dit werpt enig licht op de inhoud van de cursussen die Foucault aan het einde van zijn leven gaf. De cursus van 1980/81, Subjectivité et vérité, vormt de eerste uitwerking van zijn nieuwe inzichten over zelftechnieken en seksualiteit in de klassieke oudheid. In l Herméneutique du sujet, de cursus van het daaropvolgende jaar, gaat Foucault in op de zelftechnieken in de antieke oudheid los van seksualiteit. Zoals bekend zijn de colleges van 1980/81, Subjectivité et vérité, grotendeels terechtgekomen in het derde deel van l Histoire de la sexualité. Het onderzoek voor de cursus l Herméneutique du sujet haalde het uiteindelijk niet tot een boek. De transcriptie van deze cursus van 1981/82 is het weinige dat rest van Foucaults studie naar de zelftechnieken in de klassieke oudheid. 23 Zelf met de ander Om meer te weten over het subject in het werk van Foucault biedt l Herméneutique du sujet een interessant uitgangspunt. Er is geen andere publicatie waarin het subject zo centraal staat. l Herméneutique du sujet beperkt zich in tegenstelling tot l Histoire de sexualité en de cursus van een jaar eerder en niet tot zelftechnieken die een seksueel subject vormen, maar besteedt aandacht aan de vorming van een subject dat vollediger deel uitmaakt van het leven. Als Foucault zijn overzicht dat hij in het eerste college van zijn cursus van 1982/83 gaf, niet had uiteengezet aan de hand van zijn gepubliceerde boeken, maar aan de hand van zijn cursussen wat niet evident is omdat de cursussen toen alleen nog in de vluchtige vorm van aantekeningen en geluidsopnames bestonden dan zou hij mijns inziens voor l Herméneutique du sujet hebben gekozen om zijn onderzoek naar zelftechnieken toe te lichten. Foucault bespreekt de zelftechnieken van de klassieke oudheid aan de hand van een cultureel fenomeen dat hij heeft aangetroffen in diverse teksten uit die tijd. Het is de praktijk van de zorg voor het zelf. So, to start with I would like to take up a notion about which I think I said a few words last year. This is the notion of care of oneself. This is the best translation I can offer for a very complex, rich, and frequently employed Greek notion which had a long life throughout Greek culture: the notion of epimeleia heatou, translated into 22 Deze titel vormt uiteindelijk de titel van [een van de hoofdstukken van?] het derde deel van l Histoire de la sexualité. Gros, Course context, pp Gros beschrijft een lijvig dossier dat Foucault samenstelde ter voorbereiding van zijn colleges van 1981/82. Gros, Course context, pp

11 Latin ( ) as cura sui. Epimeleia heautou is care of oneself, attending to oneself, being concerned about oneself, etcetera. 24 De zorg voor het zelf omvat diverse zelftechnieken van het zelf om het zelf te vormen. Die nadruk op het zelf zit in alle uitdrukkingen waarmee de zorg voor het zelf beschreven werd. We see the principle of care of the self expressed in a variety of phrases like caring for oneself, taking care of the self, withdrawing into oneself, retiring into the self, finding one s pleasure in oneself, seeking no other delight but in the self, remaining in the company of oneself, being the friend of oneself, being in one s self as in a fortress, looking after or devoting oneself to oneself, respecting oneself, etc. 25 Toch betekent het niet, benadrukt Foucault meteen daarna, dat de zorg voor het zelf een egocentrische of solitaire praktijk inhield. Sterker nog, het zelf kon niet zonder ander: de ander speelde een belangrijke rol bij de zorg voor het zelf. De eerste twee teksten die Foucault bespreekt om de zorg voor het zelf nader toe te lichten, maken dit direct duidelijk. Zowel de Apologie als de Alcibiades van Plato geven een beschrijving van Socrates die optreedt als meester van de zelfzorg. Al snel concludeert Foucault dan ook: For, as we shall see, the care of the self is actually something that always has to go through the relationship to someone else who is the master. One cannot care for the self except by way of the master; there is no care of the self without the presence of a master. 26 De stelling valt op in het licht van alles wat ik hierboven heb uiteengezet. L Herméneutique du sujet gaat om een onderzoek naar de manier waarop het subject, net als kennis en normgevende instanties, invloed heeft op de subjectvorming. Het is een onderzoek naar de vorming van het zelf door het zelf. Als een ander nodig is bij de eigen vorming van het subject, hebben we dan toch niet te maken met de normgevende invloed van de ander in plaats van zelftechnieken van het subject? In hoeverre is er sprake van de vorming van het subject zelf als de ander de noodzakelijke voorwaarde vormt? Kan je spreken van zelftechnieken als ze een relatie met een ander veronderstellen? De aanwe- 24 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.2 25 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.58 10

12 zigheid van de ander in het fenomeen van de zorg voor het zelf roept bij mij vragen op over de rol van de ander, wat hij doet, wat zijn taak is bij de zelfvorming van het subject. Kortom, dat de ander zo snel opduikt in de cursus die geheel gewijd is aan het subject zelf, doet me afvragen wie die ander is. Wie is de ander? Met deze thesis wil ik daarom onderzoeken wat de rol van de ander is in de zorg voor het zelf. Ik heb dat gedaan door die plaatsen in Foucaults cursus over de zorg voor het zelf, l Herméneutique du sujet, op te sporen waarin hij de ander noemt, beschrijft of veronderstelt, als degene die aanzet tot zelfzorg, als doel waarop de zorg voor het zelf gericht is, als betrokkene bij de zelftechnieken. Daarbij volgde ik grotendeels Foucaults uiteenzetting van de zorg voor het zelf over de colleges van 1981/82. Ook ik begin met een algemene duiding van de zorg van het zelf. Vervolgens bespreek ik de ander eerst in de periode die voorafgaat aan de zogenaamde gouden eeuw van de zorg voor het zelf, om daarna uit te breiden naar alle verschillende facetten van de zorg van het zelf in die gouden eeuw waarbij de ander betrokken is. Mijn zoektocht naar de ander maakte echter duidelijk dat ik over de grenzen van het academische jaar van het Collège de France heen moest kijken. De ander leidde me als het ware vanzelf naar Foucaults colleges van Le gouvernement de soi et des autres die hij in het volgende jaar gaf. Deze cursus lijkt in eerste instantie niet veel toe te voegen aan de zorg voor het zelf zoals Foucault die behandeld in l Herméneutique du sujet. In Le gouvernement de soi et des autres gaat het veeleer om de vorming die nodig is voor een goed bestuurder, alleenheerser of volksvertegenwoordiger. Maar het is de grotere lijn die Foucault met deze cursus uiteenzet, die volgens mij de cursus van het voorgaande jaar van iets essentieels voorziet. De drie dimensies die Foucault uiteenzet in zijn eerste college van Le gouvernement de soi et des autres bepalen namelijk de opzet van de hele cursus. Ze vormen het kader waarin Foucault de zorg voor het zelf kan plaatsen. Het thema uit l Herméneutique du sujet wordt in Le gouvernement de soi et des autres als het ware opgedeeld naar zelftechnieken, kennisoverdracht en de vorming door anderen. Zoals Foucaults overzicht aan het begin van zijn cursus van 1982/83 licht werpt op zijn werk dat eraan voorafging, bood de hele cursus, opgebouwd rond dit idee van de drie dimensies, mij inzicht op Foucaults cursus van het eraan voorafgaande jaar. De opzet van mijn thesis toont hoe mijn zoektocht naar de ander me van l Herméneutique du sujet naar Le gouvernement de soi et des autres bracht. In mijn opzet zit eenzelfde lijn die loopt van de ander binnen de zorg voor het zelf naar de zelfzorg binnen de drie dimensies waarbij 11

13 de ander aanwezig is tussen de drie dimensies. Het toont hoe ik met het zelf als uitgangspunt uitkom bij de ander die het zelf nodig heeft. Maar voordat die lijn zich laat trekken, lijkt me eerst een introductie nodig op de zorg voor het zelf. In hoofdstuk 1 laat ik zien hoe Foucault dit fenomeen uit de Griekse en Romeinse cultuur benadert. De eerste twee paragrafen tonen de brede benadering waarbij Foucault de zorg voor het zelf uiteenzet als onderdeel van de geschiedenis van subjectiviteit. De overige drie paragrafen plaatsen de zorg van het zelf in haar historische context. Foucault gaat in op de Socratisch-Platoonse opvatting van zorg voor het zelf om de assen uit te tekenen waarop de zelfpraktijk zich ontwikkelt tot een belangrijk cultureel fenomeen in de eerste en tweede eeuw. Daarbij geef ik aan wat de functie van de ander is in deze Socratisch-Platoonse opvatting. Hoe die functie van de ander dan verandert in de zogenaamde gouden eeuw van zorg voor het zelf, vormt het onderwerp van hoofdstuk 2. Ik begin met een beschrijving van verschuivingen die in de praktijk van de zorg voor het zelf hebben plaatsgevonden, om vervolgens aan te geven wat dat betekent voor de meester in de zorg voor het zelf. In hoofdstuk 3 staat de betrokkenheid van de ander bij de zelftechnieken centraal. Uitgangspunt bij de zelftechnieken vormt het idee van conversie. Het gaat om een beweging van het subject naar het zelf, het wenden van de aandacht op het zelf om het zelf te bereiken. Dat het hier niet gaat om een afwenden van alles buiten het zelf, blijkt uit de rol die de ander bij de zelftechnieken speelt. De conversie in de zorg voor het zelf is niet zoals het Christelijke idee van onthouding waarbij het subject zich onttrekt aan al het wereldlijke. In de heidense zelfzorg is juist een ander nodig om het subject van iets te voorzien. De ander voorziet het subject van waarheid opdat het subject zich vormt als subject van de waarheid. In hoofdstuk 4 ga ik daarom nader in op de manier waarop de ander die waarheid overbrengt op het subject. Het gaat om een bepaalde manier van waarheidspreken, parrèsia, waarmee het subject zich kan vormen. Omdat dit begrip centraal staat in Le gouvernement de soi et des autres, heb ik bij de beschrijving van dit waarheidspreken gebruik gemaakt van de analyses die Foucault geeft. Via de vergelijking tussen parrèsia en retorica wordt duidelijk dat het waarheidspreken van de ander niet alleen het luisterend subject van waarheid voorziet, maar ook de spreker zelf. Dat dit laatste essentieel is voor het idee van de ander, bespreek ik ten slotte in hoofdstuk 5. Ik sluit af met een beschrijving hoe de zorg voor het zelf samenhangt met de zorg voor de ander. Ook daarbij speelde de cursus Le gouvernement de soi et des autres een sturende rol. Aan de hand van de driedeling tussen subjectvorming, waarheidspreken (veridiction) en vorming van het zelf door de ander (governmentality) wordt duidelijk 12

14 hoe de zorg voor het zelf een praktijk is die de drie dimensies verbindt. Met de studie naar de zelfzorg beginnen we bij het zelf en komen via het spreken uit bij de vorming door de ander. Het subject in de antieke zorg voor het zelf veronderstelt de ander omdat het ontstaat op het kruispunt van de vorming van het zelf, parrèsia, het spreken tussen het zelf en de ander, en de vorming van de ander. De ander die als voorwaarde geldt voor de subjectvorming door het subject zelf heeft mijns inziens zeker invloed op die eigen vorming. Maar het is geen onderwerpende invloed omdat de invloed die de ander heeft op de vorming van het subject in de zorg van het zelf, gelijk is aan de invloed van het zelf op de ander in de zorg van het zelf. Ik ben me bewust dat deze uitspraken om een nader toelichting vragen. Maar voordat ik die kan geven, is het nodig dat ik begin bij het begin. In het volgende hoofdstuk zal ik me wenden tot de zorg voor het zelf. 13

15 1. De zorg voor het zelf Zorg voor jezelf Wat is de zorg voor het zelf? Wat houdt deze praktijk van zelftechnieken in de klassieke oudheid in? Het beantwoorden van die vraag vormt het onderwerp van Foucaults cursus van 1981/82. In zijn cursus l Herméneutique du sujet laat hij zien hoe hij aan de hand van een breed scala aan teksten, grotendeels uit de periode van de vijfde eeuw (v. Chr.) tot aan de tweede eeuw, heeft kunnen achterhalen wat de zorg voor het zelf behelsde. Since the purpose of this year s course will to be elucidate all this ( ) let s say that within this notion of the care of the self we should bear in mind that there is: First, the theme of a general standpoint, of a certain way of considering things, of behaving in the world, undertaking actions and having relations with other people. ( ) Second, the care of the self is also a certain form of attention, of looking. ( ) The care of the self implies a certain way of attending to what we think and what takes place in our thought. Third, the care of the self also always designates a number of actions exercised on the self by the self, actions by which one takes responsibility for oneself and by which one changes, purifies, transforms, and transfigures oneself. ( ) 27 Foucaults studie naar zelfzorg in l Herméneutique du sujet heeft een tweeledig doel. Foucault zoekt ten eerste uit wat de zelftechnieken zijn, wat de zorg voor het zelf is. Hoe kon je door voor het zelf te zorgen waarheid verkrijgen? Wat is de zorg voor het zelf? Waaruit bestaat die zorg. En hoe kon die zorg je subject van de waarheid maken? Uit de vragen die de notie zelfzorg oproept, blijkt dat dit geen overbodig doel is. Daarmee komen we uit bij het tweede doel van Foucaults onderzoek naar de praktijk van de zelfzorg. Zijn studie laat namelijk ook zien dat er historisch gesproken verschillende opvattingen bestaan over de relatie tussen het subject en waarheid, oftewel over de manier waarop het subject toegang heeft tot de waarheid. We hebben al gezien dat de zelftechnieken of de waarheidactiviteiten van het subject in de klassieke oudheid anders waren dan die in de pastorale cultuur. De twee doelen zijn nauw met elkaar verbonden. Ze veronderstellen elkaar. De zorg voor het zelf wordt alleen zichtbaar als je ervan uitgaat dat er verschillende opvattingen van subjectiviteit bestaan. Omgekeerd, de praktijk van zelfzorg blijft verhuld als je de geschiedenis van de subjectiviteit opvat in termen van een continue ontwikkeling. Deze 27 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp

16 manier van kijken naar de geschiedenis is zoals bekend kenmerkend voor Foucault. Subjectiviteit is een variabel gegeven. Als je alleen uitgaat van hedendaagse opvattingen, levert dat een vertekend en beperkt beeld op. Foucault geeft al snel aan hoe het denken over de klassieke subjectiviteit vertekend is. Hij merkt op dat de neiging bestaat om de opvatting van het subject in de klassieke oudheid samen te laten vallen met de zelfkennis van het subject. Het subject zou zich vormen als subject van de waarheid door middel van de kennis van het zelf. 28 Ken uzelf, gnothi seauton, was geen onbekende aansporing in die tijd. Het vormde, naast meden agan (alles met mate) en eggue, para d ate (leg alleen geloftes af die houdbaar zijn), een van de voorschriften waarmee de bezoekers van het orakel van Delphi ontvangen werden 29. Genoeg reden om aan te nemen dat de verwerving van kennis van het zelf nodig was om je te vormen als waar subject. Maar zo eenvoudig is het niet. Ten eerste kan Foucault aantonen dat de gnothi seauton bij het orakel van Delphi niet de betekenis had van zelfkennis die wij er nu onder verstaan. Het had veeleer de functie van gebod je vraag te kennen die je het orakel wilde stellen. 30 Maar wat als belangrijker argument geldt: gnothi seauton krijgt op een gegeven moment een filosofische betekenis. Het zijn de bekende woorden van Socrates die hij sprak in zijn discussies met mensen op straat. En wanneer Socrates de woorden gnothi seauton zei, was dat altijd als onderdeel van zijn aanmoediging om voor het zelf te zorgen. Met andere woorden: wanneer gnothi seauton deel gaat uitmaken van filosofie als waarheidspraktijk, komt het altijd voor met epimeleia heautou, zorg voor je zelf. Jezelf kennen is in de antieke cultuur onlosmakelijk verbonden met het zorgen voor jezelf. 31 Dat het deze zorg voor het zelf is die noodzakelijk is om je als subject te vormen, en niet alleen de kennis van het zelf, toont Foucault aan de hand van een beschrijving van Socrates aanmoedigingen tot zelfzorg. 32 Die aanmoediging wordt het best beschreven in de Apologie van Plato waarin Socrates zijn filosofie verdedigt. Socrates legt de rechters uit dat zijn manier van leven niet kan worden veroordeeld. Hij vervult immers de taak die de goden aan hem opgedragen hebben en dat is raad geven aan de inwoners van Athene. Deze raad is: epimeleia heautou, zorg voor jezelf. Athene kan niet zonder een filosoof als hij, zonder zullen de inwoners namelijk niet aangemoedigd worden voor zichzelf te zorgen, en zullen ze zichzelf niet vormen. Socrates zegt: What treatment do I deserve ( ) for preferring to do for each particular individual what I declare to be the greatest service, 28 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.3 29 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.4 31 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp

17 trying to persuade him to care (epimeletheie) less about his property than about himself so as to make himself as excellent and reasonable as possible ( ). 33 Het is belangrijk te beseffen dat Foucault de zorg voor het zelf in de klassieke oudheid als filosofische notie beschouwt. It seems to me that the epimeleia heautou (the care of the self and the rule associated with it) remained a fundamental principle for describing the philosophical attitude throughout Greek, Hellenistic and Roman culture. 34 Het voorbeeld van Plato s Apologie laat zien hoe Socrates filosofische praktijk bestaat uit het aanmoedigen van anderen voor zichzelf te zorgen. Foucault noemt meer teksten waarin zorg voor het zelf als filosofische praktijk beschreven wordt. Veel van Plato s teksten verwijzen ernaar. Het speelde een belangrijke rol in de filosofische school van Epicurus, waarin het aangeduid wordt met de term therapeuein. En ook in de filosofie van de Cynici en van de Stoïcijnen vormt het een belangrijk onderdeel. 35 De zorg voor het zelf was een filosofische praktijk maar zeker niet voorbehouden aan filosofen alleen. Socrates moedigde immers diverse inwoners van Athene aan voor zichzelf te zorgen. De zorg voor het zelf was een cultureel fenomeen gericht op de vorming van het zelf. Spiritualiteit De kennis van het zelf, de gnothi seauton, is slechts een onderdeel van de filosofische zelfpraktijk epimeleia heautou. Toch prevaleert de zelfkennis boven de zelfzorg wanneer men terugkijkt naar subjectiviteit in de klassieke oudheid. Foucault verklaart dit door het feit dat in de moderne opvatting van subjectiviteit kennis overheerst als waarheidstechniek. 36 Om het uit te leggen gaat Foucault nader in op beide opvattingen van subjectiviteit. Belangrijk daarbij is de vraag hoe het subject toegang heeft tot de waarheid. Foucault ziet de vraag naar de manier waarop het subject waarheid kan verkrijgen als dé vraag van de filosofie. We will call philosophy the form of thought that asks what it is that enables the subject to have access to the truth and which attempts to determine the conditions and limits of the subject s access to the truth. 37 Hij legt uit dat de filosofie er niet is om de waarheid ten opzichte van niet-waarheid vast te stellen. Het gaat bij filosofie juist om de vraag hoe waarheid bepaald wordt, en om de vraag of we kunnen bepalen of iets waar is. 38 Op deze manier kan Foucault laten zien dat in de klassieke oudheid filosofie samenviel met spiritualiteit. Als filosofie zich bezighoudt met de vraag hoe het subject waarheid 33 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.8 35 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.15 16

18 verkrijgt, dan is spiritualiteit datgene wat het subject doet of ondergaat om die waarheid te verkrijgen. We will call spirituality then the set of these researches, practices, and experiences, which may be purifications, ascetic exercises, renunciations, conversions of looking, modifications of existence, etc., which are, not for knowledge but for the subject, for the subject s very being, the price to be paid for access to the truth. 39 Spiritualiteit betekent een transformatie van het subject om toegang tot de waarheid te krijgen. Die transformatie omvat een beweging naar een andere staat van het subject. Het bereiken van die nieuwe staat geeft niet alleen toegang tot de waarheid, maar betekent ook een voltooiing van het subject. Waarheid en subject zijn een geworden. Het subject heeft zichzelf gerealiseerd. 40 Foucault herkent spiritualiteit in de praktijk van de zorg voor het zelf van de klassieke oudheid. 41 De zorg voor het zelf en spiritualiteit draaien om dezelfde vraag: What is the price I have to pay for access to the truth? This price is situated in the subject himself in the form of: What then is the work I must carry out on myself, what fashioning of myself I undertake, what modification of being must I carry out to be able to have access to the truth? 42 Het subject moest zichzelf niet alleen kennen om waarheid te ontvangen, het moest ook iets doen, iets uitvoeren. Om subject van waarheid te worden, om je zelf te realiseren moest je iets aan jezelf veranderen. Je moest aan jezelf werken. In de moderne tijd vallen volgens Foucault de zorg voor het zelf als spirituele praktijk en filosofie niet langer samen. Er is geen transformatie van het subject nodig om waarheid te verkrijgen. Het enige middel waarmee waarheid vastgesteld kan worden is kennis, objectieve kennis bovendien. 43 I think the modern age of the history of truth begins when knowledge itself and knowledge alone gives access to the truth. That is to say, it is when the philosopher (or the scientist, or simply someone who seeks the truth) can recognize the truth and have access to it in himself and solely through his activity of knowing, without anything else being demanded of him and without him having to change or alter his being as subject. 44 Ook de vervolmaking die de toegang tot de waarheid oplevert, plaatsen we niet langer in het subject als een realisatie van het zelf, maar in kennis. De verkregen waarheid, d.i. kennis in deze moderne opvatting, vindt zijn vervolmaking in de oneindige uitbreiding van kennis. Kennis geeft toegang tot nog meer kennis Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.18 17

19 Zo onderscheidt Foucault twee opvattingen van filosofie, van waarheidsvinding. Ik denk dat je ze respectievelijk spirituele en wetenschappelijke filosofie zou kunnen noemen. Aangezien filosofie voor Foucault de studie is die zich afvraagt hoe we bepalen wat waarheid is, is ook duidelijk dat het in deze twee opvattingen om verschillende soorten van waarheid gaat. Waarheid in de spirituele opvatting van filosofie wordt gevonden via transformatie van het subject en leidt tot zelfrealisatie. Waarheid in de moderne, wetenschappelijke opvatting is toegankelijk via kennis en leidt tot meer kennis. Filosofie in deze moderne opvatting van zoeken naar de waarheid is als moderne natuurwetenschap. Het is de kennis, de wetenschap van objecten die het moderne idee van waarheid bepaalt. 46 Binnen de filosofie heeft de moderne wetenschap de plaats van spiritualiteit ingenomen. De breuk tussen filosofie en spiritualiteit vindt plaats in wat Foucault het cartesiaanse moment noemt, het moment van het cogito ergo sum, waarop waarheid niet langer transformatie van het subject vraagt maar om kennis van het zelf en kennis van de objecten. 47 Foucault vindt het nodig om opvallende aanhalingstekens bij dit moment te plaatsen. Hij verklaart dat zijn meeste toehoorders wel zullen begrijpen dat hij de breuk niet beschouwt als iets dat van het ene op het andere moment gebeurde, noch als iets dat definitief was. 48 Ten eerste, het gebeurde niet plotsklaps: Foucault kan verschillende ontwikkelingen aanwijzen die de scheiding tussen filosofie en spiritualiteit inleidden. Anders dan je zou verwachten, ging het daarbij niet alleen om ontwikkelingen in de opvatting van wetenschap en kennisleer. Het was vooral de theologie die een wig dreef tussen spiritualiteit en filosofie. De christelijke leer verspreidde het idee dat waarheid gevonden kon worden in de Alwetende God, een God bovendien, waarin het subject zijn voltooiing vond. 49 Geen waarheid en zelfrealisatie dus meer via zorg voor het zelf, maar via God. Ten tweede, het cartesiaanse moment vormt geen definitieve breuk omdat na Descartes Cogito niet alle spirituele filosofie op slag verdwenen was. 50 Het cartesiaanse moment duidt voor Foucault veeleer een omkering van de dominante opvatting van filosofie aan. Het betekent een einde van de absorptie van filosofie door spiritualiteit. Viel in de klassieke periode het verkrijgen van waarheid samen met een transformatie van het subject, na de Meditations van Descartes wordt de opvatting van filosofie dominant 46 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.27 18

20 waarbij waarheid in kennis te vinden is. Maar Foucault benadrukt dat er zeker vormen van spiritualiteit aan te treffen zijn na Descartes. Hij noemt kort enkele voorbeelden: de filosofie van Spinoza en Kant, negentiende- en twintigste-eeuwse filosofen als Hegel, Schelling, Schopenhauer, Nietzsche, Husserl en Heidegger en, ten slotte, die vormen van kennis die niet als wetenschap worden erkend, juist vanwege hun aanspraak op de transformatie van het subject, zoals het marxisme en de psychoanalyse. 51 Alcibiades moet voor zichzelf zorgen Foucault zal zich in zijn colleges van 1981/82 vooral richten op wat hij noemt de gouden eeuw van de zorg voor het zelf. Het gaat om de periode van de Hellenistische en Romeinse cultuur, die Foucault rond de eerste en tweede eeuw plaatst. Dit is de cultuur van het zelf. Om de eigenschappen van deze bloeiperiode van de zelfzorg goed te kunnen zien, gaat Foucault echter eerst in op de periode die er direct aan voorafgaat. Het is zijn gebruikelijke benadering. Hij maakt een cultureel moment zichtbaar door de overgang, de breukmomenten te tonen. De voorwaarden voor het ontstaan van de Hellenistische en Romeinse cultuur van het zelf, vindt hij in de Socratisch-Platoonse praktijk van de zelfzorg in de vroegere Griekse cultuur. De Alcibiades van Plato vormt hierbij het uitgangspunt. De tekst leent zich goed voor een toelichting op de betekenis van zelfzorg. De Alcibiades is een van de vele klassieke teksten die de zorg voor zichzelf in haar context toont: wie moet voor zichzelf zorgen en waarom? Maar de tekst is vooral geschikt om de notie van zorg voor het zelf aan op te hangen omdat Socrates in de dialoog met Alcibiades zelf de vraag stelt naar de betekenis van epimeleia heautou. Foucault begint met een korte inleiding op de figuur van Alcibiades. 52 Hij vertelt dat Alcibiades een bekende in de stad. Het is een mooie, sterke jongen, zijn vader en moeder behoorden tot goede families, zijn voogd was de machtige Perikles, hij is rijk en heeft welgestelde en invloedrijke vrienden. Alcibiades kent dan ook vele aanbidders. Maar zijn trots en arrogantie over zijn afkomst en schoonheid zorgen ervoor dat hij zich boven al zijn aanbidders verheven voelt. Hij wijst alle aanbidders af. Ook Socrates behoort tot zijn aanbidders. In tegenstelling tot de anderen heeft Socrates, die toch ook tot zijn aanbidders behoort, hem nooit proberen te verleiden. Socrates blijft Alcibiades volgen zonder hem ooit een vraag te stellen. 51 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp

21 Plato s tekst begint wanneer Socrates Alcibiades wel aanspreekt en een vraag stelt. Dit is de eerste passage die Foucault aanhaalt. 53 Socrates legt aan Alcibiades uit dat het juiste moment is om hem aan te spreken, omdat hij weet dat Alcibiades van plan is binnenkort een bestuurlijke functie op zich te nemen. Het is Socrates duidelijk dat Alcibiades niet langer wil steunen op de voordelen die zijn familie, rijkdom en schoonheid hem geven. Alcibiades wil iets terugdoen voor de stad, hij wil zorg voor haar dragen door haar te besturen. Maar Socrates is van mening dat het hem daarvoor nog aan iets ontbreekt. Hij spreekt Alcibiades aan om hem te laten inzien dat hij nog niet klaar is om anderen te besturen. Waar ontbreekt het Alcibiades nog aan om de stad te besturen? Socrates zet uiteen dat Alcibiades zich als bestuurder van de stad niet kan meten met de rijkdom en kennis van zijn vijanden. Belangrijker is dat Alcibiades evenmin de vaardigheid (tekhne) van het besturen beheerst waarmee hij dit gebrek zou kunnen compenseren. Die conclusie laat Socrates Alcibiades zelf trekken door middel van een lange reeks vragen over goed bestuur. Alcibiades roept wanhopig uit: I no longer know what I am saying. Truly it may well be that I have lived for a long time in a state of shameful ignorance without even being aware of it. 54 Het is op dat moment dat Socrates epimeleia heautou, uitspreekt, zorg voor jezelf. Socrates laat weten dat Alcibiades nog jong genoeg is: hij heeft de tijd om voor zichzelf te zorgen zodat hij een goed bestuurder kan worden. Socrates legt uit wat de zorg voor het zelf is De rest van de dialoog tussen Socrates en Alcibiades draait om de vraag wat dat epimeleia heautou is, waaruit de zorg voor het zelf bestaat. Hoe kan Alcibiades aandacht voor zichzelf hem tot een goed bestuurder maken? Socrates behandelt die vraag in twee delen. Via een strak geregisseerd vraaggesprek leidt hij Alcibiades twee keer tot een antwoord - eerst op de vraag wat is het zelf waarvoor gezorgd moet worden, en vervolgens op de vraag waaruit die zorg voor het zelf bestaat, wat zijn de technieken of activiteiten die bij deze zorg horen? 55 Ten eerste de vraag naar het zelf: Socrates laat Alcibiades concluderen dat het zelf alleen de ziel van de mens kan zijn. Hij begint zijn redenatie door handelingen te noemen waarbij het handelend subject onderscheiden kan worden van datgene wat hij gebruikt om die handeling uit te voeren. Zo gebruikt de schoenmaker als handelend subject bepaalde instrumenten voor zijn schoenmakershandelingen. Wanneer Socrates dit 53 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp

22 voorbeeld doortrekt naar handelingen waarbij het lichaam gebruikt wordt, begrijpt Alcibiades dat het de ziel is die het lichaam gebruikt. Bij het zelf dat zorg draagt voor het zelf is de ziel het handelend subject. 56 Taking care of oneself will be to take care of the self insofar as it is the subject of a certain number of things: the subject of instrumental action, of relationships with other people, of behavior and attitudes in general, and the subject also of relationships to oneself. 57 Voor het antwoord op de tweede vraag laat Socrates Alcibiades vaststellen dat voor jezelf zorgen zoveel betekent als jezelf kennen. Je kan jezelf alleen kennen via zorg voor het zelf. Om dit toe te lichten haalt Socrates het oog als metafoor aan. Hij vertelt dat je jezelf kan zien in het oog van een ander, of, nog specifieker, in de pupil van het oog van de ander, dat deel van het oog waarmee gekeken wordt. Zo is het ook met de ziel. Je kan je ziel alleen zien, alleen kennen, via een identieke natuur, de ziel van een ander. Zoals je in het oog de pupil zoekt als beste reflectiemiddel, de pupil als bron van het kijken, zoek je in een andere ziel naar de bron van de ziel. Die bron van de ziel is volgens Plato te vinden in de kennis, waarbij kennis als het goddelijke element beschouwd wordt. Dus je moet het goddelijke kennen, om jezelf te kennen. 58 Op die manier kan Foucault uitleggen waarom Alcibiades volgens Socrates voor zichzelf moet zorgen voordat hij de stad kan besturen. Via de zorg voor het zelf zal Alcibiades kennis krijgen van het goddelijke, waardoor hij zichzelf zal kennen. Het goddelijke als de bron van alle kennis zorgt ervoor dat zijn ziel openstaat om wijsheid te ontvangen. Alleen met die wijsheid zal Alcibiades in staat zijn het goede van het kwade, het ware van het valse te onderscheiden. Wijsheid (dikaiosunè) is niets anders dan juistheid, goed-zijn. Het is deze wijsheid, goedheid, die Alcibiades nodig heeft om de stad te besturen. 59 Aan het einde van de Alcibiades, als Socrates Alcibiades heeft overtuigd om voor zichzelf te zorgen, zegt Alcibiades dan ook: Anyway it s decided, I will begin straightaway to apply myself (epimelesthai) to justice (dikaiosunès). 60 Overigens valt op dat in deze vaststelling van de zorg en van het zelf de kennis van het zelf een belangrijke rol speelt, zo niet overheersend lijkt. De zorg voor het zelf bestaat uit het kennen van het zelf, en via die zorg van het zelf verkrijgt het zelf, Alcibiades in dit geval, kennis van recht en onrecht. Toch moeten we dit niet interpreteren als het bewijs dat kennis van het zelf ook al in de antieke cultuur het principe was waarmee het subject toegang tot de waarheid kreeg iets wat tegen Foucaults idee van de geschiedenis van 56 Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, pp Foucault, The Hermeneutics of the Subject, p.71 21