The phonological representations hypothesis of dyslexia : consequences for the formation of associations Messbauer, V.C.S.

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) The phonological representations hypothesis of dyslexia : consequences for the formation of associations Messbauer, V.C.S. Link to publication Citation for published version (APA): Messbauer, V. C. S. (2005). The phonological representations hypothesis of dyslexia : consequences for the formation of associations General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 25 Jan 2019

2 SAMENVATTING

3

4 Samenvatting Samenvatting (Summary in Dutch) Een deel van de kinderen die leren lezen ondervindt hierin blijvende problemen. Zij verwerven onvoldoende kennis van de geschreven vorm van woorden (orthografische kennis) om woorden snel en accuraat te kunnen herkennen. Naast de leesproblemen hebben deze kinderen problemen met een breed scala aan fonologische verwerkingsvaardigheden waaronder een verminderd fonologisch bewustzijn, een gebrekkig functioneren van het verbaal korte termijngeheugen en problemen met het snel benoemen van bekende voorwerpen, kleuren, cijfers en letters. Een fonologisch deficit wordt algemeen gezien als de centrale oorzaak van deze problemen met de verwerking van fonologisch materiaal. Dit fonologisch deficit wordt omschreven als een geringere kwaliteit van de fonologische representaties van woorden. Volgens de Fonologische Representatie Hypothese zijn de fonologische representaties van woorden bij dyslectische lezers minder gedetailleerd en minder goed gespecificeerd dan bij normale lezers. Ondergespecificeerde fonologische representaties zouden er de oorzaak van zijn dat fonologische vaardigheden zich minder snel en goed ontwikkelen met als gevolg dat het leren lezen gehinderd wordt. Van de genoemde fonologische verwerkingsproblemen zijn de problemen in het fonologisch bewustzijn de meest prominente. Van deze problemen is bekend dat zij van grote invloed zijn op het leren lezen. Met name het bewustzijn dat de gesproken taal is opgebouwd uit fonemen (losse klanken) is een noodzakelijke voorwaarde voor het ontdekken van het alfabetisch principe en voor de vorming van nauwkeurige associaties tussen de grafemen in de geschreven vorm van woorden en de fonemen in de gesproken woordvormen. Hoewel een beperking in het fonologisch bewustzijn de meest prominente voorspeller is van leesproblemen, lijken ook andere fonologische verwerkingsproblemen een rol te spelen bij leesproblemen. In een taal als het Nederland blijken fonologisch bewustzijnsproblemen minder uitgesproken te zijn dan in het Engels waarin de overeenkomsten tussen de spelling en de uitspraak van woorden minder consistent is. Zo kunnen Nederlandse dyslectische kinderen relatief nauwkeurig lezen terwijl hun leessnelheid in vergelijking met normale lezers laag blijft. Leessnelheid is deels afhankelijk van het aantal woorden dat direct en vloeiend gelezen wordt. Het zien van woorden die vloeiend gelezen worden activeert onmiddellijk de uitspraak en de betekenis in het geheugen omdat gedetailleerde connecties tussen de gesproken en de geschreven vorm van deze woorden zijn opgebouwd. Het gemak waarmee geschreven woorden worden herkend en worden uitgesproken is afhankelijk van het aantal en de kwaliteit van deze connecties. Mogelijk beïnvloeden ondergespecificeerde fonologische representaties ook de vorming van connecties tussen de geschreven en gesproken vorm van woorden, ofwel de verwerving van orthografische kennis. Het is bekend dat dyslectische kinderen problemen hebben met de vorming van associaties tussen visuele en verbale informatie. Vooral het associëren van nieuwe, fonologisch onbekende woorden met plaatjes is moeilijker voor dyslectische kinderen dan voor kinderen 14!

5 The Phonological Representations Hypothesis of Dyslexia zonder leesproblemen. In sommige gevallen is gevonden dat ook het leren van woorden problemen geeft. De paarsgewijze leerproblemen van dyslectische kinderen lijken zich te beperken tot het verbale leren. Deze laatste bevinding zou erop kunnen wijzen dat zowel de problemen met paarsgewijs leren als de problemen met fonologisch bewustzijn gezien kunnen worden als manifestaties van een geringere kwaliteit van de fonologische representaties. In dit proefschrift staan deze veronderstelde ondergespecificeerde fonologische representaties en de consequenties ervan voor de vorming van associaties tussen visuele en verbale informatie centraal. Allereerst is onderzocht of Nederlandse dyslectische kinderen problemen hebben met de vorming van associaties tussen visuele en verbale items en of deze problemen manifestaties zijn van het voor dyslexie karakteristieke fonologische deficit. Ten tweede is de vraag onderzocht of dyslectische kinderen problemen hebben met de verwerving van de specifieke associaties tussen de gesproken en geschreven vorm van woorden zoals bij lezen het geval is. In Hoofdstuk 2 wordt een studie beschreven waarin de paarsgewijze leerprestaties van dyslectische kinderen werden vergeleken met de prestaties van leeftijdsgenoten zonder leesproblemen en met die van jongere kinderen met hetzelfde leesniveau als de dyslectische kinderen. De kinderen leerden in dit onderzoek zowel woorden als onzinwoorden (nonwoorden) met plaatjes te associëren. Dyslectische kinderen bleken in vergelijking met leeftijdsgenoten zonder leesproblemen meer moeite te hebben met het leren van de nonwoorden bij plaatjes. Tevens bleken de dyslectische kinderen in vergelijking met leeftijdsgenoten meer moeite te hebben met het leren associëren van bekende woorden met plaatjes. De dyslectische kinderen bleken echter niet te verschillen van de jongere kinderen met hetzelfde leesniveau in het associëren van zowel woorden als non-woorden met plaatjes. Verder werd onderzocht of de problemen van de dyslectische kinderen met de vorming van associaties gezien konden worden als een manifestatie van het voor dyslexie kenmerkende fonologische deficit. De lagere prestaties van de dyslectische kinderen op de leertaak met non-woorden bleken te kunnen worden verklaard door hun problemen met de verwerking van nieuw fonologisch materiaal. Uit de analyse van de gedurende de leertaak gegeven foute antwoorden bleek dat deze nieuw verworven fonologische representaties minder goed gespecificeerd waren. De dyslectische kinderen maakten meer fouten op foneemniveau (enkele letter niveau) dan hun leeftijdsgenoten zonder leesproblemen. Bij de dyslectische kinderen en de jongere normale lezers bleek de verdeling van de fouttypen in het leren van de non-woorden gelijk te zijn. Dit laatste resultaat impliceert dat de mate van specificatie van de fonologische representaties bij dyslectische kinderen gerelateerd is aan het leesniveau. De bevinding dat dyslectische kinderen meer fonologische fouten maakten dan de gewone lezers in de leertaak met woorden zou kunnen betekenen dat hieraan eveneens onderspecificeerde fonologische representaties ten grondslag liggen. De studie beschreven in Hoofdstuk 3 was deels een replicatie van de voorgaande studie. Aanvullend werd onderzocht of de paarsgewijze leerproblemen van dyslectische kinderen zich beperken tot het verbale domein (woord en non-woord leren) of dat de leerproblemen 142

6 Samenvatting zich uitstrekken tot in het non-verbale leren. Hiertoe werden wederom de paarsgewijze leerprestaties van dyslectische kinderen vergeleken met die van leeftijdsgenoten zonder leesproblemen en met de prestaties van jongere kinderen met hetzelfde leesniveau. Zowel de problemen met het associëren van non-woorden als van woorden met plaatjes werden gerepliceerd. Dyslectische kinderen bleken in beide taken meer fouten te maken dan leeftijdsgenoten zonder leesproblemen. De leerprestaties van de dyslectici waren opnieuw vergelijkbaar met die van jongere kinderen met hetzelfde leesniveau. Non-verbaal leren bleek niet afwijkend te zijn bij dyslectische kinderen. Zij presteerden even goed als hun leeftijdsgenoten zonder leesproblemen op deze taak en overtroffen zelfs de jongere kinderen. Dit exclusieve verbale leerprobleem zou kunnen voortkomen uit het voor dyslexie kenmerkende fonologisch deficit. Deze hypothese werd ondersteund door het feit dat de verschillen in prestaties tussen de dyslectische kinderen en hun leeftijdsgenoten zonder leesproblemen op zowel de woord-leertaak als de leertaak met non-woorden wegvielen wanneer voor de prestaties op de fonologisch bewustzijnstaken werd gecontroleerd. De bevinding dat de dyslectische kinderen relatief gezien evenveel fonologische fouten maakten als hun leeftijdsgenoten zonder leesproblemen in het leren van non-woorden, is echter in tegenspraak met deze hypothese en met de bevindingen van het in Hoofdstuk 2 beschreven onderzoek. Deze laatste resultaten ondersteunen het idee dat dyslectische kinderen meer problemen hebben met de verwerving van fonologische representaties van nieuwe woorden, maar dat dit proces niet kwalitatief verschilt van dat bij normale lezers. Een andere uitbreiding van dit onderzoek ten opzichte van het onderzoek beschreven in Hoofdstuk 2 betrof de lange termijn retentie van de geleerde associaties. Dyslectische kinderen bleken zowel bij het woordleren als bij het non-woord leren moeite te hebben met de vorming van correcte associaties, maar niet met de lange termijn retentie van de verworven associaties in vergelijking met beide groepen normale lezers. In Hoofdstuk 4 wordt een serie van 3 onderzoeken gepresenteerd waarin de Fonologische Representatie Hypothese getest werd in de context van visueel-verbaal leren. Deze hypothese veronderstelt dat fonologische representaties van woorden in het mentale lexicon van dyslectische kinderen minder goed gespecificeerd zijn (zie Elbro, 1996) of minder gesegmenteerd zijn (Fowler, 1991; Metsala & Walley, 1998). De implicatie van beide opvattingen over ondergespecificeerde fonologische representaties is dat deze representaties meer overlap met elkaar vertonen dan volledig gespecificeerde representaties. Door deze overlap zullen voor dyslectische kinderen buurwoorden (dat zijn woorden die van elkaar verschillen op één foneem) meer op elkaar lijken dan voor kinderen zonder leesproblemen. Deze redenering leidde tot de hypothese dat voor dyslectische kinderen het paarsgewijs leren van een set woorden met veel buren, dat wil zeggen fonologisch gelijkende woorden, moeilijker zou zijn dan het leren van een set woorden die fonologisch verschillend zijn. Van normale lezers werd verwacht dat ze minder beïnvloed zouden worden door de fonologische gelijkenis van de woorden die geleerd werden. 143

7 The Phonological Representations Hypothesis of Dyslexia In de fonologisch gelijkende of verwarbare context leerden de kinderen de woorden knip, knik, klip en klik associëren met vier plaatjes. In de niet-verwarbare context werden de woorden knip, staaf, brom en sloot geassocieerd met plaatjes. Zoals verwacht waren de verwarbare woordensets moeilijker te leren dan de sets niet-verwarbare woorden. Dyslectische kinderen bleken echter niet extra gehinderd te worden door de sterkere fonologische gelijkenis van de woorden binnen een set dan leeftijdsgenoten zonder leesproblemen. Naast de fonologische gelijkenis werd het effect van de visuele gelijkenis van de plaatjes op de paarsgewijze leerprestatie van dyslectische kinderen en kinderen zonder leesproblemen onderzocht. De belangrijkste reden hiervoor ligt in een eigenschap van een transparante orthografie. Daarin hebben woorden die fonologisch grote gelijkenis vertonen tegelijkertijd ook orthografisch gelijke woordbeelden. Hierdoor kunnen de effecten van fonologische en visuele gelijkenis op het leren moeilijk onafhankelijk onderzocht worden. Aanloog aan de manipulatie van de verwarbare en niet-verwarbare woordensets werden sets eenvoudige verwarbare en niet-verwarbare zwart-wit afbeeldingen geconstrueerd. De Fonologische Representatie Hypothese voorspelt dat dyslectische kinderen en normale lezers in dezelfde mate beïnvloed worden door de visuele verwarbaarheid van de afbeeldingen in het paarsgewijs leren. Dit werd ook gevonden. Beide groepen presteerden overigens minder goed wanneer woorden geleerd moesten worden bij sets verwarbare plaatjes dan bij sets nietverwarbare plaatjes. Net zoals in de in Hoofdstuk 2 en 3 beschreven studies presteerden de dyslectische kinderen minder goed dan leeftijdsgenoten zonder leesproblemen op bijna alle paarsgewijze leertaken. Het verschil in woordleren tussen de twee groepen kon ook dit keer voor een groot deel verklaard worden door de verschillen in fonologisch bewustzijn. Deze bevinding ondersteunt de hypothese dat de paarsgewijze leerproblemen van dyslectische kinderen manifestaties zijn van één onderliggend fonologisch deficit. In Hoofdstuk 5 wordt een studie besproken waarin de effecten van fonologische en visuele gelijkenis op het lezen werden onderzocht. Het doel van dit onderzoek was de consequenties van ondergespecificeerde fonologische representaties te onderzoeken voor de verwerving van orthografische kennis. Uit de aanname dat de fonologische representaties van woorden bij dyslectische kinderen ondergespecificeerd zijn, volgde de hypothese dat voor dyslectische kinderen het leren lezen van woorden in een context van grote orthografische en fonologische gelijkenis specifieke problemen geeft ten opzichte van het leren lezen van woorden in een context van zowel fonologisch als orthografisch verschillende woorden. Volgens deze Gelijkenis Hypothese leidt de lagere kwaliteit van de fonologische representaties van de woorden tot een grotere overlap met andere woorden. Daardoor zullen dyslectische kinderen relatief meer moeite hebben met het verwerven van orthografische kennis in een context van gelijkende woorden dan leeftijdsgenoten zonder leesproblemen. 144

8 Samenvatting Om deze hypothese te kunnen onderzoeken lazen dyslectische kinderen, leeftijdsgenoten zonder leesproblemen en jongere kinderen met hetzelfde leesniveau herhaald lijsten nonwoorden in een orthografisch en fonologisch gelijkende of verwarbare context (kwog met kwos, knos en knog) en in een niet-verwarbare context {kwog met kwes, snar en skal). Zowel leessnelheid als -nauwkeurigheid werden geregistreerd. De dyslectische kinderen bleken te worden beïnvloed door de context waarin de woorden werden gelezen. Zij lazen non-woorden aangeboden in een verwarbare context langzamer dan non-woorden gelezen in een niet-verwarbare context. Leeftijdsgenoten zonder leesproblemen en jongere normale lezers werden echter niet beïnvloed door de orthografische context. Voor leesaccuratesse lagen de resultaten anders. Dyslectische kinderen bleken de nonwoorden gelezen in een verwarbare context accurater te lezen dan de woorden die aangeboden werden in een niet-verwarbare context. Ook qua accuratesse werden beide groepen normale lezers niet beïnvloed door de orthografische context. De bevinding dat dyslectische kinderen woorden in een verwarbare context nauwkeuriger lezen dan nietverwarbare woorden staat haaks op de Gelijkenis Hypothese. Deze accuratesse bevindingen kunnen wel verklaard worden door de Minimale Verschil Hypothese. Volgens deze hypothese leiden de minimale verschillen tussen de woorden in een verwarbare context ertoe dat meer aandacht gegeven wordt aan iedere individuele letter binnen een woord. Als gevolg hiervan wordt de verwerving van volledig gespecificeerde orthografische representaties gestimuleerd. Deze toename in orthografische kennis manifesteert zich echter alleen in termen van een hogere leesaccuratesse. Het gebruik van de tijdens de training verworven orthografische kennis bij het lezen van nieuwe non-woorden die grote fonologische en orthografische gelijkenis vertoonden (transfer non-woorden) bleek moeilijk te zijn voor zowel dyslectische als jongere normale lezers. Beide groepen lazen de transfer non-woorden langzamer dan de getrainde non-woorden. De jonge normale lezers bleken sterker te worden beïnvloed door de gelijkenis van de nieuwe nonwoorden dan de dyslectische kinderen. Bovendien bleken de jongere lezers vooral moeite te hebben met het lezen van de nieuwe non-woorden die in het eerste lettercluster van het woord verschilden van eerder getrainde non-woorden. De dyslectische kinderen bleken juist meer moeite te hebben met het lezen van de nieuwe non-woorden met een andere eindletter dan de getrainde non-woorden. Deze nieuwe non-woorden werden door de dyslectische kinderen minder accuraat maar even snel gelezen als de getrainde non-woorden. Samenvattend suggereren de resultaten van deze studie dat de beschikbaarheid van gedetailleerde fonologische representaties doorslaggevend wordt wanneer orthografische kennis van woorden verworven moet worden in een context van eveneens nieuwe, daarop lijkende woorden. 145

9 The Phonological Representations Hypothesis oj Dyslexia In de studies die gerapporteerd worden in dit proefschrift stond de Fonologische Representatie Hypothese van dyslexie centraal en in het bijzonder de consequenties van deze hypothese voor de vorming van associaties. De Fonologische Representatie Hypothese betreft de kwaliteit van de representaties van woorden in het mentale lexicon van kinderen. Bij dyslectische kinderen worden deze representaties verondersteld minder goed gespecificeerd te zijn. In de studies die werden uitgevoerd, werd geen eenduidige steun gevonden voor deze hypothese. De prestaties van de dyslectische kinderen op de woord-leertaken en hun reacties op de manipulaties binnen de sets van woorden die geleerd moesten worden, ondersteunden de algemene fonologisch deficit verklaring van dyslexie. In mindere mate, echter, werd de meer specifieke hypothese gesteund dat de fonologische representaties van bekende woorden bij dyslectische kinderen ondergespecificeerd zijn. Deze laatste hypothese wordt echter niet verworpen, maar zou opnieuw geëvalueerd en aangepast moeten worden. In het algemeen kunnen de visueel-verbaal paarsgewijze leerproblemen van dyslectische kinderen niet toegeschreven worden aan minder goed gespecificeerde fonologische representaties van woorden. Echter, in een specifieke context, te weten in de context van het leren lezen van nieuwe woorden, kan de kwaliteit van de fonologische representaties de moeilijkheden met het leren lezen van deze nieuwe woorden in een context van gelijkende woorden verklaren. 146