Resultaten monitoring ecoduct Middachten 2014

Transcriptie

1 Resultaten monitoring ecoduct Middachten 2014 Onderdeel van de 9 ecoducten op de Veluwe, Utrechtse en Sallandse Heuvelrug D. Emond G.J. Brandjes

2

3 Resultaten monitoring ecotunnel Middachten, 2014 Onderdeel van de 9 ecoducten op de Veluwe, Utrechtse en Sallandse Heuvelrug drs. D. Emond, drs. G.J. Brandjes Status uitgave: definitief Rapportnummer: i Projectnummer: Datum uitgave: 17 mei 2015 Foto's omslag: Projectleider: Naam en adres opdrachtgever: Bureau Waardenburg bv drs. D. Emond Combinatie H2ECO Ernst Machstraat 10, 7442 DL Nijverdal Referentie opdrachtgever: documentnr C Akkoord voor uitgave: drs. G.F.J. Smit Paraaf: Graag citeren als: Emond, D. & G.J. Brandjes, Resultaten monitoring ecotunnel Middachten, Onderdeel van de 9 ecoducten op de Veluwe, Utrechtse en Sallandse Heuvelrug. Bureau Waardenburg Rapportnr i. Bureau Waardenburg, Culemborg. Trefwoorden: monitoring, Middachten, ecoduct, faunavoorziening Bureau Waardenburg bv is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Bureau Waardenburg bv. Opdrachtgever hierboven aangegeven vrijwaart Bureau Waardenburg bv voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing. Bureau Waardenburg bv / Combinatie H2ECO Dit rapport is vervaardigd op verzoek van opdrachtgever en is zijn eigendom. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, digitale kopie of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Bureau Waardenburg bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Het kwaliteitsmanagementsysteem van Bureau Waardenburg bv is door CERTIKED gecertificeerd overeenkomstig ISO 9001:

4 2

5 Voorwoord In een gezamenlijk project van Prorail, Rijkswaterstaat en Provincie Gelderland zijn door aannemerscombinatie H2Eco negen ecoducten gerealiseerd op de Veluwe, Sallandse en Utrechtse Heuvelrug. Onderdeel van het project betreft een monitoring van doelsoorten binnen twee jaar na aanleg van het ecoduct. Combinatie H2Eco heeft Bureau Waardenburg gevraagd de monitoring van de negen ecoducten uit te voeren. In 2013 zijn de ecoducten Hulshorst (A28), Petrea (A50, heden Tolhuis), Hoog Buurlo (A1) en Nijverdal (N35, heden Twilhaar) gemonitord. In 2014 is monitoring van de ecoducten Zwaluwenberg (A27, heden Natuurbrug Zwaluwenberg), Huis ter Heide (A28, heden Sterrenberg), Oud Reemst (N310), J.P. Thijsse (A12) en Middachten (N348) uitgevoerd. Per ecoduct is een afzonderlijke rapportage opgesteld waarin de methodiek wordt toegelicht en de resultaten worden gepresenteerd en besproken. Voorliggend document betreft de monitoringsresultaten van de ecotunnel Middachten. De volgende personen hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit rapport: Jeroen Brandjes veldwerk, rapportage Lieuwe Anema kaartmateriaal Dimitri Emond veldwerk, rapportage, projectleiding Vanuit H2Eco werd de opdracht begeleid door Rijnard van de Werfhorst en Roelof Mulder. Vanuit Rijkswaterstaat waren Bert Stegehuis en Martijn de Haan. Allen worden bedankt voor de samenwerking en totstandkoming van dit rapport. Disclaimer De studie betreft een beoordeling van de huidige aanwezigheid van beschermde soorten planten en dieren. Deze beoordeling is gebaseerd op veldonderzoek en deskundigenoordeel. Veldonderzoek is altijd een momentopname. Bureau Waardenburg waarborgt dat het onderzoek is uitgevoerd door deskundige onderzoekers volgens de gangbare standaardmethoden. Het bureau is niet aansprakelijk voor waarnemingen van soorten door derden en waarnemingen die na afronding van de studie bekend worden gemaakt. 3

6 4

7 Inhoud Voorwoord Inleiding Uitgangspunten Doelstelling Materiaal en methoden Algemeen Methodiek per soortgroep Resultaten Algemeen Cameravallen Zandbed Reptielenplaatjes Zichtwaarnemingen Overige waarnemingen: vogels Verkeersslachtoffers Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Literatuur

8 6

9 1 Inleiding In een gezamenlijk project van Prorail, Rijkswaterstaat en Provincie Gelderland zijn negen ecoducten gerealiseerd. Onderdeel van het project betreft een monitoring van gebruik door doelsoorten binnen twee jaar na aanleg van de ecopassage. Ecotunnel Middachten is in het voor- en najaar van 2014 gemonitord. 1.1 Uitgangspunten In de aanvraag is een toelichting op het gevraagde onderzoek gegeven, waarop onze monitoringmethodiek is gebaseerd. De belangrijkste uitgangspunten zijn er uitgelicht en hieronder verwoord: Monitoring van het gebruik van de faunavoorzieningen dient te worden uitgevoerd door middel van de vastgestelde standaardmethoden conform de Leidraad faunavoorzieningen bij wegen. Deze methoden zijn grotendeels door Bureau Waardenburg zelf ontwikkeld (Brandjes & Smit, 1996). De gehanteerde methoden dienen te zijn afgestemd op de doelsoorten conform het Schetsboek Ecoducten Veluwe. De doelsoorten verschillen per voorziening maar zijn voor de Veluwe: amfibieën, reptielen, zoogdieren, vogels en insecten. Voor de ecopassages Zwaluwenberg, Huis ter Heide en Nijverdal zijn de doelsoorten aangeleverd door de opdrachtgever. 1.2 Doelstelling Doel van het onderzoek is inzicht te geven in het ecologisch functioneren van een negental ecopassages op de Veluwe, Sallandse en Utrechtse Heuvelrug. De centrale vraag luidt: Wordt de ecopassage gebruikt door de geformuleerde doelsoorten? In Figuur 1.1 is per ecopassage aangegeven welke doelsoorten (ingedeeld per soortgroep) zijn geformuleerd. Bij de soortgroep ongewervelden is specifieker aangegeven welke soorten het betreft. Dit is van belang geweest voor de planning van de veldbezoeken in de zomerperiode. 7

10 Type voorziening Locatie Hulshorst ecoduct A28 en spoor x x x x 1 Petrea ecoduct A50 x x x x x x 1 x Hoog Buurlo ecoduct A1 x x x x x x 1 x J.P. Thijsse ecoduct A12 x x x x x x x 1 x Nijverdal ecoduct en ecopassage N35 en spoor x x x x x Oud Reemst ecoduct N310 x x x x x 4 Huis ter Heide ecoduct A28 x x x x x 2 Zwaluwenberg ecoduct A27 en spoor x x x x x x 3 Middachten faunapoort A348 x x x x x x 1 Figuur 1.1 Te onderzoeken ecopassages en geformuleerde doelsoorten (groepen) cf. Schetsboek Ecoducten Veluwe en aanvullende informatie van de opdrachtgever. Doelsoorten Middachten zijn rood gearceerd. Grote zoogdieren Middelgrote zoogdieren Kleine zoogdieren Vleermuizen Reptielen Amfibieën Ongewervelden Vogels x 1 x 2 x 3 x 4 vlinders, libellen, sprinkhanen, (loop)kevers loopkevers, rode bosmieren rode bosmier, heivlinder, heideblauwtje, loopkevers heivlinder, kommavlinder, zadelsprinkhaan, blauwvleugelsprinkhaan, wrattenbijter, boszandloopkever. Foto 1.1. Impressie van ecopassage Middachten. 8

11 2 Materiaal en methoden 2.1 Algemeen Het onderzoek omvat de monitoring van de ecopassage zelf en daarnaast die van de directe omgeving. Feitelijk is het werkterrein van H2Eco de begrenzing van het studiegebied geweest en daarmee dus het gehele inpassingsgebied van het ecoduct, dus ook de toeloop en uitloop van en naar het ecoduct. Landschapselementen binnen deze begrenzing, zoals bijvoorbeeld stobbenwallen en poelen, zijn eveneens gemonitord. Om het gebruik van een ecopassage door doelsoorten in beeld te brengen is hierop de methodiek en de onderzoeksperiode afgestemd. Voor de meeste soortgroepen is het voor- en najaar de meest geschikte periode om het gebruik te onderzoeken. In deze periodes is een piek in het aantal faunabewegingen als gevolg van dispersie en migratie. De eerste piek ligt ongeveer van eind maart tot half mei; de tweede piek ligt in de maanden september en oktober. Voor de meeste ongewervelden (dagvlinders, libellen, sprinkhanen) is de zomer (half juli tot eind augustus) de geschikte periode om deze te inventariseren. Voor een volledige monitoring van het soortenspectrum worden daarom vaak periodes van zes weken aangehouden. Voor dit onderzoek hebben wij een periode gehanteerd van vijf weken in het voor- en najaar, aangevuld met specifieke zomerbezoeken indien ongewervelden als doelsoort zijn geformuleerd. Onderzoeksinspanning In de tweede helft van maart 2014 is gestart met een oriënterend veldbezoek van alle in 2014 te monitoren ecoducten. Tijdens dit veldbezoek is nader bepaald waar de verschillende onderzoeksmethodieken worden ingezet (locatie cameravallen, ligging reptielenplaatjes). Daarnaast zijn al de eerste waarnemingen van doelsoorten geregistreerd. Op 24 maart 2014 zijn de cameravallen geplaatst en reptielenplaatjes uitgelegd. De ligging van de toegepaste materialen is weergegeven in Figuur 2.1. Tot en met 30 april 2014 is het gebied wekelijks bezocht. Het najaarsonderzoek is gestart op 29 augustus Op 6 oktober 2014 is het laatste veldbezoek uitgevoerd en zijn alle materialen uit het veld gehaald. Zomerbezoeken zijn uitgevoerd op 16 juli en 29 augustus

12 Figuur 2.1 Ligging en nummering van cameravallen en reptielenplaatjes op ecotunnel Middachten. Het zandbed staat niet op kaart weergegeven maar loopt tussen de plaatjes W4-W5 en O4-O5 over de hele breedte van de tunnel. 2.2 Methodiek per soortgroep Grote en middelgrote zoogdieren Per ecoduct is een veldset ingezet bestaande uit twee tot vier Reconyx-cameravallen van het type HC800, type HC600 en type HC500. Met deze typen cameravallen worden passages van alle soorten van het formaat egel, bunzing en groter geregistreerd. Incidenteel zijn muizen en kleine zangvogels opgenomen die zich prominent voor de lens begeven en niet te snel bewegen. Hermelijn en wezel passeren doorgaans te snel waardoor deze door de vertraging van de cameraval zelden geregistreerd worden. Gezien de beperkte breedte van de ecotunnel kon worden volstaan met een cameraval op de hoekpunten van de ingang, aan weerszijden van de tunnel. Een derde cameraval was in de stenenwal op maaiveldniveau verwerkt en dekte de smalle strook tussen stenen en wand. Hierdoor kon nagenoeg vlakdekkend worden gefilmd op de ecopassage. 10

13 Tabel 2.1 geeft een overzicht van het aantal draaidagen per cameraval, inclusief uitval. De ligging van de cameravallen is weergegeven in Figuur 2.1. Tijdens de voorjaarsronde hebben de cameravallen 26 tot 33 dagen gedraaid, in het najaar was dit 38 tot 42 dagen. In tegenstelling tot de grotere ecoducten hebben bij ecopassage Middachten steeds 3 in plaats van 4 cameravallen tegelijk gedraaid. Gebruik van drie cameravallen bleek namelijk voldoende om deze relatief kleine voorziening ten opzichte van de ecoducten te dekken. Tabel 2.1 Overzicht van het aantal draaidagen per cameraval per periode. ecoduct periode cameraval periode n dagen Middachten voorjaar ingang noord 28 mrt - 30 april 33 Middachten voorjaar keien oost 28 mrt - 30 april 33 Middachten voorjaar singel zuid 4 april - 30 april 26 Middachten voorjaar ecopassage west - - Middachten najaar ingang noord 25 aug - 6 okt 42 Middachten najaar keien oost 25 aug - 6 okt 42 Middachten najaar singel zuid - - Middachten najaar ecopassage west 29 aug - 6 okt 38 Foto 2.1/2 Voorbeeld van cameravallen in actie voor het monitoren van middelgrote en grote zoogdieren (in dit geval op een ecoduct). Zoogdieren, amfibieën en reptielen Door de overdekte situatie en de zandige ondergrond is Middachten geschikt voor de zandbedmethode. Hierbij is over de hele breedte van de tunnel een zandbed aangebracht van ca. 1,5 meter lang. Het zandbed is tijdens het eerste veldbezoek geprepareerd (ingezet en gladgestreken) en vervolgens bij elk veldbezoek uitgelezen. Hierbij zijn de sporen per soort en per richting genoteerd. Vervolgens is het zandbed weer met een pvc-buis gladgestreken ten behoeve van de volgende controle (zie Foto 2.3). 11

14 Foto 2.3 Voorbeeld van een zandbed in een ruime onderdoorgang dat op sporen wordt uitgelezen (N.B.: niet het zandbed in ecopassage Middachten). Foto 2.4 Voorbeeld van bitumen golfplaatjes als kvb voor het waarnemen van kleine zoogdieren, reptielen, amfibieën en loopkevers. 12

15 Reptielen, amfibieën, kleine zoogdieren Daarnaast zijn verspreid over de totale ecopassage 40 kunstmatige verblijfplaatsen (kvb s, bitumen plaatjes) uitgelegd en genummerd (Figuur 2.1). Deze kvb s worden door kleine zoogdieren, reptielen, amfibieën maar ook door loopkevers gebruikt als schuilplaats. Hierdoor zijn de dieren relatief eenvoudig waar te nemen. De kvb s zijn gedurende de onderzoeksperiode tijdens elk veldbezoek gecontroleerd, waarbij een registratie van een waarneming is gekoppeld aan het nummer van het plaatje. In totaal zijn deze 12 keer gecontroleerd. Aan weerszijden van de ecotunnel sluit een houtwal aan op de ingang van de tunnel. Aan de noordzijde van de tunnel loopt deze parallel aan de A348, en aan de zuidzijde loopt een houtwal in zuidoostelijke richting. De buitenste raaien met reptielenplaatjes liepen langs deze houtwallen waardoor deze tijdens elke controle zijn geïnventariseerd op voorkomende soorten. Ongewervelden (dagvlinders, libellen, sprinkhanen, loopkevers) Voor Middachten zijn vlinders, libellen, sprinkhanen en loopkevers als doelsoort geformuleerd. Dagvlinders, libellen, sprinkhanen en loopkevers hebben elk hun eigen activiteitenpiek waarin ze onderzocht moeten worden. De vliegtijd van het heideblauwtje is bijvoorbeeld eind juni medio juli terwijl sprinkhanen vooral in augustus geïnventariseerd moeten worden. Dit is gedaan door tijdens het veldbezoek rustig over het ecoduct en directe omgeving te lopen. Inventariseren gebeurt op geluid en zicht. Vogels (en overige waarnemingen) Tijdens elk veldbezoek is een ronde over de ecopassage en directe omgeving gelopen waarbij terloopse waarnemingen van vogels zijn genoteerd en hun relatie met het kunstwerk. Aanvullend zijn sporen en zichtwaarnemingen van andere soorten genoteerd en ingevoerd. Verkeersslachtoffers Tijdens elk veldbezoek zijn verkeersslachtoffers in de directe omgeving van de ecopassage genoteerd. Hieronder verstaan wij globaal het weggedeelte tussen twee aansluitingen, waartussen het ecoduct ligt. Binnen dat weggedeelte wordt ca m voor en na het ecoduct en uiteraard in beide rijrichtingen meegenomen. 13

16 14

17 3 Resultaten 3.1 Algemeen In dit hoofdstuk zijn alle waarnemingen verwerkt die met de verschillende methodieken zijn verzameld. Ook soorten die niet als doelsoort voor deze ecopassage zijn geformuleerd, worden behandeld en toegelicht. Door de cameravallen geregistreerde zoogdieren (en vogels) zijn per soort per richting compleet geteld voor de beide onderzoeksperioden (voor- en najaar). In onderstaande weergave zijn de registraties echter per soort voor beide richtingen en perioden gesommeerd (uitsluitend zoogdieren). Naar aanleiding van de inventarisatie van de overige soortgroepen is een indicatie van voorkomen geformuleerd op het ecoduct dan wel aan één of beide zijden in het achterland. Het betreft de indicaties incidenteel, frequent en zeer frequent. Deze indicatie kan slaan op bewegingen door het terrein (bijvoorbeeld in geval van dagvlinders) of op aanwezigheid in het terrein (bijvoorbeeld libellen bij de beek). Incidenteel moet dan gezien worden als één tot hooguit enkele exemplaren op een bepaald moment bewegend door of aanwezig in het betreffende deel van het terrein, frequent: regelmatig een tiental tot enkele tientallen exemplaren op een bepaald moment bewegend door of aanwezig in het betreffende deel van het terrein en zeer frequent: (zeer) regelmatig vele tientallen tot honderden exemplaren op een bepaald moment bewegend door of aanwezig in het betreffende deel van het terrein. 3.2 Cameravallen Grote en middelgrote zoogdieren Zie Tabel 3.1 voor de resultaten van het cameravallenonderzoek. In totaal zijn acht soorten zoogdieren geregistreerd* (incl. kat). De meest frequent geregistreerde grotere zoogdieren zijn ree en haas; van deze soorten bedraagt het aantal bewegingen onder de ecopassage door gemiddeld ca. één respectievelijk twee per dag (na correctie voor vastlegging van dezelfde beweging op meer dan één cameraval). Vos en steenmarter gebruiken de onderdoorgang minder frequent, maar vos toch minstens wekelijks. [*: een registratie heeft betrekking op een beeldverzameling van hetzelfde individu (al dan niet in een groep van individuen) in een aaneengesloten tijdspanne, dus van de eerste t/m de laatste frame van één enkele gebeurtenis. Kortom, een langdurig in beeld poetsende haas die 15 minuten lang 200 keer op beeld wordt vastgelegd, is beschouwd als één registratie. Een langs rennende vos die slechts op één frame is vastgelegd, betreft eveneens één registratie. Keert de vos na bijvoorbeeld vier uur weer terug andermaal op slechts één frame vastgelegd dan betreft dit weer één (nieuwe) registratie.] 15

18 De kleinere soorten zoogdieren zijn vrijwel uitsluitend vastgelegd door cameraval 2, die laag bij de grond stond opgesteld tussen de strook keien en het stenen talud aan de oostrand van de onderdoorgang. Uiterst frequent vastgelegd hier is bosmuis, die de stenen wal duidelijk bewoont (minimaal twee exemplaren geregeld samen op de foto) en zeer vaak voor de cameraval heen en weer beweegt (zonder de onderdoorgang daadwerkelijk te passeren). Bruine rat 28 keer vastgelegd beweegt wel duidelijk door de faunapassage heen en weer. Daarnaast is 10 keer een woelmuis spec. vastgelegd die o.a. het stenen talud beklom. Vanwege dit gedrag wordt aangenomen dat het hier een rosse woelmuis betrof. Een groot deel van de beeldregistraties zullen steeds betrekking hebben op dezelfde individuen; alle registraties van vos bijvoorbeeld kunnen betrekking hebben op slechts één individu dat de ecopassage ca. eens in de week passeert. Van ree en haas is bewezen dat minimaal 3 respectievelijk 2 verschillende individuen de ecopassage gebruiken, omdat deze gezamenlijk op de foto s staan. Naast zoogdieren is ook een beperkt aantal opnamen gemaakt van vogels. Het betreft fazant, houtduif, merel en winterkoning. Uitsluitend de laatste soort is ook daadwerkelijk in de onderdoorgang vastgelegd (tweemaal, op de stenen wal). Soorten die op deze locatie wel verwacht werden, maar niet op beeld zijn vastgelegd, betreffen o.a. egel, konijn en kleine marterachtigen (maar zie onder). Tabel 3.1 Totaal aantal registraties per cameraval: 1, 2 en 4 = ecopassage (geel), 3 = houtsingel aan de zuidkant. Tussen haakjes het aantal draaidagen per locatie. Ecopassage Houtsingel zuid Soort 1. (75) 2. (75) 4. (38) 3. (26) ree steenmarter vos woelmuis spec bosmuis bruine rat haas kat Noot: passages van mensen en honden zijn niet geregistreerd (hadden deels betrekking op onderzoekers). Naast de resultaten van de cameravallen zijn uitwerpselen gevonden van twee soorten zoogdieren die niet op beeld zijn vastgelegd: bunzing (drol gevonden in de houtsingel ten noorden van de ecopassage op 18 april 2014) en hermelijn (drol gevonden op een steen aan de noordelijke ingang van de ecopassage op 4 april 2014; zie foto 3.5). Hermelijnen zijn over het algemeen te snel om door de cameravallen te worden vastgelegd. 16

19 Verder zijn tijdens één van de eerste veldbezoeken reeënprenten aangetroffen achter het raster ten noordwesten van de tunnel (dus aan de onveilige kant). Aantal en posities van de prenten gaven aan dat hier enkele reeën de rijksweg hebben willen oversteken, toch maar weer omkeerden en vervolgens niet meer terug konden door het raster. In de resterende veldbezoeken zijn hier geen nieuwe sporen aangetroffen dus betrof mogelijk een eenmalige actie. Foto 3.1 Reebok die onderdoorgang Middachten passeert in noordelijke richting op 10 april 2014 (op klaarlichte dag). Foto 3.2 Haas voor cameraval 2 in ecopassage Middachten op 5 mei

20 Foto 3.3 Steenmarter in ecopassage Middachten op 21 september Foto 3.4 Eén van de lokale bosmuizen die in 2014 de stenen wal in de ecopassage bewoonde (holletjes onder de keien). 18

21 Foto 3.5 Uitwerpselen van hermelijn, aanvankelijk gedeponeerd op de zichtbare kei en gevonden op 4 april Zandbed Doelsoorten: grote en middelgrote zoogdieren Zie Tabel 3.2 voor de resultaten van het zandbed. Tabel 3.2 Resultaten uitlezen zandbed in ecopassage Middachten in soort ronde richting noord richting zuid haas voorjaar 5 12 konijn voorjaar muis spec. voorjaar ++ * ++ steen/boommarter voorjaar 3 2 vos voorjaar 2 4 ree voorjaar 1 1 kat voorjaar 2 - hond voorjaar 7 6 konijn najaar 4 5 haas najaar 5 11 muis spec. najaar bruine rat najaar 5 10 steen/boommarter najaar 1 - ree najaar 14 8 kat najaar 10 9 hond najaar 7 12 * ++ = 'vele tientallen' 19

22 Wat betreft het waargenomen soortenspectrum op het zandbed komen de resultaten redelijk overeen met die van de cameravallen. Wel zijn de geregistreerde aantallen sporen op het zandbed over het algemeen lager dan het aantal beeldregistraties. Dit komt vooral doordat tussen twee controles vroeg gezette sporen later in de week / weken vervagen en/of worden overlopen door verse sporen. Daarentegen ontbreken beelden van konijn terwijl deze soort wel frequent op het zandbed is vastgesteld. De konijnensporen zijn echter in een relatief kort tijdsbestek in april gezet, toen de noordelijke helft van de onderdoorgang door de centrale cameraval werd gedekt, terwijl het zandbed in de zuidelijke helft van de onderdoorgang was geïnstalleerd. Dit betekent dan wel dat konijnen de ecopassage dus (vrijwel) niet geheel doorliepen, maar zich uitsluitend tijdelijk rond de zuidelijke ingang en het zandbed hebben opgehouden. Het is niet waarschijnlijk dat dit de enige verklaring is voor het geheel ontbreken van konijn op de beelden. 3.4 Reptielenplaatjes Doelsoorten: reptielen, amfibieën, kleine zoogdieren, loopkevers Zie Tabel 3.3 voor de resultaten van het reptielenplaatjesonderzoek. In de onderzoeksperiode zijn 3 soorten (spits)muizen onder de plaatjes aangetroffen: tweekleurige / gewone bosspitsmuis (3 keer), veldmuis (1 keer) en rosse woelmuis (10 keer). Hoewel muizendichtheden in de herfst altijd beduidend hoger zijn dan in de lente, is het toch opvallend dat de enkele veldmuis op 30 april het enige kleine zoogdier was dat in de voorjaarsperiode is aangetroffen; alle overige vondsten onder de plaatjes betroffen de najaarsperiode. (Spits)muizen zijn onder plaatjes uit alle vier de raaien gevonden, dus ook midden in de onderdoorgang. Opvallend is het ontbreken van bosmuis, een soort die zeer frequent is vastgelegd met de cameravallen en doorgaans ook graag onder plaatjes verblijft. De twee enige soorten amfibieën van het plaatjesonderzoek gewone pad en bruine kikker zijn eveneens met name in de najaarsperiode gevonden. Zowel ten zuiden als in de ecopassage zijn amfibieën onder plaatjes aangetroffen, maar niet aan de noordzijde (waar zich juist wel oppervlaktewater bevindt, zij het weinig geschikt voor amfibieën). Reptielen zijn niet aangetroffen. Enkele malen bevonden zich één of enkele (loop)kevers onder de plaatjes. In drie gevallen betrof het de slakkenaaskever en in één geval (op 18 april) bevonden zich drie verschillende soorten loopkevers onder een plaatje tussen de keien in de ecopassage (nr. O4): zwarte loopkever, bronskleurige glansloopkever en een Calathus-soort (niet in het veld te determineren). Hoewel de waargenomen aantallen gering zijn, tonen de resultaten aan dat loopkevers (doelsoorten van ecopassage Middachten) de onderdoorgang in principe gebruiken. 20

23 Tabel 3.3 Resultaten reptielenplaatjes in studiegebied Middachten in Nr. 24-mrt 28-mrt 04-apr 18-apr 30-apr 16-jul 29-aug 04-sep 11-sep 29-sep 06-okt N-1 inzet Mg (2) N-2 inzet N-3 inzet N-4 inzet Sa N-5 inzet N-6 inzet M N-7 inzet Mg N-8 inzet Mg Mg N-9 inzet N-10 inzet Pa O-1 inzet Mg O-2 inzet Rt (s) + Pa O-3 inzet O-4 inzet Pn + Aa + Csp Bb O-5 inzet O-6 inzet O-7 inzet O-8 inzet Sa O-9 inzet O-10 inzet Ma Z-1 inzet Z-2 inzet Z-3 inzet Z-4 inzet Z-5 inzet Mg Z-6 inzet Mg Z-7 inzet Z-8 inzet Z-9 inzet Mg (2) Rt Z-10 inzet W-1 inzet W-2 inzet W-3 inzet Sa W-4 inzet M W-5 inzet W-6 inzet W-7 inzet W-8 inzet W-9 inzet Bb (2s) Bb W-10 inzet Pa Rt = Bruine kikker Pa = Slakkenaaskever Bb = Gewone pad Pn = Zwarte loopkever Sa = Bosspitsmuis spec. Aa = Bronskleurige glansloopkever Mg = Rosse woelmuis Csp = Calathus spec. Ma = Veldmuis M = Woelmuis spec. s = subadult 21

24 Foto 3.6 Volwassen gewone pad aangetroffen onder reptielenplaatje W9 in ecopassage Middachten op 29 september Reptielen en amfibieën: zichtwaarnemingen Zie Tabel 3.4. Tijdens de wekelijkse veldbezoeken is slechts eenmaal een zichtwaarneming gedaan van een subadulte bruine kikker in de zuidoostelijke houtwal. Van reptielen zijn geen zichtwaarnemingen gedaan. Tabel 3.4 Waargenomen amfibieën in studiegebied Middachten in Soort Frequentie Zuid Midden 1 Noord Opmerkingen bruine kikker incidenteel + + zicht, plaatjes gewone pad incidenteel + plaatjes 1 onder midden wordt verstaan het overdekte deel van de ecopassage. 3.5 Zichtwaarnemingen Doelsoorten: dagvlinders, libellen, sprinkhanen, loopkevers Zie Tabel 3.5 voor de waargenomen soorten ongewervelden per deellocatie in Dagvlinders Er zijn in soorten dagvlinders in het studiegebied waargenomen. Dit is een relatief hoog aantal. Voor diverse soorten geldt bovendien dat de aantallen relatief hoog waren (bijvoorbeeld van het landkaartje en het landelijk vrij schaarse bruin blauwtje). Ook Rode Lijstsoort groot dikkopje is vastgesteld (zij het slechts één 22

25 exemplaar). De meeste soorten (alle 15) vlogen aan de noordkant van de ecopassage. Aan de minder gevarieerde zuidkant zijn 7 soorten waargenomen. Dagvlinders zijn niet in de ecopassage waargenomen, maar uitsluitend ten noorden en zuiden van de onderdoorgang. Dit viel te verwachten. Dagvlinders passeren in principe geen donkere, relatief koele onderdoorgangen. Hoewel het totaal van 14 waargenomen soorten dagvlinders in het studiegebied vrij hoog te noemen is, is een aantal verwachte soorten niet vastgesteld, te weten eikenpage, boomblauwtje, Icarusblauwtje, atalanta, gehakkelde aurelia en hooibeestje. Libellen Er is in 2014 slechts één soort libel in het studiegebied vastgesteld: bruine glazenmaker 2 exemplaren jagend langs de bosrand ten zuidwesten van de ecopassage. Ondanks dat aan de zuidzijde geen oppervlaktewater aanwezig is en aan de noordzijde slechts een smalle voor libellen weinig geschikte watergang, werd op basis van de terreinkenmerken zeker een groter aantal libellen verwacht (bijvoorbeeld nog vuurjuffer, houtpantserjuffer, lantaarntje, paardenbijter en bruinrode heidelibel). Het is niet te verklaren waarom ondanks de uitstekende waarneemomstandigheden (zie bijvoorbeeld resultaat dagvlinders) zo weinig libellen zijn waargenomen. Sprinkhanen Er zijn in 2014 drie soorten sprinkhanen in het studiegebied vastgesteld: bruine sprinkhaan, krasser en ratelaar; landelijk zeer algemene soorten. Zeer talrijk was de bruine sprinkhaan (de algemeenste soort van Nederland). Ook ratelaar is frequent gehoord, maar uitsluitend aan de noordzijde. De krasser is incidenteel vastgesteld, maar wel aan beide zijden van de ecopassage. Sprinkhanen zijn niet in de ecopassage waargenomen, maar uitsluitend ten noorden en zuiden van de onderdoorgang. Dit viel te verwachten. Sprinkhanen zijn warmteminnende insecten en passeren in principe geen donkere, relatief koele onderdoorgangen. Het aantal van 3 waargenomen soorten sprinkhanen is laag. Verwacht werden bijvoorbeeld nog gewoon doorntje, zeggedoorntje en grote groene sabelsprinkhaan. Het is niet te verklaren waarom deze soorten ondanks de uitstekende waarneemomstandigheden en het geschikte habitat in 2014 niet zijn vastgesteld in het studiegebied. Loopkevers Behalve de 4 onder de plaatjes gevonden soorten loopkevers (zie Tabel 3.3), zijn op zicht nog bastaardzandloopkever en kleine rode weekschild vastgesteld. Beide soorten zijn ten noorden en zuiden van de ecopassage zeer talrijk aanwezig. Deze 23

26 warmteminnende soorten zijn echter niet in de ecopassage waargenomen. Dit viel op basis van hun ecologie ook niet te verwachten. Tabel 3.5 Waargenomen ongewervelden in studiegebied Middachten in Soort Frequentie Zuid Midden 1 Noord Opmerkingen Dagvlinders bont zandoogje frequent x x bruin blauwtje frequent x schaarse soort bruin zandoogje frequent x citroenvlinder incidenteel x dagpauwoog frequent x x groot dikkopje incidenteel x Rode Lijstsoort groot koolwitje incidenteel x x kleine vuurvlinder incidenteel x klein geaderd witje frequent x x kleine vos frequent x x klein koolwitje frequent x x koevinkje frequent x x landkaartje frequent x oranjetipje incidenteel x zwartsprietdikkopje incidenteel x Libellen bruine glazenmaker incidenteel x Sprinkhanen bruine sprinkhaan zeer frequent x x krasser incidenteel x x ratelaar frequent x Loopkevers bastaardzandloopkever zeer frequent x x kleine rode weekschild zeer frequent x x 1 onder midden wordt verstaan het overdekte deel van de ecopassage. 3.6 Overige waarnemingen: vogels Zie Tabel 3.6 voor de waargenomen vogelsoorten per deellocatie. In totaal zijn in soorten vogels vastgesteld rond ecopassage Middachten. Slechts een gedeelte hiervan zal rond de locatie broeden (zie tabel). Tot de waargenomen soorten behoren enkele landelijk minder algemene soorten als groene specht, ijsvogel, roodborsttapuit, spotvogel (Rode Lijstsoort) en appelvink. 24

27 De waargenomen vogelsoorten vertoonden geen enkele binding met de ecopassage, met uitzondering van winterkoning die enkele malen foeragerend tussen de keien in de onderdoorgang is vastgesteld. Verwacht wordt dat incidenteel ook roodborst en witte kwikstaart dit gedrag kunnen vertonen en dat hoewel in 2014 niet vastgesteld fazant (broedvogel ten zuiden van de ecopassage) incidenteel de ecopassage daadwerkelijk zal gebruiken om de A348 te passeren. 3.7 Verkeersslachtoffers Doelsoorten: grote en middelgrote zoogdieren Tijdens de onderzoeksperiode in het voorjaar (30 april 2014) een bunzing als faunaverkeersslachtoffer aangetroffen ter hoogte van de parkeerplaats Vale Waard (hmp 3,15) ten westen van de ecopassage richting Arnhem. Andere faunaverkeersslachtoffers zijn niet aangetroffen. Ook op de site waarneming.nl zijn voor dit traject geen slachtoffers geregistreerd in Tabel 3.6 Waargenomen vogelsoorten in studiegebied Middachten in Soort Zuid Midden 1 Noord Opmerkingen aalscholver + 1 over het gebied vliegend op 18 april appelvink + broedvogel achterland noordzijde blauwe reiger + + regelmatig over studiegebied vliegend boerenzwaluw + regelmatig over studiegebied vliegend boomkruiper + + broedvogel achterland beide zijden buizerd + broedvogel achterland noordzijde fazant + broedvogel achterland zuidzijde gaai + + broedvogel achterland noordzijde gierzwaluw + regelmatig boven studiegebied vliegend grasmus + broedvogel talud A348 zuidzijde graspieper + over studiegebied trekkend op 18 april grauwe gans + + foeragerend, regelmatig over studiegebied vliegend groenling + broedvogel achterland noordzijde groene specht + roepend gehoord achterland noordzijde grote bonte specht + + broedvogel achterland beide zijden grote lijster + broedvogel achterland zuidzijde houtduif + + broedvogel achterland beide zijden ijsvogel + roepend gehoord bij beek op 18 april kievit + broedvogel achterland zuidzijde 25

28 Vervolg tabel 3.6 Waargenomen vogelsoorten in studiegebied Middachten in Soort Zuid Midden 1 Noord Opmerkingen kneu + broedvogel achterland zuidzijde koolmees + + broedvogel achterland beide zijden merel + broedvogel achterland noordzijde nijlgans + broedvogel achterland noordzijde ooievaar + 1 over het gebied vliegend op 18 april pimpelmees + + broedvogel achterland beide zijden putter + + regelmatig over studiegebied vliegend roodborsttapuit + broedvogel talud A348 zuidzijde roodborst + + broedvogel achterland beide zijden spotvogel + broedvogel achterland zuidzijde tjiftjaf + + broedvogel achterland beide zijden vink + + broedvogel achterland beide zijden wilde eend + 1 over studiegebied vliegend op 18 april winterkoning o.a. foeragerend rond de stenen wal witte kwikstaart + broedvogel achterland zuidzijde zanglijster + + broedvogel achterland beide zijden zwarte kraai + broedvogel achterland zuidzijde zwartkop + + broedvogel achterland beide zijden 1 onder midden wordt verstaan het overdekte deel van de ecopassage. 26

29 Foto 3.7 Landkaartje, in 2014 talrijk waargenomen aan de noordzijde van ecopassage Middachten. Foto 3.8 Bruin blauwtje, in 2014 voor een landelijk vrij schaarse soort opvallend veel waargenomen aan de noordzijde van ecopassage Middachten. 27

30 Foto 3.9 Oranjetipje, mannetje, waargenomen op 18 april 2014 aan de noordzijde van ecopassage Middachten. Foto 3.10 Krasser, één van de drie in 2014 vastgestelde soorten sprinkhanen rond ecopassage Middachten. 28

31 4 Conclusies en aanbevelingen 4.1 Conclusies Tijdens de monitoring in 2014 zijn in totaal 13 soorten grondgebonden zoogdieren vastgesteld (incl. kat): bosspitsmuis spec., hermelijn, bunzing, steenmarter, vos, bosmuis, bruine rat, rosse woelmuis, veldmuis, ree, haas, konijn en kat. Tevens zijn 2 soorten amfibieën (gewone pad en bruine kikker), 15 soorten dagvlinders, 1 soort libel, 3 soorten sprinkhanen en 6 soorten loopkevers vastgesteld. Wat betreft zoogdieren gebruiken met name ree, vos en haas de ecopassage inmiddels frequent. Doelsoorten die vooralsnog niet zijn vastgesteld, zijn egel en das (beide wel voorkomend in de omgeving). Reptielen (doelsoorten van de ecopassage) zijn in 2014 niet vastgesteld. Op voorhand waren te verwachten ringslang en hazelworm, beide bekend van landgoed Middachten. Het habitat ten zuiden van de ecopassage is echter weinig geschikt voor beide soorten. Wat betreft amfibieën zijn in 2014 gewone pad en bruine kikker vastgesteld. Van gewone pad is door middel van het reptielenplaatjesonderzoek vastgesteld dat deze soort zich ook in de onderdoorgang begeeft en de A348 dus kan passeren. Ook van bruine kikker wordt verwacht dat deze de ecopassage zal passeren, maar de waargenomen aantallen in 2014 waren te gering om dit ook vast te stellen. Aangezien oppervlaktewater direct ten zuiden van de ecopassage ontbreekt en de kleine watergang ten noorden van de ecopassage ongeschikt is voor amfibieën met uitzondering van gewone pad, wordt niet verwacht dat andere soorten (bijvoorbeeld kleine watersalamander) in de toekomst de ecopassage regelmatig zullen gaan gebruiken. De waargenomen soorten dagvlinders, libellen en sprinkhanen zijn doelsoorten van de ecopassage, maar zullen de onderdoorgang niet of hooguit zeer incidenteel een keer passeren. Loopkevers kunnen wel worden gezien als gebruikers van de onderdoorgang, al geldt dit niet voor een groot aantal warmteminnende soorten. In 2014 zijn zowel (potentiële) gebruikers (onder de reptielenplaatjes) als niet-gebruikers (op zicht) vastgesteld in het studiegebied. Het betreft in totaal 6 soorten loopkevers. Dit is ongetwijfeld een (forse?) onderschatting van het reeds aanwezige aantal soorten. Behalve de doelsoorten van de ecopassage zijn in 2014 ook 37 soorten (broed)vogels rond de ecopassage vastgesteld, waaronder groene specht, ijsvogel, roodborsttapuit, spotvogel en appelvink. Passeren van de voorziening door vogels is in 2014 echter niet vastgesteld. Wel foerageert winterkoning incidenteel in de onderdoorgang. 29

32 Geconcludeerd kan worden dat de ecopassage in 2014 reeds wordt gebruikt door een aantal doelsoorten (zoogdieren, amfibieën, loopkevers). In een aantal gevallen is het gebruik reeds frequent (bijvoorbeeld ree). Daarentegen is ook een aantal doelsoorten (nog) niet vastgesteld, bijvoorbeeld das en hazelworm. Naar verwachting kunnen deze soorten de ecopassage in de toekomst alsnog vinden. Dat geldt niet voor de (nu reeds aanwezige soorten) dagvlinders, libellen en sprinkhanen, die weliswaar zijn geformuleerd als doelsoorten, maar de overdekte faunapassage hooguit incidenteel een keertje zullen passeren. 4.2 Aanbevelingen Gewone pad en bruine kikker komen reeds voor rond de ecopassage. Evenwel ontbreken optimale voortplantingsplaatsen voor deze soorten. Aanbevolen wordt daarom om aan de zuidzijde van de A348 een amfibieënpoel aan te leggen in het landschap. Dit zal tevens kunnen leiden tot vestiging van kleine watersalamander en bastaardkikker in het gebied. De poel kan daarnaast ook dienen als stepping stone tussen de waterpartijen op landgoed Middachten (met o.a. ringslang) en de wateren in de uiterwaarden van de nabijgelegen IJssel. Gezien het lage aantal verkeersslachtoffers tijdens de onderzoeksperioden kan geconcludeerd worden dat de afrastering momenteel goed functioneert. Regelmatig controleren en het indien nodig (laten) repareren van geconstateerde schade / mankementen door de terreinbeheerder is uiteraard nodig om dit in de toekomst zo te houden. Daarnaast dient aandacht besteed te worden aan opgaande vegetaties die behalve dekking ook als verbindingselement fungeren. Nieuwe struweel (aanplant) dient zorgvuldig geïmplementeerd te worden in het jaarlijkse beheer en onderhoud van de rijksbermen. Tijdens het najaarsonderzoek bleek dat de struweelaanplant aan de zuidelijke ingang van de ecopassage volledig was weggemaaid; geadviseerd wordt om dit te herstellen. 30

33 5 Literatuur Brandjes, G.J. & G.F.J. Smit, Handleiding onderzoeksmethoden naar het gebruik van faunapassages. Rapportnr Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Brandjes, G.J., E. van der Velde & D. Emond, Monitoring ecoduct De Borkeld rijksweg A1, Rapportnr Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Emond, D. & G.J. Brandjes, Monitoringplan ecoduct Middachten. Onderdeel van de 9 ecoducten op de Veluwe, Utrechtse en Sallandse Heuvelrug. Rapportnr i. Bureau Waardenburg bv, Culemborg. Ministerie van Verkeer & Waterstaat, Leidraad faunavoorzieningen bij wegen. Dienst Weg- en Waterbouwkunde, Delft. Provincie Gelderland afd. Landelijk Gebied, Schetsboek Ecoducten Veluwe. Begeleidingscommissie Ecoducten Veluwe. Van der Grift, E.A., Richtlijnen voor het meten van het gebruik van faunapassages. Versie

34 32

35

36 Bureau Waardenburg bv Adviseurs voor ecologie & milieu Postbus 365, 4100 AJ Culemborg Telefoon , Fax